Formı predşestwowanya grammatiçeskomu nastoyaşemu momentu (proşedşiye wremena)
W sowremennom kumıkskom yazıke predstawlenı sleduüşiye wremennıye formı, w semantiçeskoy suşnosti kotorıx obobşeno predşestwowaniye deystwiya nastoyaşemu momentu.
Proşedşeye kategoriçeskoye wremä s formoobrazowatelnım pokazatelem -dı i liçnımi affiksami 2-go tipa imeyet swoim znaçeniyem prostoye ukazaniye na predşestwowaniye deystwiya nastoyaşemu momentu (Guzew 1990, 72; Grunina 1976, 12-26; Kuznesow 1981, 3-14). Mneniye nekotorıx kumıkowedow (İ.A.Kerimow, Şaxmanowa-Gardanowa) o tom, çto dannaya wremennaya forma obrazuyetsä pri pomoşi affiksa -d, yawläyetsä oşiboçnım (Kerimow: 1967, 18; Şaxmanowa-Gardanowa, 104).
W bolşinstwe türkskix yazıkow, w tom çisle i kumıkskom, glawnım w semantiçeskom potensiale rassmatriwayemoy formı priznayetsä konstatasya sowerşiwşegosä ko wremeni reçi deystwiya, w dostowernosti kotorogo goworäşiy ne somnewayetsä (Gr.az.yaz., 123; Gulomow, 24; Gr.turkm.yaz., 258; Kononow 1956, 231; Sowr.tatar.yaz., 139; Pokrowskaya, 195 i dr.).
Deystwiye, oboznaçennoye formoy -dı, po-raznomu mojet bıt udaleno ot grammatiçeskogo momenta reçi: yeyü peredaütsä kak deystwiya, sowerşiwşiyesä w otdalennom proşlom, tak i deystwiya, proisşedşiye neposredstwenno w moment reçi (Gaciaxmedow 1981, 39-41).
Wırajeniye dinamiki deystwiya yawläyetsä odnim iz tex spesifiçeskix osobennostey, opredeläüşix funksionalnuyu suşnost proşedşego kategoriçeskogo wremeni (Gr.alt.yaz., 232-237; Nasilow 1963, 5; İwanow 1977, 63; Grunina 1975, 19 i dr.).
W redkix sluçayax transpozisii w sferu buduşego rassmatriwayemaya forma wırajayet uwerennost, ubejdennost goworäşego w realizasii sowerşayemogo deystwiya w blijayşem buduşem. Birisi yırtıldı yada tas boldu – bitdi işiñ (İbrahimow) "Yesli xotä bı odin porwetsä ili poteräyetsä – twoye delo konçeno". Dannoye znaçeniye w semantiçeskom potensiale formı -dı otmeçayut issledowateli uzbekskogo (Gulomow, 24; Abdulayewa, 17), karaçayewo-balkarskogo (Uruspiyew, 141), tatarskogo (Sowr.tatar.yaz., 222), yakutskogo (Korkina, 75), azerbaycanskogo (Weliyew, 13), tuwinskogo (Moñuş, 167) i nekotorıx drugix türkskix yazıkow.
Proşedşeye perfektiwnoye wremä obrazuyetsä posredstwom pokazatelä -ğan. Formoizmeneniye osuşestwläyetsä liçnımi affiksami 1-go tipa. Wesma udaçno temporalnuyu suşnost perfekta oxarakterizowal S. N. İwanow: "…wsö deystwiye otneseno w proşloye i obozrewayetsä s pozisiy nastoyaşego, po otnoşeniü k kotoromu ono i ne mojet bıt nezawerşennım" (İwanow 1959, 25). Hali üçünçü kursğa çıqğan (Ş. Alberiyew) "Seyças on pereşel na tretiy kurs". Terezeleni şişaları sınğan (M. Yahyayew) "Razbitı stekla okon".
Dannuyu formu İ.A.Kerimow nazıwayet proşedşim rezultatiwnım (Kerimow 1967, 19). Nesmoträ na to, çto takoye mneniye yawläyetsä ne yedinstwennım w türkologii, dannaya semema predstawläyetsä irrelewantnım w semantiçeskoy suşnosti etoy formı i doljna istolkowıwatsä kak çasto peredawayemaya uzualnaya semema. Odnako stol ce uspeşno perfekt sposoben peredawat i takiye deystwiya w proşlom, w swäz s kotorımi ne mogut bıt postawlenı ni kakoye-libo sostoyaniye, ni kakoy-libo rezultat. Naprimer: Gospodin ofiser, men polkğa yañı gelgenmen (R.Rasulow) "Gospodin ofiser, ya tolko çto pribıl w polk". Aylananı tañnı aldındağı şıplıq qurşağan (İ. Kerimow) "Okrestnosti okrujila predutrennäya tişina".
W nekotorıx türkskix yazıkax w kaçestwe form perfekta upotrebläyetsä neskolko morfologiçeskix pokazateley. Naprimer, w tatarskom, karakalpakskom, nogayskom, tuwinskom, uzbekskom, uygurskom, şorskom, kirgizskom, altayskom, turkmenskom, xakasskom i nekotorıx drugix yazıkax upotrebläütsä formı -ıp i -gan ili ıp i -mış, blagodarä çemu obrazuütsä sinonimiçnıye formı (Kormuşin 1984, 40). W drugix türkskix yazıkax, w tom çisle i w kumıkskom, wıstupayet kakaya-libo odna forma. W kaytakskom dialekte forma -ğan upotrebläyetsä redko, yee zamenäyet forma proşedşego wremeni na -ip (Kerimow 1967, 20). İnteresnım predstawläyetsä forma tretyego lisa -ipdi. Dannaya forma imeyet mesto i w drugix türkskix yazıkax, naprimer, w sosednem karaçayewo-balkarskom yazıke. Po-raznomu opredeläüt funksionalno-semantiçeskuyu prirodu dannoy formı spesialistı karaçayewo-balkarskogo yazıka (sm.: Aliyew 1968, 106; Axmatow 1968, 106). X.S.Djanibekow i A.A.Çeçenow boleye ubeditelnım sçitayut semantiçeskuyu interpretasiü dannoy formı kak "statistiçeskogo rezultata predşestwuüşego deystwiya" (Djanibekow, Çeçenow 1987, 87). Eto opredeleniye polnostü oxwatıwayet funksionalno-semantiçeskuyu suşnost -ipdi w kumıkskom yazıke.
Formı dlitelnogo (ili mnogokratnogo) aspekta obrazuütsä pri pomoşi wspomogatelnogo glagola tur-. Rassmotrim eti formı.
Forma -ıp turdu- wırajayet dostowernoye prodoljitelnoye deystwiye, kotoroye proisxodilo poçti besprerıwno ili powtorälos kratkowremennımi pererıwami. Xıylı zaman, terezeden ayrılmay, qarap turdu (Rasulow) "On dolgo smotrel, ne otxodä ot okna".
Forma -a turdu- w semantiçeskom plane oçen blizka k forme -ıp turdu-, i trudno ustanowit differensialnıye sememı w ix semantiçeskix obyemax. Kak nam kajetsä, w otliçiye ot predıduşey formı wremeni dannoy forme bolşe swoystwen ottenok kratnosti deystwiya. Sr.: qarap turdu "smotrel (ne otrıwayas)" i qaray turdu "smotrel (wremä ot wremeni)".
Dlä wırajenya dlitelnogo perfektiwnogo wremeni ispolzuütsä takje dwe slojnowerbalnıye formı: -ıp turğan i -a turğan. Wıyawit differensialnıye semı w semantiçeskix strukturax etix wremennıx form takje trudno. Tem ne meneye, na naş wzgläd, differensialnım priznakom analiziruyemıx form yawläyetsä sema "kratnost (prerıwnost) – dlitelnost (neprerıwnost)", kotoraya proyawläyetsä ne wo wsex kontekstualno-situatiwnıx uslowyax. Sr.: "Sen de mağa haqılsız eşekge yimik qarap turğansan", – dedi qatını (Xangişiew) "Yego cena skazala: "İ tı na menä smotrel, kak na glupogo osla". Tek olanı adamlar daim de alışdıra turğan (M. Xangişiew) "Odnako lüdi ix wse wremä menäli".