Winitelnıy padej
Etot padej wıstupayet kak morfologiçeskoye sredstwo ukazanya na to, çto predmet, nazıwayemıy isxodnoy osnowoy, wosprinimayetsä awtorom wıskazıwanya kak obyekt prämogo neposredstwennogo wozdeystwiya. Raşit şo yerde ağası Ataynı oyladı (M. Yahyayew) "Raşit w eto wremä wspomnil swoyego starşego brata Ataya". İnanıp bitmey, Zaur bu kağıznı üç keren oxudu (Ş. Alberiyew) "Ne werä, Zaur tri raza proçital eto pismo".
Znaçeniye winitelnogo padeja predstayet kak obraz, w kotorom otrajenı, obobşenı i zakreplenı takiye wzaimootnoşenya predmetow i deystwiy, pri kotorıx deystwiye prämo i neposredstwenno rasprostranäyetsä na predmet, naiboleye polno zatragiwayet yego. Eto soderjaniye winitelnogo padeja sowpadayet w znaçitelnoy mere s glagolnım znaçeniyem perexodnosti. Oba eti znaçenya wklüçayut odno i to ce oyazıkowlennoye predstawleniye o wzaimodeystwii predmetow i deystwiy, çto obuslowliwayet funksionalnoye wzaimodeystwiye perexodnıx glagolow s formoy winitelnogo padeja w reçi i delayet padej eksplikatorom glagolnogo znaçenya perexodnosti (Guzew 1987, 81).
Winitelnıy padej mojet uprawlätsä i substantiwirowannımi glagolnımi formami. Atasın öltürgenni ulanı unutmas (Poslowisa) "Sın ne zabıwayet togo, kto ubil otsa". Şaharda birinçiley bolğanımnı bir de unutmayman (İ. İbrahimow) "Ya nikogda ne zabıwayu den, kogda ya perwıy raz bıl w gorode".
W pamätnikax drewnetürkskoy pismennosti, a takje w nekotorıx sowremennıx türkskix yazıkax, winitelnıy padej upotrebläyetsä "wmesto prostranstwenno-lokalnıx w sluçaye, kogda prostranstwo stanowitsä prämım obyektom glagola" (Gaciyewa, 129). Sr. az. Biz ekinçi sexi kezirik "Mı xodili po wtoromu sexu"; tur. Butun Avrupaya dolastim "Ya oboşel wsü Yewropu"; dr.-türk. Barsuknı kışlar ardi "Zimowal on w Barsuke" (Kononow 1958, 131; Gaciyewa, 129).
Winitelnıy w kumıkskom yazıke w prostranstwenno-lokalnom znaçenii ne ispolzuyetsä.
Winitelnıy padej, narädu s osnownım padejom, yawläyetsä formoy prämogo dopolnenya. W otliçiye ot osnownogo padeja, ispolzuyemogo tolko w pozisii prilegaüşego dopolnenya, winitelnıy padej upotrebläyetsä kak w prilegaüşey, tak i w otstoyaşey pozisii.
Razliçya w znaçenyax prilegaüşix prämıx dopolneniy, wırajayemıx winitelnım i osnownım padejami, naglädno wıstupayut pri upotreblenii oboix padejey w odnoy i toy ce sintaksiçeskoy pozisii w odnom kontekste i swodätsä k razliçeniü opredelennosti i neopredelennosti (İwanow 1975, 25). Maşinler indırğa buday taşıylar. Onda kombayndan çıqğan budaynı tazalay (M. Yahyayew) "Maşinı wozät na tok pşenisu. Tam çistät pşenisu, wıdannuyu kombaynom". Tek özgeleni dnewniklerin oxuğanman. Yazıwçular köp yaza bolğan dnewnikler (M. Yahyayew) "Odnako ya çital mnogo dnewnikow. Mnogiye pisateli weli dnewniki".
Takim obrazom, obşiye konturı razliçiy w znaçenyax prilegaüşix dopolneniy pri upotreblenii ix w odnom i tom ce kontekste w oboix padejax ot odnogo i togo ce slowa predstayut kak razliçya w ramkax protiwopostawlenya znaçeniy opredelennosti i neopredelennosti. Kogda imeyetsä w widu neopredelennıy predmet, sootwetstwuüşeye yemu slowo lişayetsä padejnogo okonçanya i primıkayet k skazuyemomu, obrazuya pri nem obyektnuyu gruppu. Kogda reç idet ob opredelennom predmete, on poluçayet padejnuyu formu i stanowitsä w predlojenii na samostoyatelnoye mesto. Pri nem w etoy pozisii mojet obrazowatsä atributiwnaya gruppa. Primıkaüşeye k glagolu imä suşestwitelnoye w osnownom padeje peredayet w etom predlojenii neutoçnennıy obyekt.
Takoye primıkaniye glagola k obyektu naruşayetsä, kogda predmet naprawlennosti deystwiya stanowitsä opredelennım. W etom sluçaye wıstupayet prämoye dopolneniye, oformlennoye winitelnım padejom. Utoçnäyemıy obyekt, zanimaya w predlojenii samostoyatelnuyu pozisiü, mojet soprowojdatsä opredeleniyem, obrazuya atributiwnuyu gruppu pri prämom dopolnenii: Yaşlanı birdağı bir gruppası şo kürçüdegi taşnı çığara (Z. Atayewa) "Yeşe odna gruppa detey wıtaskiwayet kamni iz togo fundamenta". Podobnoye atributiwnoye postroyeniye, kak obşeye prawilo, w türkskix yazıkax ne mojet imet mesta pri dopolnenii, primıkaüşem k skazuyemomu i wırajennom osnownım padejom, tak kak, poluçaya opredeleniye, obyekt uje stanowitsä opredelennım. Tem samım naruşayetsä postroyeniye obyektnoy gruppı (Meşaninow 1982, 259).
W türkologii (w tom çisle i w kumıkskom yazıkoznanii) imeyetsä i drugaya toçka zrenya, soglasno kotoroy priznayetsä naliçiye neoformlennogo winitelnogo padeja (Sowr.kaz.yaz., 160; Sowr.tatar.yaz., 141; Xangişiew, 39). Oseniwaya dannuyu toçku zrenya, S. N. İwanow pişet: "Eto – proyawleniye kraynego "sintaksizma", prodiktowannogo wneşnimi po otnoşeniü k türkskim yazıkam soobrajenyami" (İwanow 1969, 52).
Sowerşenno awtonomnuyu sferu sostawläyet ispolzowaniye winitelnogo padeja w pozisyax, gde osnownoy padej w funksii prämogo dopolnenya upotreblätsä ne mojet: w otstoyaşey pozisii (a) i pri inversii (b):
(a) Eldar bulutnu yurtuna bağıp burdu (H. Dawudow) "Eldar powernul oblako w storonu swoyego sela" … Ol gazetni stolğa yaydı (M. Yahyayew) "On postelil gazetu na stol" Piratnı Wowa qapu artda salam töşep etgen yerge yatdırdı (M. Yahyayew) "Pirata Wowa ulojil za worotami, posteliw solomu".
(b) Men de beremen şo darslanı (İ. İbrahimow) "Ya toje prepodayu te ce dissiplinı". "Kim qura şo şkolanı?" – dep soradı Zaynap (Z. Atayewa) "Kto stroit tu şkolu?"- sprosila Zaynap". Paqır, neçe de köp süye edi kürzeni (M. Yahyayew) "Bednäga, kak on lübil kürze (pelmeni)".