Къарангылыкъдан къачып, ярыкъгъа къарап юрюдюм…^✻

1900 йылда яйны орта вакътилери июль айны ичиди. Гюн де бек исси (бюркев) болуп, уьйде туруп да болмай, гьамангъы адатыма гёре, денгиз ягъагъа баргъан эдим. Барсам не гёрейим – денгиз гьамангъы денгиз тюгюл. Дюньядагъы гьар тюрлю махлюкъдан^✻ денгизде болмагъан геме ёкъ. Кими^✻ елкенин гётерген, кими диреглерин^✻ байлап айлана. Гьар не барыны да^✻ мурады – бир-биринден алгъа чыгъып оьзю матагьын хам халкълагъа^✻ сатмакъ, оьзлеге шолайлыкъ булан бир янгы базарлар излемек. Болса да, нечакъы елкен тургъузса да, елни сеси ёкъ болмакъ себепли, еринден тербетип болмайлар.

Янгыз бирлери тюгюл, бары да шол къаст булан айланалар. Гьеч бири де мурадына етишеген тюгюл.

Шол арада бир узун бойлу арыкъ гиши, капитан турагъан ерге минип, къычыра: «Ай инсанлар! Ай инсанлар! Ай ач гёзлю инсанлар! Етмедиму сизге? Нече милйон^✻ пакъыр-мискинлени оьз пайдагъыз учун къурбан этгенигиз! Етмедиму сизге? Нече милйонлар булан къатунланы тул этгенигиз! Етмедиму сизге? Орамларда тёгюлюп къалгъан оланы яшлары! Сизин зулмучу аякъларыгъызны тюбюнде эзилип, ёкъ болуп гетгенлиги! Ай зулмучу инсапсызлар! Бир уялыгъыз! Бир Аллагьдан къоркъугъуз! Таман этген зулмуларыгъыз! Энди сама да пакъыр-мискинлени тавукълар йимик союп, къойлар йимик сыдырмагъыз. Энди сама о языкълар да билсинлер! Оьзлер не учун дюньягъа гелгенлигин. Бир баш гётерсинлер! Дюньяны гёрсюнлер!» – деп, дагъы да артында бир хыйлы сёзлер сёйледи.

Мен бир аз яхшы англап болмадым. Шо арада гемеде къуллукъ этегенлер бары да муну башына жыйылып, муну дёгерегиндеги гемелеге де толуп: «Яшасын! Яшасын!» – деп къычырадилер.

Шо гюн ишчи халкъда бек уллу шатлыкъ бар эди…

Шо заманда, бир сагьат чакъы да гетмей, кёп узакъдан бир геме гелегени гёрюндю. Гемени артында ювукъ бир къара булут да бар эди.

Муну гёрген заманда, бир къарт капитан халкъгъа шулай деп къычырды: «Ай халкъ, мундан къутулуп болсагъыз, къутулмакъны къайгъысын этигиз! Къутулурбуз деп чи эсиме гелмей. Бу давул^✻ – бу ел – нече юз йылларда бир керен бола деп айта. Мен гёрмегенмен. Эгер мен эшитген кюйде буса, муну алдына къаршы болгъан я геме, я шагьар, я агъачлыкъ, гьатта тавланы да кёп ерлерин бузгъан ерлери бар деп айталар. Энди нетесиз…» – деп халкъгъа къарагъынчагъа, баягъы уллу геме де, къара булут да етишип гелди, гемелени уьстюне.

Мен дагъы чыдап болмадым, икъгъа багъып къачдым. Адамланы бек къоркъунчлу йылав тавушлары эшитиле эди. Мен къачувда даимлик этдим^✻. Дюнья къарангы, гьеч бир ер гёрюнмей. Уьч абат эркин юрюмеге къоймай, гьаман уруп йыгъа.

Бек кёп къачдым, гечени-гюнню билмеймен, даим къарангылыкъ. Гьалдан-гючден тайдым, амалсыз болуп ерде йыгъылдым. Гьар бир гиши герти амалсыз болгъанда ялбарагъан шо уллу Аллагьгъа ялбардым: «Аллагьым! Мени шу къарангы чёлде ессиз гьалак болгъан^✻ йимик гьалак этермукенсен^✻? Ёкъ буса^✻ дагъы ярыкъ дюньяны гёрюрмюкенмен?» – деп, яхшы сёйлеп де битмеген эдим, къулагъыма мен алдыерли эшитген тавушдан бир-эки сёзлер эшитилди: «Ай пакъыр мазлюм^✻! Сен гьакълыкъдасан, сен зая болмассан. Тек гьаракат этип муна шо ярыкъгъа къарап юрю! Къыйналсанг да, гёзюнгню ярыкъдан айырма!»

Сонг магъа да бир аз жан гирди^✻. Туруп юрюдюм, гьали де юрюймен…

(«Тангчолпан» журнал, № 10. Темирханшура, 1918 й.,7-8-нчи бет).

Н. Батырмурзаевни макъалаларын ажамчадан кирил язывгъа транслитерация этген ва метинлеге баянлыкълар язып гьазирлеген – Гьасан Оразаев