Баянлар

^✻: 1909-нчу йылда Темирханшурадагъы ташбасмаханада арап языв булан чыкъгъан китапда бу асарны аты язылгъан кюю – арапча гёлеминде: «Мавлид»

^✻: Пайгъамбар – пайхаммар.

^✻: Абубакар, Умар, Осман, Али (разияллагьу ангьума) – бусурман Арабыстанны биринчи халипалары (пачалары). VII-нчи асруда.

^✻: Аскендер – Александр Македонский, Бырынгъы Македонияны пачасы, асгер башчы ва елевчю.

^✻: Сулейман – бырынгъы пайхаммарлардан бириси.

^✻: Бу дёртлюкде, бусурман дин арагъа чыкъгъынчагъа алъякъда оьмюр сюрген зулмучу пачалар эсгериле.

^✻: Оьз лени пайдасы учун зулму этип.

^✻: Анча – онча, шончакъы.

^✻: Алар – олар.

^✻: Парагьат – парахат, рагьат.

^✻: Вапа – (арапча «вафа» деген сёзден): герти ёлдан тайышмайлы, тюз ёлда турмакълыкъ, амин болмакъ.

^✻: Гьакъ – Аллагьу Таала.

^✻: Расул – (арапча): элчи. Аллагьны элчи пайхаммары Мугьаммад саллаллагьу алайгьи ва ссалам.

^✻: Гьадис – Мугьаммад пайхаммар саллаллагьу алайгьиссалам оьзюню савунда айтгъан гьикматлы сёзлер.

^✻: Алай – олай.

^✻: Гъафил – (арапча сёз): къапул, тергевсюз-гьайсыз, хантав.

^✻: Аны – ону.

^✻: Эрек – (диалектде): арек, ариге багъып.

^✻: Не экенинг, ким экенингни.

^✻: Салат – (арапча «ас-салат», «салят») намаз; Мугьаммад пайхаммар саллаллагьу алайгьиссаламгъа багъышланып айтылагъан дуа.

^✻: Агьлусуна – агьлюсюне.

^✻: Асгьаплар (асгьабалар) – пайхаммар саллаллагьу алайгьиссаламны савунда муслиман болуп, даим огъар ёлдашлыкъ этип юрюгенлер.

^✻: Арап тарихчилени гьисабына гёре, пайхаммар саллаллагьу алайгьи ва ссалам тувгъан заман: 570-нчи йылны 29-нчу августу. (Къара: Панова В., Вахтин Ю. «Жизнь Мухаммеда» деген китап. Москва, 1990 й., 43 б.)

^✻: Абдулмутталиб – пайхаммар саллаллагьу алайгьи ва ссалам атасыны атасы.

^✻: Инмек – чыкъмакъ, тюшмек. Мунда: тувмакъ деген маънада.

^✻: О девюрде фарслар (иранлар) отгъа сужда къыла болгъанлар. Сонг-сонг бусурман динни алгъанлар.

^✻: Кисра – 531-579 йылларда Иранны пачасы I-нчи Хосров Ануширван.

^✻: Кагьин – гележекде болагъан ишлени алданокъ билеген адам, алданокъ билдиривчю.

^✻: Абуталиб – пайхаммар саллаллагьу алайгьи ва ссалам атасыны къардашы, Алини радыАллагьу ангьу атасы.

^✻: Яшдаокъда – яшдокъда, гиччи заманындан берли де.

^✻: Вагьйу – Аллагьны янындан гелген билдирив, тюшюндюрюв, ачыкъ этив.

^✻: Шам – Сирия уьлке.

^✻: Гьабаши – Абиссиния, Эфиопия (Африкадагъы бир уьлке).

^✻: Миъраж – кёклеге гётерилив, оьрленив, кёкге чыкъмакълыкъ.

^✻: Буракъ – къанатлы ат.

^✻: Жабрайыл – малайиклени сыйлысы.

^✻: Арш – кёклени инг де бийик къаты: еттинчи кёк.

^✻: Кюрс – кёкдеги тах.

^✻: Шапаат – жагьаннемге тюшмекден къутгъарылывгъа кёмек этив, якълав.

^✻: Магьшар – Къыяматгюн болгъанда кюллю (бары да) халкъ тирилип, шонда жыйылажакъ ер.

^✻: Сидратул-мунтагьа – еттинчи кёкде, яратылгъан Аламны ягъа-дазусунда, женнетде оьсеген терек: лотос. (Къуръанда да эсгериле: 53 сура, 14 аят).

^✻: Къавсайни ав аднагъа – лап ювукъ мезгилге, оьтесиз бек ювукълукъгъа. («Эки жаяны ювукълугъуна, яда дагъы да бек ювукъгъа» – бу Къуръандагъы сёзлер: 53 сура, 9 аят).

^✻: Анда – онда.

^✻: Муъжизат – пайхаммарлардан оьзге бирев де этип болмайгъан ажайып иш.

^✻: Озокъ – озокъда, айгьайда.

^✻: Къаст этмек – (мунда): яманлыкъ къылмакъ учун гьаракат этмек.

^✻: Мюшрик – Аллагь бир тюгюл деп, сайки, олар кёп бар деп инанагъан гиши.

^✻: Абужагьал – «жагьилликни (билимсизликни) атасы». Мугьаммадны саллаллагьу алайгьи ва ссалам ва бары да аввалгъы муслиманланы душманы. Ону герти аты: Амр ибн Гьишам ал-Махзуми.

^✻: Йигит – асгер адам.

^✻: Тегиш бары да – барысы да, бириси де къалмай, бирче.

^✻: Къай – къайсы.

^✻: Ухласа – юхлап къалса.

^✻: Гьижрат этмек – гёчмек, бир ерден башгъа ерге юрюмек.

^✻: Али (Арслан-Али) – Мугьаммадны саллаллагьу алайгьи ва ссалам гиевю ва зукъари къардашы.

^✻: Абубакарны къырыйында, янашасында, къабургъасында, бирче ёлдашлыкъда.

^✻: Мияма – гьанкабут, мия.

^✻: Агьлулагъа – агьлюлеге, халкъына.

^✻: Буланы сыйлап къаршыламакъ учун, алдына чыкъды деген маънада.

^✻: Айюбул-Ансари – Абу Аййуб Халид бину Зайид, бу Абдулмутталибни ана къардашларыны тухум башчысы.

^✻: Мугьажир – гёчюп гетген яда шолай гелген адам. (97-нчи баянлыкъгъа да къара).

^✻: Къазават – бусурманлыкъ учун юрютюлеген сыйлы давлар.

^✻: Гьанкъыгъан, бек сагъынгъан, кёпден берли къаравуллагъан.

^✻: Бадру – 624-нчю йылны март айында бусурманлар дав этген ерни аты. Мадина шагьарны къыбла-гюнбатыш ягъында.

^✻: Андан – ондан.

^✻: Тавуп – табып.

^✻: Угьуд – 625-нчи йылны март айында бусурманлар къазаватгъа чыгъып, дав этген ерни (тавну) аты.

^✻: Гьамузат – Гьамза ибн Абдулмутталиб, арап асгербашчы, пайхаммарны саллаллагьу алайгьи ва ссалам агъаву (атасыны иниси), Угьудда болгъан давну къагьруманы.

^✻: Мадинадагъы бусурманлар къазаватгъа чыгъып, капирлеге къаршы дав этген ерлер.

^✻: Таврат – жугьут динге (иудаизмге) къарайгъанланы сыйлы китабы. Инжил – хачперес (христиан) динни сыйлы китабы.

^✻: Бу агьвалатны гьакъында шулай китапчагъа къара: Ахмед Дидат «Что Библия говорит о Мухаммаде (да благословит его Аллах и приветствует)», Москва: Сантлада, 1994 й.

^✻: Яврунчу – яврункъалакъгъа къарап гележекде болагъан агьвалатланы алданокъ билеген адам.

^✻: Гьабиб – (арапча сёз): «сююмлю». Мугьаммад-пайхаммарны (саллаллагьу алайгьи ва ссалам) сыйлап айтылагъан ат.

^✻: Саны – (мунда): «санаву» деген маънада.

^✻: Тасбигь этмек – «Субгьаналлагь», «Алгьамдулиллагь», «Аллагьу Акъбар» деген ва башгъа зикирлени охумакъ.

^✻: Къанаатлыкъ – разилик, шюкюрлюк, къысматына къабул болмакъ.

^✻: Йигитлик – игитлик, батырлыкъ, къоччакълыкъ.

^✻: Тергемакъ – тергев берип къарамакъ, гьайын этмек.

^✻: Таймакъ (хасавюрт диалектде): гечинмек, бу дюньядан гетмек.

^✻: Ташвиш – талчыгъыв, бек къыйналыв.

^✻: Къыр якъдагъы, уьлкеден тышда яшайгъан.

^✻: Равза – (арапча сёз): бав, чечеклик. Мунда: сыйлы адамны къабуру деген маънада.

^✻: Мисру – Египет, Мысыр

^✻: Мюнажат – Аллагьгъа ялбарывлу, дуалы-тилекли шиъру.

^✻: Нафас – напас, тыныш, солув.

^✻: Гунагьлу – гюнагьлы.

^✻: Женнет агьлу – женнет агьлю, женнетге гирежек адам.

^✻: Насугь – герти, гьеч ялгъансыз, таза.

^✻: Фазла карамынг – чомартлыгъынг, рагьмулулугъунг, яхшы гёзден къаравунг.

^✻: Гъафур (Гъафурун) – рагьмулу, бары да затдан гечеген (Аллагьу Тааланы сыйлы атларындан бириси).

^✻: Рагьим – языкъсынагъан, рагьмулу, яхшылыкъ этеген (Аллагьу Тааланы сыйлы атларындан бириси).

^✻: Даруссалам – женнетни атларындан бириси: «парахатлыкъны, рагьатлыкъны, ярашывлукъну къонушу».

^✻: Аббас ибн Абдалмутталиб ибн Гьашим – Мугьаммадны саллаллагьу алайгьи ва ссалам агъаву, Абуталибни иниси.

^✻: Гьасан ва Гьюсейин, булар Мугьаммадны саллаллагьу алайгьи ва ссалам къызы Патимат-Загьраны ва Алини уланлары.

^✻: Гьайдар – (арапча сёз): «арслан» демек. Бу ат Мугьаммад пайхаммарны саллаллагьу алайгьи ва ссалам зукъариси ва гиевю Арслан-Алиге айтыла. (54-нчю баянлыкъгъа къара).

^✻: Чегьар яры – (фарсча сёз): Мугьаммадны саллаллагьу алайгьи ва ссалам инг ювукъ дёрт къурдашы: Абубакар, Умар, Осман, Али разияллагьу ангьума.

^✻: Мугьажир – (мунда): Мугьаммад-пайхаммар саллаллагьу алайгьи ва ссалам булан бирче 622-нчи йыл сентябрде Маккадан Мадинагъа гёчген (гьижрат этген) адамлардан.

^✻: Ансар – 622-нчи йылда Маккадан Мадинагъа гёчюп гелген Мугьаммад пайхаммарны ва мугьажирлени оьзлеге къабул этген ва олагъа болушлукъ этген мадиналы муслиманлардан.

^✻: Къурман ай – зулгьижжа ай. («Мавлетни» автору Нугьай, асарны язылгъан айын эсгерсе де, йылын эсгермеген. Амма биринчилей басмадан чыкъгъан йылы чы белгили – 1909 й.).

^✻: Нагьву – («нагьв» деген арап сёзден) синтаксис.

^✻: Сарф – грамматика, морфология

^✻: Мантыкъ – логика

^✻: Маъан – риторика деген илмугъа багъышлангъан китап.

^✻: Фикъгьи – шариатны практик къайдалар гьакъында илму, бир-бирде шариатны маънадаш сёзю

^✻: Гьуснутаважжугъун – яхшы къаравун

^✻: Фарз – борчлу суннет къуллукъ

^✻: Нафил – гёнгюллю ва пайдалы, борчлу тюгюл, суннет къуллугъу

^✻: Асабалыкъдан – варислик

^✻: Ишанлар – суфи тарикъат-секталаны башчыланы рютбеси

^✻: Такъвалыкъ – Аллагьдан къоркъуп фарзланы къоймамакълыкъ

^✻: Тарикъат – суфи секталы ёлу

^✻: Акъаид – къайдалар

^✻: Гьаза – бу

^✻: Такъдирде – къадаргъа инаныв

^✻: Машрыкъ – Мисрни гюнтувуш якъдагъы ерлешген арап пачалыкълар, демек Любнан, Сурия, Филистин, Урдун ва Иракъ

^✻: Магъриб – Мисрден гюнтувуш якъдагъы ерлешген арап пачалыкълар, оланы арасында Либия, Ал-Жазаир, Тунис, Ал-Магъриб.

^✻: Къари – ярым метрге ювукъ узунлукъну оьлчевю.

^✻: Ахлакъ – эдеп, къылыкъ.

^✻: Рисала – хабар, мактуб

^✻: Андан – ондан

^✻: Имласыз – ачыкъ тюгюл, белгисиз, тунукъ къайдада.

^✻: Хуруфатлар – маънасы ёкъ затлар

^✻: Асарланмакъ – таъсирге тюшмек

^✻: Матбаа – китап чыгъарагъан ер, басмахана

^✻: Хассатан – айрокъда, хасокъда.

^✻: Жагьил халкъгъа – англавсуз-билимсиз адамлагъа.

^✻: Усул - кюрчюлер, аслу ёрукълар

^✻: Аланы – оланы.

^✻: Алай – олай.

^✻: Анычун – ону учун, шо саялы.

^✻: Алар – олар.

^✻: «Жамъиятун хайрия» – халкъны пайдасы учун чалышагъан жамият. (Благотворительное общество).

^✻: Аларда – оларда.

^✻: Багьс этмек – сёйлемек; арагъа салып ойлашмакъ.

^✻: Мутааллим – муталим, шакирт.

^✻: Гьужра – гьужура, гиччи ва онгайлыкъларсыз уьй.

^✻: Шаргь – англатыв, баянлыкъ.

^✻: Гьашия – уьстевюне гёрсетив, эсгерив, къошум баян этив.

^✻: Муназара – эришивлю масъалаланы чечмек учун арагъа салып ойлашыв.

^✻: Пырава – («право» де ген орус сёзден): ихтияр, гьакъ.

^✻: Аны – ону.

^✻: Мугьтарам – гьюрметли, абурлу.

^✻: Мугьаммадмирза – «Мусават» газетни чыгъарывчусу ва редактору Мугьамматмурза Мавраев (1878-1964 йй.).

^✻: «Мусават» – биринчилей басылып чыкъгъан къумукъ тилдеги газет. Темирханшурада (гьалиги Буйнакск шагьар) Мугьамматмурза Мавраевни редакторлугъу булан, 1917 йылны 15-нчи апрелинден башлап, 1918 йылны апрелине ерли, арап языв булан ташбасмаханада чыгъарылып тургъан. (Къара: Оразаев Гь. Биринчи къумукъ газетге – 75 йыл // «Ёлдаш» газ., 18 апрель 1992 й., с.2).

^✻: Уллу дав – биринчи дюнья даву, 1914-нчю йылда башлангъан.

^✻: Аны – ону.

^✻: Ставропольская губернияда да.

^✻: Алай – олай, ончакъы, айтардай, агьамият берир йимик.

^✻: О замангъы Дагъыстан областны территориясы Солакъ оьзенден Самур оьзенге ерли аралыкъ болгъан. Хасавюрт ва Бабаюрт бойлардагъы къумукълар – Терская областгъа гире болгъан.

^✻: Болса да.

^✻: Аренда – ижара.

^✻: «Мусават» газетни текстинде шолай язылгъан. Бу сёз «узакъ» деп тюзленмеге герекдир.

^✻: Исполнительный Комитет, 1917-нчи йылда Россияда болгъан Февраль инкъылапдан (инкъылапдан) сонг заманлыкъгъа арагъа чыкъгъан гьакимлик къурум. Бу Заманлыкъ гьукумат, 1917 йылда Октябрь инкъылап уьстюн гелгинче гьукму сюрген.

^✻: Кадетлер – Россияда 1905-1917-нчи йылларда болгъан Конституционно-демократический партияны (табунну) членлери. Монархияны, буржуазияны, помещиклени янчылары; инкъылапчыланы (революционерлени) душманлары болгъан. Уллу Октябрь инкъылапдан сонг ёкъ этилген.

^✻: Социал-демократ, Россияны социал-демократ ишчилени партиясыны члени. Ишчи халкъны янын тутагъан, инкъылапны (инкъылапны) ёлун тутагъан адам.

^✻: Аланы – оланы.

^✻: Русия – Россия.

^✻: Маслигьат – ярашывлукъ, давну яда эришивлюкню токътатыв.

^✻: Этмакъны – (буйнакский диалектден): этмекни. Бу макъалада дагъы да бир нече диалект сёзлер ёлугъа. Оланы гьалиги къумукъ адабият тилде къолланагъан гёлемлери: есси – еси, юрютмакъны – юрютмекни, бирикмакълыкъ – бирикмеклик, юрюмакълыкълар – юрюмекликлер, гележакъгъа – гележекге, гележагъы – гележеги, енгмакъны – енгмекни.

^✻: Ингилиз – Англия.

^✻: Пырансуз – Франция.

^✻: Алар – олар.

^✻: Тюркияны о девюрдеги тахшагьары.

^✻: Богъаз – эки денгизни аралыгъын туташдырагъан сызакъ сув, пролив.

^✻: Харижия министир – тыш ишлер, тыш пачалыкълар булан байлавлукъну юрютеген министр.

^✻: Милюкоф – Павел Николаевич Милюков (1859-1943 йй.), сиясат чалышывчу, тарихчи, Россияда кадет партияны къургъанлардан бириси. 1917 йылда Россияны Заманлыкъ гьукуматында министр болуп тургъан – февраль айдан 15-нчи майгъа ерли. Инкъылапгъа къаршы ябушгъан.

^✻: Гьуррият – азатлыкъ, эркинлик.

^✻: Гъучкоф – А.И.Гучков (1862-1936 йй.), Россияны Заманлыкъ гьукуматында дав ишлени ва денгиз флотну министри болгъан (1917-нчи йылны май айы болгъунча). Инкъылапчыланы, Совет (болшевик) гьукуматыны душманы.

^✻: Андагъы – ондагъы.

^✻: Йигит – игит, къоччакъ.

^✻: Кафказ – Кавказ.

^✻: Алагъа – олагъа.

^✻: Алай – олай.

^✻: Гьуррият – азатлыкъ, эркинлик.

^✻: Орусия – Россия.

^✻: Пирест-Литовиски – гьали Белоруссиядагъы Брест деген шагьар. Мунда 1918-нчи йылны 3-нчю мартында Совет Россия булан Германия, Австро-Венгрия, Болгария ва Тюркия ярашывлукъ дыгъаргъа къол салгъанлар. Шоллукъда Россия биринчи дюнья давда ортакъчылыкъ этивюнден къутула.

^✻: Мустакъил – харлысыз, башгъасына бойсынмайгъан.

^✻: Тюркистан – Орта Азия уьлкелери. Башкъард – Башкъортостан. Къазан – Татарстан. Закафказлар – закавказьелилер: гюржюлер, эрменилер ва азербайжанлар.

^✻: Фалакат – пелекет, къалмагъал.

^✻: Тафсыл – генглешдирип англатыв.

^✻: Аланы – оланы.

^✻: Гьарекетинде – гьаракатында, гьайында, аварасында.

^✻: Бусады – буса эди, болса эди.

^✻: Пасатлыкъ юрютеген адамланы санаву кёп болду.

^✻: Жагьиллик – (мунда): билимсизлик, охувда ва илмуда артда къалгъанлыкъ, авамлыкъ.

^✻: Жаловна – иш гьакъ (зарплата, жалование).

^✻: Кафказны артындагъы – Закавказьедеги.

^✻: Романовланы тухуму 1613-нчю йылдан 1917-нчи йылгъа ерли заманны боюнда Россия пачалыкъны башын тутуп юрютген. Февраль инкъылапны натижасында, о тухумну ахырынчы императору 2-нчи Николай оьзюню пачалыкъ даражасын тас этген.

^✻: Аланы – оланы, агъар – огъар, алар – олар, алардан – олардан, алагъа – олагъа.

^✻: Пыравасын – («право» деген орус сёзден) правосун, ихтиярларын.

^✻: Петрогърад – Россияны о замангъы тахшагьары. Гьалиги Санкт-Петербург шагьар.

^✻: «Мажлису-муассисан» – Учредительное Собрание, Россияны парламентлик къуруму. Муну жыйыны 1918 йылны 18-19 январында Петроградда оьтгерилип, артындагъы гече ВЦИК-ни къарары булан тозулгъан.

^✻:

^✻: Бу макъалада шавхаллы (Бойнакъски) диалектге хас бир нече сёзлер бар. Оланы гьалиги къумукъ адабият тилде язылышлары: бережакъ – бережек, юрюлежакъ – юрюлежек, тиймакъ – тиймек, гамюш – гамиш.

^✻:

^✻: Гъафил – къапул, хантав, тергевсюз-гьайсыз.

^✻: Н.Батырмурзаевни бу асарына автору оьзю салгъан аты ёкъ. Биринчилей ажам язывда 1918 й. ташбасмадан чыгъарылгъан «Тангчолпан» журналны 10-нчу номерини 2-нчи бетиндеги «Журналгъа ерлешдирилген затлар» деген сиягьда да, бугъар – «Нугьайны макъаласы» деп, хас аты ёкъ кюйде эсгерилип къала. Бу китабыбызда, ажамчадан гьали къолланагъан кирил языв булан берегенде, макъаланы маънасына гёре, шулай биз салгъан ат тийишли буса ярай деп ойлашабыз.

^✻: Махлюкъ – гьар тюрлю жынсдагъы адамлар ва жанлар.

^✻: Кими (тюрк сёз) – бирлери, биревлер.

^✻: Дирег (тюрк сёз) – тирев. Мунда: елкенлер оьзюне бегетилеген узун къурухлар деген маънада.

^✻: Хам халкълар – сынаву-билими аз халкълар.

^✻: Мильён – миллион.

^✻: Давул – уллу къавгъалы ел.

^✻: Къачывумну давам этдим.

^✻: Гьалак болмакъ – ёкъ болмакъ, оьлмек, оьлюмге тарымакъ.

^✻: Гьалак этмек – ёкъ этмек, оьлтюрмек, оьлюмге тарытмакъ.

^✻: Ёкъ буса – ёгъесе, яда.

^✻: Мазлум – зулмулангъан, зулмуну тюбюне тюшген.

^✻: Жанландым, гьаракатым къолайлашды.

^✻: Мутаржим – таржума этген, оьзге тилден гёчюрген адам. Кюйге къарагъанда, Нугьай бу асарны тюрк тилден къумукъчагъа гёчюрген.

^✻: Къолъязманы бир-бир ерлери йыртылгъан. Шо йыртыкъ ерлеринде болмагъа имканлы сёзлени мунда ёрав булан язып, квадрат скобкаланы (дёртгюл жаяланы) ичинде гёрсетгенбиз.

^✻: Гьам да – ва, ондан къайры да.

^✻: Алай – олай, о кюйде, о къадар, айтар йимик.

^✻: Мажлис – кёп адам жыйылагъан ер, жыйын.

^✻: Яврупа – орусча «Европа», Аврупа демек.

^✻: Рисала – гиччирек илму асар, трактат; китапча.

^✻: Аввалданокъ – алъякъдан берли.

^✻: Эдеплери – юрютеген кюйлери, тутагъан къайдалары.

^✻: Тастымал – ашъявлукъ, салфетка.

^✻: Юмшаса – йымышаса, бурну агъыла буса деген маънада.

^✻: Этмек – экмек, чёрек.

^✻: Сёйлешмек – бир-бири булан сёйлемек, лакъыр этмек. Сёйлешив – бир-бири булан сёйлев, лакъыр этив.

^✻: Вере – вёре! (уьнлюк сёз).

^✻: Яъни – демек деген маънада.

^✻: Тартип – низам, ёрукъ.

^✻: Боса – болса деген маънада.

^✻: Алар – олар.

^✻: Аввал – башлап, алданокъ.

^✻: Зарар – зарал, зиян, кемчилик. Зарарлы – зараллы, зиян гелтиреген.

^✻: Шиш – чиш.

^✻: Къолланмакъгъа – къолламакъгъа. Къолланмагъыз – къолламагъыз.

^✻: Сонггъу – ахырынчы, артдагъы деген маънада.

^✻: Емиш дегени бу ерде кансерве (консерва) яда мураббадыр (мурапа). Ёкъ буса «емиш ашайгъанда къашыкъ къолланмагъыз» деп (автор) оьзю айтып тура. (Бу – .Батырмурзаевни оьзюню баянлыгъы).

^✻: Сюегин – емишни къап-ортасындагъы къумну (ашны) уьстюндеги сюекчесин.

^✻: Тартылагъан – тартынагъан, тавакаллыкъ этмейген.

^✻: Нагагь – эслемесден, бирденден.

^✻: Аны – ону.

^✻: Къозгъалмагъыз – хозгъалмагъыз.

^✻: Парахот – пароход, геме.

^✻: Гъастиниса – гостиница, къонакъ уьйлер, петерхана.

^✻: Гёлекчен – гёлексиз.

^✻: Аланы – оланы.

^✻: Барине де – барысына да.

^✻: Алагъа – олагъа.

^✻: Къаршылыкъ этигиз – (мунда): жавап гьисапда гьаракат этигиз деген маънада.

^✻: Герек – (мунда): яда деген маънада.

^✻: Тиклеп – тигилип, тикленип.

^✻: Чокъумакъ – хотгъамакъ деген маънада.

^✻: Чабыв – опуракъны къыйыкъ ери, этеги.

^✻: Къазаъ – къаза, къайгъы, уллу балагь, хатарлы иш; оьлюм.

^✻: Такъсирлеринден – такъсырларындан, айыплы ишлеринден, кемчиликлеринден, айыплы ишлери гьакъындан.

^✻: Къапкъачлап – ачыкъ кюйде болмайлы, уьстюн яшырып, башын ябып.

^✻: Жамъият – жамият, жыйылгъан кёп адамлар, гюп.

^✻: Мюзик – музыка, согъулагъан ва йырлап айтылагъан кюйлер-къайдалар.

^✻: Чабар – жабар, пол.

^✻: Артдырып – гёпдюрюп, къопдуруп, аз затны да уллу этип гёрсетип.

^✻: Икен – экен.

^✻: Уьстюнден – (хасавюрт диалектде) гьакъындан деген маънада.

^✻: Ухлап – юхлап, юхугъа батып.

^✻: Мажуси – отгъа къуллукъ этеген диндеги адам, зороастриец.

^✻: Бари де – бары да, барысы да.

^✻: Маърифат – билим, англав.

^✻: Таълим – охутув, уьйретив, билим берив.

^✻: Тойдурмагъыз – (мунда): ялкъдырмагъыз деген маънада.

^✻: Талап этмек – (мунда): тилемек деген маънада.

^✻: Прансузча – французча.

^✻: Кеби – гёрюнюшю, гёлеми, чырайы, кюцю деген маънада.

^✻: Гюнлюк – гюллюк, зонт.

^✻: Мукъаддас – сыйлы.

^✻: Тиятыр – театр.

^✻: Фагьишалыкъ – къагьбалыкъ, саякъ юрюш, пасат юрюш.

^✻: Аланы юзде токъсан беши – оланы 95 проценти.

^✻: Жагьиллиги – ( мунда): англавсузлугъу, билимсизлиги, авамлыгъы, саватсызлыгъы.

^✻: Агъар – огъар.

^✻: Дефтер – тептер, тетрадь.

^✻: Сапсата – маънасы аз бош ёммакъ, даллай, маънасыз-бош сёзлери кёп хабар.

^✻: Сонгундан тюзетилген – артда тюзелтилген.

^✻: Мукъаддималар – узун-узун гиришив сёзлер, башлангъыч сёзлер.

^✻: Къолланмакъ – къолламакъ, юрютмек, пайдаламакъ; ишлетмек. Къоллансагъыз – къолласагъыз, юрютсегиз, пайдаландырсагъыз. Къолланыгъыз – къоллагъыз, юрютюгюз, пайдаландырыгъыз.

^✻: Арапча сёзлер: «Бар болмакълыгъы оьтесиз къыйматлы ва оьзюне кёп сужда къылынагъан». Булай маънадагъы сёзлер булан лап уллу даражалагъа етишген адамгъа, болмаса Оьзю Аллагьу Таалагъа багъып айтылма тюшедир.

^✻: Канверт – конверт, бокъча.

^✻: Юмшакъ – йымышакъ.

^✻: Игенин – экенин, экенлигин.

^✻: Ёкъ буса – (мунда): ёгъесе.

^✻: Уьй агьлугъузгъа – уьягьлюгюзге.

^✻: Гетген заманда – алъякъда, алдагъы бир вакътилерде.

^✻: Къол созмагъыз – къол узатмагъыз, гишини малын алып къоймагъыз деген маънада.

^✻: Бальки – балики, болмагъа ярай, ким биле.

^✻: Зарар – зарал, зиян, нукъсанлыкъ, яман таъсир.

^✻: Оюнчакълар – (мунда): безенч, безейген, аривлюк береген, ярашындырагъан затлар деген маънада.

^✻: 70-нчи баянлыкъгъа къара.

^✻: Уллу ишли – салмакълы, гёрмекли, мекенли, гьайбатлы.

^✻: Алъякъдагъы, 224-нчю баянлыкъгъа къара.

^✻: Жагърафия – география (илму).

^✻: Хилаф – къаршы, терсине геле.

^✻: Аба бюркенген – аба (халат) гийген, абагъа бюркелген.

^✻: Ашгъа барагъанда деп мунда аш биширеген жамият кёрюкге баргъанда деген маъна бериле буса ярай.

^✻: Багьс этмек – сёйлемек, арагъа салып ойлашмакъ; эсгермек; эришмек.

^✻: Уьстдеги, 265-нчю баянлыкъгъа къара.

^✻: Сумавар – («самовар» деген орус сёзден) чай къазан.

^✻: Исрап – пуч, пургьан.

^✻: Иффат – асил къылыкълылыкъ, оьр къылыкълылыкъ, къылыгъы таза болмакълыкъ, намуслулукъ; гюнагьсызлыкъ, тазалыкъ, адамны къолу тиймегенлик, къызлыгъын тас этмегенлик.

^✻: Рагьатлыкъны, тынчлыкъны деген маънада.

^✻: Шибилит – аякъгийимлени бир журасы, ботинкалар.

^✻: Икенин – экенлигин, болмакълыгъын.

^✻: Аля-франка – француз (гюнбатыш яврупалы) модалагъа ошатып гийинив.

^✻: Пёрмю – форма, гёлем, келпет, пасон.

^✻: Тил тийдирмек – эрши гёрюп сёйлемек, артындан сёйлемек, башын сёйлемек.

^✻: Мутааллим – муталим, шакирт, мактапда охуйгъан яш, ученик.

^✻: Сарф – грамматика, морфология.

^✻: Нагьву – («нагьв» деген арап сёзден) синтаксис.

^✻: «Лам йадраб» – урмады, «ла тансар» – енгмежек. Мунда автор арап тилни морфологиясындан мисаллар гелтирип сёйлей.

^✻: Ибарат – янгыз шу затлардан къурулгъан, тизилген, этилген, ичине къуршалгъан.

^✻: Баян – (мунда): грамматик къайдаланы генглешдирип англатагъан китап.

^✻: Маъан – риторика деген илмугъа багъышлангъан китап.

^✻: Лугъат арабия – арап тилни сёзлюгю.

^✻: «Инна» булан «анна» – арап грамматикада гелишлеге (падежлеге) гёре тюрлендиривню гёрсетмек учун къолланагъан мисаллар.

^✻: Иълал – (грамматик термини) арапча сёзлердеги созукъ авазланы ерлерин алышдырып салыв.

^✻: «Учитилиский ишкола» – «Учительская школа», орус тилде дарслар юрютюлеген мактап.

^✻: «Ас-синат шаркъыя» мактабы – гюнтувуш тиллерде дарслар юрютюлеген мактап.

^✻: Ихтилаф – пикруда-ойда бир-бирине гелишмейгенлик, башгъалыкъ, къаршылыкъ, къыйышывсузлукъ.

^✻: Тюнтюмек – акътармакъ, излеп къарамакъ, тапмакъ учун гьаракат этмек.

^✻: Арапча язылгъан бу жумланы маънасы: «Охугъан-билгенни даражасы да, охумагъан-билмегенники де бир йимик болурму дагъы?!» («Билеген де, билмейген де бир даражада боламы?») – бу Сыйлы Къуръандагъы сёзлер (39-нчу сура, 12-нчи аят).

^✻: Адип – адабият булан машгъул адам, адабия тчы.

^✻: Таржумагьал – биография, биревню оьмюр сюрген яшав ёлун язып суратлав.

^✻: Ибтидаи – башындагъы, башлапгъы, аввалындагъы. (Мунда башлапгъы охув мактабы гьакъында: о девюрде 1-3-нчю класлар).

^✻: Къысмы – бёлюгю, китапны (асарны, макъаланы) хас гесеги.

^✻: Милади – хачперес (христиан) тарх.

^✻: Усул – охутувну кюю-къайдасы.

^✻: Калам-и къадим – Къуръан.

^✻: Иътикъадат – Аллагьгъа инанмакъны гьакъында язылгъан асарлар.

^✻: Закаватлы, заки – итти пагьмулу, билимни тез алагъан.

^✻: Уьттю (Хасавюрт ва Терик диалектде) – итти.

^✻: Тартипли – низамы-тизими бар.

^✻: Жумъа – жума.

^✻: Маргьум – оьлген, гечинген. (Дюньядан гетген муслиман адамны гьакъында айтылагъанда бу сёз къоллана. «Маргьум» деп бу асарда мисгин Нугьай гёзалгъа тутулуп айтыла).

^✻: Закилик – итти пагьмулулукъ.

^✻: Тартиб – болма герекли тюз ёл, тизим, низам.

^✻: Раислик – башчылыкъ.

^✻: Иътибарлы – абурлу.

^✻: Никалай – о девюрдеги Русияны пачасы-императору: 2-нчи Николай.

^✻: Къысыкъ – къысыв, сытам, тарлыкъгъа салыв.

^✻: Табии – табиатдан гелеген, битиминден бар, тувмадан, тувумундан берли бар.

^✻: Рушдия – орта билимлер береген мактап (о девюрде: 3-6-нчы класлар).

^✻: Мунасип – къыйышывлу, багъыйлы, онгайлы.

^✻: Гьужура – гиччирек уьй.

^✻: Вакътыларда – вакътилерде, заманларда.

^✻: Оькрюк – округ.

^✻: Малака – такрарлай-такрарлай туруп алынгъан (къолда этилинген) уьйренчиклик, сынав, бажарывлукъ.

^✻: Гьасил этди – бир натижагъа етди.

^✻: Муталим, охувчу, ученик.

^✻: Хыяли – хыяллы, оюнгъа къызышагъан (гьавасланагъан), алданагъан.

^✻: Мугьмал – маънасыз, бош, пайдасыз.

^✻: Сияси – сиясат (политика) булан машгъул болагъан. Сияси алим – полито лог.

[^357 ]: Рия (рияъ) – гёземелик, экиюзлюлюк, бетгёрдюлюк.

^✻: Ибрия – ялаябывчулукъ, артындан сёйлев, яманлав. (Мунда билими аз авул моллаланы бирлери гёзалгъа тутулуп айтылгъан).

^✻: Касби къысмы – касбучулугъу, иши-санияты гьакъындагъы бёлюк.

^✻: Бу асарда тюрки тилден, эсги язывлу адабият тилден алып къоллангъан хыйлы сёзлер ва жумлалар табула. Оланы арасында, орунчаланы (местоимениелени) эсги языв тилдеги гёлемлери де ёлугъа, мисал учун: шол – шо, ол – о, аны – ону, аланы – оланы, алагъа – олагъа, алар – олар, алардан – олардан.

^✻: Маишат – гьар гюнлюк яшавун кютмек учун гьажатлы мал-матагь ва ашарлыкъ-ичерлик.

^✻: Рад этилди – гери урулду, къабул этилмей къалды.

^✻: Макъбул – къабул этилеген, къолланагъан.

^✻: Мадани – маданиятлы, оьсген кюлтюрю бар.

^✻: Жигьгьат – якъ, тарап.

^✻: Гьам – ва, дагъы да, шолай да.

^✻: Агьлу да – уьягьлю, агьлю де.

^✻: Нугьай Къараногъайдагъы Оьгюз-тёбе деген гёчюп юрюйген бир ногъай юртда яшагъан. (Гаджиева С.Ш. Кумыки. Махачкала, 2005. Книга 2. С. 348).

^✻: Гьифз – эс, эсинде кёп маълуматны сакълап бажарагъанлыгъы.

^✻: Вакъиа – болгъан иш, гьал, агьвалат.

^✻: Янгылай – гьали янгы билгенде йимик; янгылывсуз, янгылмай.

^✻: Абуна – газетге яда журналгъа язылгъан адам, подписчик, абонент.

^✻: Вакътисинде, оьз заманында.

^✻: Ибрат – дарс; уьлгю, мисал.

^✻: Назмусуз – проза, насру.

^✻: Неет (Хасавюрт диалектде) – негет, муратгъа тутулгъан къаст, гёзалгъа тутулгъан макъсат.

^✻: Халкъи – тувмадан оьзюне хас, битиминден бар.

^✻: Тувмадан сокъур.

^✻: Майдангъа чыгъармакъ – ачыкъ этмек, белгили этмек, ачыкъгъа чыгъармакъ.

^✻: Жигьан мугьарабасы – дюнья даву. (Мунда, озокъда, 1914-1918-нчи йылларда болуп оьтген Биринчи дюнья даву эсгериле).

^✻: Эсги китапда «тасип» деп янгылыш язылгъан.

^✻: «Зая (яда тас) болгъан буса ярай» деген маънада.

^✻: Мутаржим – 1) таржума этивчю, бир тилден оьзге бир тилге гёчюрген адам; 2) таржумагьалны (биографияны) язгъан адам, биограф. (Мунда Абдуррашит Арсланмурза оьзюню эсгере).

^✻: Тасаввурланмакъ – эсине-оюна гелмек, хыял булан сураты гёзалдына гелмек.

^✻: Меслекдеш – маслакдаш, ою-пикрусу оьзге адамны оюна-пикрусуна расгелеген адам (ёлдаш).

^✻: «Йыр» деген сёзню бу макъалада автор «шиъру» деген маънада къоллай.

^✻: Мажбур болдум – чарасызлыкъда этмесем болмады, мен этмеге герекли болдум.

^✻: Фараздакъ – арапланы машгьур шаирлеринден бириси. (Бу – А. Арсланмурза оьз баянлыгъы).

^✻: Гьуррият – эркинлик, азатлыкъ. (Мунда: капиталист къурумну йыгъып, янгы социализмни девюрюне гёчмеклик учунгъу ябушув – азатлыкъ учунгъу гьаракат деп гьисаплана). Гьурриятчы – гьуррият-азатлыкъ учун ябушагъан, гьаракат этеген адам.

^✻: Къадрин – хадирин, багьасын, къыйматын.

^✻: Пурсат – онгайлы заман; имканлыкъ.

^✻: Матбаа – басмахана, типография.

^✻: Къанун – гьукуматны янындан хас кюйде токъташдырылгъан низам-ёрукъ.

^✻: Муътабар – абуру бар, сёзю юрюлеген, айтгъаны болагъан.

^✻: Фарасат – англайгъанлыкъ, англавлулукъ, башына маълуматны-билимни тез алмагъа бажарагъанлыкъ.

^✻: Халкълар – (мунда): адамлар, инсанлар деген маънада,

^✻: Лаззат – леззет, кеп, гьаз, шавкъ.

^✻: Де – тезлик булан.

^✻: Нугьайны насру (проза) булан язылгъан асарлары, гьалиги адабиятчылыкъ илмуну гёзюнден жураландыргъанда, «романлар» тюгюл – къыссалар ва хабарлар деген жанрагъа гире. Н. Батырмурза – къумукъ адабиятда къысса (орус. «повесть») деген жанрагъа кюрчю салгъан язывчу деп белгилене.

^✻: Нугьайны бу эсгерилген уьч де китабы, биринчилей – Темирханшурадагъы (гьалиги Бойнакъск) М. Маврайны ташбасмаханасында, 1912-нчи йылда чыгъарылгъан.

^✻: Тарбиядан таза – тарбиясыз, тарбиясы ёкъ деген маънада.

^✻: Ижтимаи – жамиятлыкъ, яшав-турушлукъ.

^✻: Нугьай язгъан «Языкъ Гьабибат» деген гьикаясы биринчилей Темирханшурадагъы ташбасмаханада 1910-нчу йылда чыгъарылгъан – «Бу жылтны ичинде уьч тюрлю зат бар» деп умуми баш салынгъан китапчаны ичиндеги 4-47 бетлерде.

^✻: Мавлют – маънасы пайхаммарыбызны тувгъан гюнюне багъышлангъан мавлет.

^✻: Нугьайны «Мавлют» деген асары инг биринчилей Темирханшурадагъы ташмасмаханада 1909-нчу йылда чыгъарылгъан – «Бу жылтны ичинде уьч башгъа зат бар» деп умуми баш салынгъан китапчаны 6-12 бетлеринде. (Сёз ёругъуна айтгъанда, шо китапчаны ичинде оьзю Абдуррашит Арсланмурзаны «Миъраж» деген асары да басмадан чыкъгъан: 12-16 бетлеринде).

^✻: Къайры, оьзге, башгъа.

^✻: Рус-япон даву, 1904-1905-нчи йылларда болгъан белгили агьвалат.

^✻: Кафказ – Къавкъаз.

^✻: «Кафказны ва Россияны гьалы» деген дастан айрыча бир китап болуп басмаландырылмагъан. Инг биринчилей – 1927-нчи йылда, Бойнакъскидеги Даггосиздатны басмаханасында, «Къумукъ шиърулар мажмуасы: Машгьур къумукъ адиплеринден яхсайлы Нугьай Батырмурзаеф асарларындан» деген китапчаны ичинде басылгъан: 29-39-нчу бетлерде.

^✻: Бу таржума асарыны талигьи белгисиз, айрыча китап болуп басмадан чыкъмагъан болса ярай.

^✻: Икътисат – экономикасы, маишатлыгъы. Икътисади — экономик.

^✻: Матбуат – басмадан чыгъарылагъан басмалар (газетлер-журналлар), орусча «пресса».

^✻: Шавкълу этмек – татгъындырмакъ, гьавасландырмакъ, иштагьын гелтирмек, кепин гелтирмек.

^✻: Инкъылап – инкъылап. Инкъылаби – инкъылап булан байлавлу.

^✻: Аилеви – уьягьлю булан байлавлу.

^✻: «Дагъыстанлы муслиманланы театр ва адабият жамиятыны» басма саны гьисапда 1917-нчи йылны август айындан башлап, 1918-нчи йылны сентябр айына ерли, Темирханшурада къумукъ тилде басылып чыкъгъан «Тангчолпан» деген журналны – Темирбулат Бийболат, Нугьай ва Зайнулабид Батырмурзалар кюрчюлендиргенлер. Ону 15 нёмери чыкъгъан. 9-11-нчи нёмерлеринде, журналны баш мугьаррири (редактору) гьисапда – Нугьай эфенди Батырмурза гёрсетилген. 10-нчу нёмеринден башлап, бу журнал «Дагъыстанны дав-инкъылап комитетини» органына айландырылгъан. 1918 йылны сентябринде, Дагъыстанда совет гьукумат заманлыкъгъа бузулгъан (тюп болгъан) заманда, журнал токътатылгъан.

^✻: Идара этмек – ишни юрютмек, ёлбашчылыкъ этмек.

^✻: «Ишчи халкъ» деген газет, Темирханшурада къумукъ тилде, Дагъыстанны Дав-инкъылап Комитетини ва Русияны социал-демократ ва ишчи партиясыны (болшевиклени) Дагъыстан областдагъы бёлмесини органы гьисапда, Феврал инкъылапдан сонг, 1918-нчи йылны 29-нчу апрелинден башлап, август айгъа ерли чыгъарылып тургъан. Ону 22 нёмери чыкъгъан. Мугьаррири – Зайнулабид Батырмурза.

^✻: Мугьаррир – редактор.

^✻: Мудирлик – ёлбашчылыкъ къуллукъ. (Мунда: редакторлукъну иши).

^✻: А. Арсланмурзаны бу макъаласында Хасавюрт диалектге хас морфология гёлемлери ёлугъа: салувы – гьалиги къумукъ адабият тилде салыву; айтылувы – айтылыву, ва оьзгелери.

^✻: Балшавик, балшевик – болшевик деген орус сёзден.

^✻: Даир – багъышлангъан; гьакъындан.

^✻: Мусагьаба – хабарлашыв, лакъырлашыв, сёйлешив, сугьбат этив.

^✻: Буюрукъда – Аллагьу Тааланы буйругъу-языву булан.

^✻: Къызыллар – совет гьакимликни уьстюнлюгю учун ябушагъан адамлар: Къызыл армияны асгерчилери, болшевиклер ва оьзгелери.

^✻: Ол жумладан – о себепден.

^✻: Машин ёл – поюз ёл, темир ёл.

^✻: Мундагъы агьвалатлар юрюлеген девюрде, бу шагьарны хас аты Порт-Петровск яда къумукъча Анжи-къала эди. Инкъылапчы социалист Магьач Дахадайны атына къоюлгъан Магьачкъала деген ат – 1922-нчи йылда арагъа чыгъа.

^✻: Къазакълар – (мунда): акъ къазакълар, эсги пача Русияны янын тутуп, совет гьакимликге къаршы ябушагъан къазакълар.

^✻: Салталы Узум гьажи (кёбюсю гьалда, ону аты «Узун гьажи» деп, китапларда янгылыш язылып ёлугъа). Бу адам совет гьакимликге къаршы оьжетли кюйде ябушгъан.

^✻: Аякъгъа тургъузмагъа, баш гётермеге.

^✻: Къотанавул – Бабаюрт райондагъы гиччирек ногъай юрт болгъан, гьалиги Люксембург деген юртну идарасында, ондан 13 чакъырым ариде ерлешген.

^✻: Иштап – штаб.

^✻: Белгили кюйде, Къумукъ топуракъларда алъякъда макан тутгъан «къумукъ ногъайлар» бир нече бёлюкге бёлюнюп, олагъа – Яхсай-ногъайлар, Кёстек-ногъайлар, Эндирей-ногъайлар, Таргъу-ногъайлар деп айтылып юрюлген. (Г. Оразаев, Тюркоязычная деловая переписка на Северном Кавказе XVII-XIX в. Махачкала, 2007, с. 204).

^✻: Албёрю – Яхсайлы, пристаф гьисапда Хасавюртда къуллукъ этген.

^✻: Тап – инг де, лап да.

^✻: Узун Гьамит – яхсайлы Магьитланы тухумундан. Гьамит Бабаюрт якъда партизанчылыкъ гьаракатда ортакъчылыкъ этген инкъылапчы. («Дослукъ» алманах, 1957, № 3, с. 28).

^✻: Гьарекет – гьаракат, талпыныв.

^✻: Лисан ал-гьалындан – башгъа биревню (мунда: Нугьайны) тилинден, атындан, о айтагъанда йимик этип.

^✻: Барыгъызгъа да.

^✻: Къызыкъгъан – къызышгъан.

^✻: Умутуп – унутуп.

^✻: Сарп этелер – харж этелер, (заманын, гючюн) берелер.

^✻: Ихтилат – масхара, сарказм.

^✻: Мунасип – тийишли, багъыйлы, онгайлы.

^✻: Зая-пайдасыз гетеген заманны аявлап деген маънада.

^✻: Бал къашыкъ – (мунда): бар болсун деген адам.

^✻: Аллагьны буйругъунда, язывда.

^✻: Ону (Нугьай) булан бир асруда, бир девюрде яшагъан адам.

^✻: Гьакъикъи – гьакъ-герти, оьзюне инанмагъа-таянмагъа ярай гъан.

^✻: Сююклю – сююмлю, сюювге лайыкълы, илиякълы.

^✻: Марсия – оьлген (маргьум) адамгъа къыйналмакълыкъда айтылагъан (яда язылагъан) яслы йыр, ваягь.

^✻: Замана – девюр.

^✻: Пурсатлы – онгайлы замандагъы; имканлыгъы бар.

^✻: Тавгъандан сокъур

^✻: Саф – таза. (Мунда): гюнагьы ёкъ, гюнагьсыз деген маънада.

^✻: Мискъал – мысгъал, авурлукъну инг гиччи оьлчевю.

^✻: Ширин – татли.

^✻: Нужабаълар – таза, асил тухумлу адамлар

^✻: Гьюррлер – есир яда къул-къараваш тюгюл, азат (оьзден)

^✻: Гьакъ – Аллагьу Таъала.

^✻: Бу сатырны арты эсги китапда язылмагъан, эслемесден тюшюрюлюп къалгъан буса ярай.