Давут булан Лайла

1912

Илму булан эдепни Уьйренме къара гьаман. Дюньяда бир зат ёкъдур Жагьил къалмакъдан яман.

Чархынгны бош уьйретме. Яшлай бир ёрукъгъа сал, Адамгъа эки зат герек: Бири илму, бири мал.

Дюньяда талайлы адам – Экиси де бар гиши, Бири де болмагъан сонг, Кёп бузукъдур ону иши.

Н. деген шагьарда Абдуррагьман деген бир гиши бар эди. Оьзю олай бай болмаса да, яхшы илму билеген, гёзю ачылгъан гиши эди. Бу Абдуррагьманны Давут деп бир уланы, Зайнап деп бир къызы бар эди. Бу шагьарда дагъы да Ибрагьим деген бир уллу бай гиши бар эди. Муну да Агьмат деп бир уланы, Лайла деп бир къызы бар эди.

Давут да, Агьмат да бир мактапда охуйгъан йимик, Лайла да, Зайнап да къызлар мактабында охуй эдилер. Давут да, Агьмат да мактап ёлдашлар болмакъ себепли, бир-бирини уьюне барып геливю болгъан да йимик, Зайнап да, Лайла да бир-бирини уьюнде эркелеп юрюй эдилер. Абдуррагьман да, Ибрагьим де яшлары бир-бири булан татувлу болуп къатнамакъ себепли, оьзлер де бир-бирини тарыкъ-герегин битдирип, уьйлерине барыв-геливлери де бола эди. Абдуррагьман бай болмагъан учун бир табун адамлар йимик, Аллагь магъа буюрмагъандыр, ризкъым бар буса, арсланкъапланны мангалайында буса да, оьзю гелир, къыйналмакъ бош зат, Аллагьгъа тавакал этип тургъандан яхшысы ёкъ деп, Аллагь белгили этген себеплеге де къарамай турагъан ялкъыв эринчеклерден тюгюл эди, даим Аллагьгъа этеген ибадатына да кемчилик этмей, къазанмакъны къастында эди, яшларына да илму, эдеп, яхшы къылыкълар уьйретип, яманлыкъгъа гёзлери къарамайгъан ёлда тарбия этеди. Абдуррагьман бир гюн Ибрагьимлеге барып олтуруп, ашап-ичип турагъанда, Ибрагьим айта:

– Абдуррагьман, билмеймен нечикдир сени ишинг? Сен бек къаст этип къазанасан, бир гюн бош турмайсан, оьзюнг алды ерли болмайсан. Акъчаны тутуп болмайсан деп эсиме геле. Озокъда, гьар ким де билме герек мал къазанмакъ гьюнер тюгюл – малны тутуп сакъламакъ гьюнер.

Абдуррагьман:

– Ибрагьим, мен сени олай байлыгъын, маллы болмакълыгъын оьзлени англавундан, билиминде, оьзлени тутуп болмакълыгъындан гёреген адамлардан деп хыял этмей эдим, янгъылыш болгъан экенмен, байлыкъ деген – Аллагьны къолундагъы зат. Адам ону нечакъы къазанса да, нечакъы бек тутса да Аллагь тайдырма бакъгъанда, сакълап, бек этип болмас. Къазангъан учун да, мен бай болмайман деп, гиши бош турма да ярамас, сен кёп яхшы билесен: мен бир гюн бош да турмайман, къазанаман, тутуп болмайман демеге мен пуч юрюп, ичги ичип, карт ойнап, олай малланы битдирип, уьйлени бузагъан исраплыкъларда болмайман. Оьзюм гьакъылбалыкъ болгъанлы бир кепеклик гьарам затгъа да къарамагъанман. Къыйналсам да, гишиге гьажатлы болмай яшап тураман, – деди.

Ибрагьим:

– Ол чу герти, буса да гьалиги заман малгъа байлангъан, малы ёкъ гишини халкъны арасында абуру, сыйы болмай, бираз жыйма къарасанг яхшы эди деп, айтагъаным эди, – деди.

Абдуррагьман:

– Ялгъан тюгюл, Ибрагьим, гьалиги заманда гишини малы буса, адамлыгъын тергейген заман тюгюл, мал деген – къолну кири йимик зат, гертиси, малдан алдын чы адамлыкъ тергелме герек эди, адам оьлген учун да, адамлыкъ оьлеген зат тюгюл, – деди.

Заман-заманда шулай лакъырлары бола эди. Айлар, йыллар гетди буланы яшлары да мактапда охуп битип, Давут да, Агьмат да школагъа гирип, таза орусча охуп билип чыкъгъан эдилер.

Ибрагьим Абдуррагьмангъа айтып, Давутну оьзюню тюкенине пирказчикликге алгъан эди. Давут да бек бажарывлу болуп чыгъып, Ибрагьимни тюкенин яхшы тартипге салып юрюте эди. Давутгъа сорамай Ибрагьим бир иш де этмей, Давут буланы уьй-агьлюсю йимик болуп бек аявлу болгъан эди.

Ибрагьимни къызы Лайла да Давутну оьзюню уланкъардашы Агьматдан башгъа гёрмей, уялмакъ, тартынмакъ чы къайда, Давут булан бирче олтуруп ашай эди. Давут Лайланы гьар гюн гёрюп турмакъ себепли, бек гьашыкъ болуп, нетежегин билмей. «Ай, Аллагьым, къайдан гелип буларда турдум. Бу не балагьдыр мени башымдагъы, оьзюм буланы ялчысы да болуп, къызын сюймеклик ярайгъан затмы, атасы-анасы билсе де не айтар, мени онча аявлу гёрелер, шулай намарт юрек боламы», – деп юрегинден тайдырма къараса да, тайыв чу къайда, гюнден-гюн сюймеклиги артады.

Лайла он дёрт яшында эди, айны он дёрт гечеси йимик арив эди. Давут йимик гьар гюн гёрюп турагъан гишини тюгюл, бир керен гёрген гишини де гьакъылын ала эди. Лайла Давут булан янгыз къалып да лакъыр эте эди, Давутну олай юреги барын билмей эди. Давут да оьзюню юрегин Лайлагъа билдирме базмай эди. Ашдан, сувдан тартылып, гюнден гюн азып, саргъайып юрюй эди. Бир гюн Давут, бир къуллукъ болуп Лайла бар уьйге гирген эди. Къараса, Лайла алдына «Гьашыкъ Карам» деген китапны салып, тавушун чыгъарып назмуларын охуп турагъанын гёрюп, Лайланы янына барып: «Ай языкъ Карам менден де уллу къайгъыгъа тюшген болгъан экен», – деди. Лайла бурлугъуп, Давутну гёрюп: «Олай неге айтасан, сени не къайгъынг бар, гьеч сагъа кемлик этеген зат бармы, ёкъ буса башгъа сёз-зат тийгенми», – деди.

Давут:

– Сёз тюгюл, таякъ да, тюбек де тийсе де къайырмай эдим, магъа тийген зат тийгенче, Аллагь мени насипсиз этмей буса, мен бу ишге тарыймедим, – деди.

Лайла бек тамаша болуп:

– Давут, Аллагьисен, айт дагъы, не ишдир, сагъа бир зат чы болгъан, – деди.

Давут:

– Нечик айтайым, уялмай айтма ярайгъан зат тюгюл, – деп айтмажакъ болуп турса да, Лайланы къаныгъып сорайгъанына чыдап болмай айта:

– Аллагьутаала гьар бир адамгъа бир тюрлю къайгъы берген. Бар адамны бир кюйде яратмагъан, биревлени бай этип яратгъан, ярлыланы гёрюп шюкюр этсин деп, биревлени акъсакъ-сокъур этип яратгъан, савлар гёрюп ибрат-тергев алсын деп. Гьалиги заман кёбюсю малгъа байлангъан. Байны къызын да байгъа берме сюе. Гьашыкълыкъ, сюймеклик деген зат байлыкъ, ярлылыкъгъа къарап болмай, тайдыраман деген учун оьз ихтияры булан таягъан зат тюгюл, мени пакъыр, сизин бай этип яратгъан, мен сизге гелип, сени гёргенли сагъа юрегим тюшген. Не этсем де тайдырып болмайман, – деп уялып алдына къарап турады.

Лайланы юрегине ой тюшюп, бир агъарып, бир къызарып, Давутгъа къараса да, Давут терен ойгъа гиришген эди. Давутгъа гёзю тюшюп, юреги янып, бир ят адам булан сёйлешип олтургъанын билип, уялып тез туруп, оьзю турагъан уьйге гирип гетди.

Давут да тюкенге чыгьып гетген эди. Лайланы юрегине Давутну сёзлери кар этип, ишни нечик экенин англап, бек ойгъа тюшдю.

Бу заман болгъунча, Давутну оьзюню уланкъардашы йимик гёрюп, уялмай нечик де сёйлеп юрюмекликлери эсине гелип, уялып, мангалайындан тер агъып: «Огь Аллагь, бу не иш болду?! Къайдан да гелди шу Давут бизге. Бу хабарны гишиге айтмай турса чы яхшы эди. Нагагь атам-анам яда халкъ эшитсе, кюлкю, биябур болажакъман. Давут ялгъан да чы айтмай, сюймеклик бек къыйын затгъа ошай. Мени де гьали эрге баражакъ заманым болуп тура. Давут йимик арив, исбайы, бажарывлу, асыл къылыкълы адам табулса чы яхшы эди. Нагагь байны уланы деп, бир ярахсызгъа берип оьлгюнче къайгъыда гетеген кюй болмагъай эди, мени шу Давутгъа бергей эди. Ярлы буса не бола, акъсакъ, сокъур тюгюл, мени ашдан оьлтюрмежек, оьзю ичгичи, гьарамзада тюгюл», – деп ойлай. «Огь Давут, къайдан гелип гёрюнгдюнг, башымны къайгъыгъа салдынг» – деп караватгъа башын салып йылай эди.

Давут он сегиз яшында эди. Оьзю бек гьакъыллы, арив исбайы улан эди.

Лайла биледи: оьзю йимик байланы къызларын байны уланы деп бир ярахсызлагъа берип, олар да уьйню-эшикни хадирин, эр булан къатынны арасындагъы татывну билмей, гьар не пучлукъда, яман ёлларда оьмюр гетегенин. Шолай къолайсыз ерге къаршы болмай, оьзюм гьалын, къылыгъын билеген шу Давутгъа бергей эди мени деп эсине геледи.

Давут да тюкенге чыкъгъанда ойлай: мен кёп терс этдим, Лайлагъа юрегимни билдирип. Ким биле яшлыкъ этип атасына-анасына айтса, мени гёзден салырлар: гьали болгъунча булай аявлап сакълагъан эдик, намарт юреги болгъан экен деп эсине гелир. Кёп янгылыш болдум, огь Аллагь, къайдан ёлукъдум шу къайгъыгъа, энди нетермен, – деп кёп терен ойгъа тюшюп, гьеч бир затда къулагъы, юреги болмай, даим алдына къарап тура эди.

Лайланы юреги Давутдан артыкъ эди. Алдын йимик Давут булан бирче олтуруп кюлеп, ойнап турмаса да, Давут ашама уьйге гелсе, Лайла оьзю турагъан уьйню эшигинден Давутгъа къарап бозарып, тюрлю хыяллагъа минип турады. Шулайлыкъ булан эки-уьч ай турдулар.

Бир гюн Лайла ойлашып къачан болгъунча булай турарбыз бир-бирибизни юрегин билмей, гьали мени сабурум къалмады, не буса да Давутгъа гьалымны билдирейим, бир эп болмасмыкен деп, Давутгъа бир кагъыз язып, Давут оьзю ёкъ заманда Давутну гьисап тептерини арасына салып къойду. Давут да тептерни ачып къараса, Лайла язгъан кагъызны гёрюп, ачып охуп къарады.

Лайла язгъан: «Аявлу Давутум, эдепсизлик этип сагъа шу сёзлени язмагъа баздым, айып этмес бугъайсан! Айыпны, эршини билеген гьалда тюгюлмен. Сен бир гюн гелип бир-эки сёзлер айтгъан эдинг, шондан берли дюньяны татувун тапмайман, не заман болгъунча шулай янып, гююп туражагъымны билмей, амалсыз болуп сагъа шу кагъызны яздым. Эгер сени шо айтгъан сёзлеринг герти буса, мени шулай оьлтюрмей, атамдан тилет. Ол бермесе де, мен сагъа не ёлда да бармагъа гьазирмен. Оьзюмню жыйгъан минг манат акъчам да бар. Шону да сени къолунга берейим. Ону булан бир яшап болагъан ёлну излербиз. Жанымдан азиз гёрген аявлу Давутум, мени гёзьяшларымны къошуп язгъан шу кагъызымны тергевсюз къойма. Сенден бир татывлу жавап болмаса, мен оьлмеге гьазирмен. Мени языкъ этип дюньяда да, ахыратда да насипсиз этме. Мени насипли болмакълыгъым сени къолунгда», – деп дагъы да шу назмуланы да язгъан эди:

Хыйлы замандан берли Турдум айтмагъа базмай. Гьалымны белгили этип, Сагъа бир кагъыз язмай.

Бир гюн айтгъан сёзлеринг Жаныма бек кар этди. Эсде ёкъдан сюймеклик Гюн сайын артып гетди.

Шо гюн гьалынгны сёйлеп, Агъу къошдунг ашыма. Бир къайгъысыз турадым, Къайгъы салдынг башыма.

Сени къарап гёргенде Гёзлерим сенде къала, Къыйын экен сюйгенлик, Башдан гьакъылны ала.

Эки-уьч айдан берли Тураман къайгъым ютуп. Не гереклер этсем де, Гьеч болмайман унутуп.

Къайгъы булан юрегим Гюнден-гюн янып бара. Тилеймен гечикдирмей, Бир эп этмеге къара,

Лайла…. – деп язылгъан эди. Давут кагъызны охуп, дагъыдан-дагъы къайгъыгъа тюшюп, не этежегин билмей, нечик де оьзюню юрегин атасына-анасына англатгъан эди. Давутну атасы Абдуррагьман да оьзлени авул молласы Салимни Ибрагьимге гелечи этип йиберди. Салим молла ахшам Ибрагьимлеге барып олтуруп, ондан-мундан сёз ачып, бираздан сонг айта: – Ибрагьим, мени гелмеклигим Абдуррагьман сени булангъы ювукълугъуна да гёре дагъы да сени булан къардаш болмагъа сююп йиберген эди мени. Сени къызынг Лайланы Давутгъа алмагъа сюемен, сагъа пулан-алан деп башгъа макътав этмеге билмеймен, Абдуррагьманны да, Давутну да сен яхшы таныйсан. Аллагьны языву буса, шу ишни этсенг яхшы эди, тенги табулгъан сонг, къыз яшланы уьйде узакъ сакъламакъ пайдалы тюгюл, – деди. Ибрагьим бираз ойлап: – Къара чы, бугюнде де мени алдымда къуллукъ этип турагъан адам, айтмагъа бети де нечик бара экен, мен уланын аявлап, башгъа авур къуллукълагъа салып къыйнамай турагъангъа оьзлер учун оьле деп эсине гелген буса ярай. Гишиге яхшылыкъ этмек кёбюсю пайдалы болуп да чыкъмай деп эсине гелип, бираз ачуву да чыгъып айтды: «Воллагь, молла, мен Давутдан бу ишни умут этмей эдим, олай намарт юреги бар деп де эсиме гелмей эди. Мен оьзюне яхшы болгъангъа эте буса ярай», – деди. Молла: – Ибрагьим, олай чы тюгюл буса ярай, Давутну намарт юреги болгъан буса, ол сизин уьйде турады, намарт ёл булан этген буса ярай эди. Олар Аллагьны языву буса, таза ёл булан этмеге сюелер, ол айып зат тюгюл, байлыкъ, барлыкъ демеге де билмеймен. Давут да, Аллагь берсе, байлыкъны юрютюп болмажакъ улан тюгюл, гьакъылы, англаву бар. Абдуррагьман да бай болмагъан учун бир байдан да кем яшамай, яхшы гьакъыллы, билимли адам, сен тенглик этме уялажакъ адам тюгюл, – деди. Ибрагьим: – Ялгъан чы тюгюл, буса да мени къызым яш, гьали мен берип болмажакъман, айып этме, дагъы шо лакъырны гишиге айтып эшитдирмесин, айт: бажарылмажакъ, – деп, къысгъа этип жавап берди. Молла да нетсин, къайтып Абдуррагьмангъа Ибрагьимни сёзлерин къалдырмай айтды. Абдуррагьман: – Нетежек, огъар этме амал ёкъ, ол оьзюню байлыгъына гёре айтадыр, сав болгъун, молла, Аллагь къыйналгъанынгны савапгъа язсын, – деп молланы къайтарды. Нечик де Давут да эшитип бек пашман болду. Энди магъа сабурлукъ этмекден башгъа амал ёкъ деп, оьз-оьзюне маслагьат берип турады. Къачан да Ибрагьимни тюкенине бармай токътагъан эди. Лайла да бу хабарны эшитип, кёп бузулуп, этме амал тапмай, талчыгъып йылап, сонг ойлап Давутгъа бир кагъыз язып, хоншу къатыны Гьалиматдан минг манат акъча да, кагъызны да берип йиберди. Гьалимат кагъызны да, акъчаны да элтип Давутгъа берди. Давут ачып охуп къараса, Лайла язгъан: «Ай мени азиз Давутум, мени гьакъылсыз атам айтгъан сёзлени эшитип бек талчыкъгъан бусанг ярай, ол олай гиши дагъы, байлыкъ буса, дагъы ари янында бир зат да ёкъ деп эсине геле. Оьзюню авлетини тюзелмеклигинден, насипсиз болмакълыгъындан зат англамай. Гьакъылсыз деп бек эдепсиз де сёйледим, юрегим ярылмакълыкъдан айтаман. Буса да ол байлыкъны тергегинче чи оьзюню авлети парахат болуп, юреги сююнюп яшайгъан ерни тергеме герек эди. Ону огъар англатмагъа бек къыйын. Мен сагъа алдын язгъан кагъызымдагъы сёзлериме гьазирмен, сени юрегингни парахат этмек учун мени къолумдагъы минг манат акъчаны да шу Гьалиматдан сагъа берип йибердим, шуну да ал, магъа бир жавап да яз, сени жавабынга гёре мен гьазирлик гёрейим», – деп дагъы да шу назмуланы да язгъан эди. Жанымдан азиз, Давут, Бек тилеймен мен сагъа: Атамны сёзлери учун Оьпкелеме сен магъа.

Мен берген сёзюмдемен, Атам сюйгенин этсин, Сенсиз болажакъ дюньям Бугюн бузулуп гетсин.

Эки-уьч гюнден берли Уху гирмей гёзюме, Сен де терс жавап берсенг, Жаным эркин оьзюме.

Аллагь булан тилеймен, Языкъсын яш жаныма, Гьашыкъны агьын ойла, Гирме негьакъ къаныма.

Нагагь сен гёзден салсанг, Гьеч амалым ёкъ оьлмей. Сен шу ишни этер деп, Ойлап эсиме гелмей.

Мен йиберген харж булан Эт тарыкъ-герегингни, Нечик сюйсенг гьазирмен, Тек англат юрегингни.

Давут, кагъызны охуп, Лайланы сюймеклиги герти юрек булан экенин билип, бу да бир кагъыз язып, акъчаны да къайтарып, Гьалиматдан берип йиберди. Гьалимат кагъызны да, акъчаны да элтип Лайлагъа берди. Лайла кагъызны ачып охуп къараса, Давут язгъан: «Ай мени жанымдан азиз гёрген Лайлам, сени кагъызынг да, йиберген аманатынг да магъа етишди. Сени гьалынгны, сени сюймеклигингни гертилигин билдим. Сен йиберген аманатны къайтаргъан деп жанынг аврумасын. Буса да сен айтагъан ёлда этсек, сонг гьёкюнмеклик буса ярай. Ким биле, сени атанг-ананг биз оьлгюнче ярашмай, бизден гечмей къойса, бизин де яшавубузну не татыву болажакъ, бизге ата-ананы гьюрметин сакъламакъ борч, олар нечакъы биз сюймейген затны этген учун да биз оланы юрегин сындырагъан затны этмеге ярамай. Биз нетген учун да оланы бизин уьстюбюздеги гьакъын битдирип болмажакъбыз. Мен сагъа этеген маслагьатым – сабурлукъ. Сабурлукъ этип, гишиге сырынгны да англатмай, бираз замангъа турсанг умут этемен, татувлукъ булан къошулмакълыкъ насип болур деп. Мен гьали Бакюге бараман, онда мени йимиклеге кёп акъча бере деп эшитгенмен, бираз заман къыйналсам, иншааЛлагь, сени атанг сюеген байлыкъны табып боларман деп эсиме геле. Сен гёзден салмасанг, мен сени унутмажакъгъа сагъа сёз беремен. Мен сагъа баргъан еримден кагъыз язсам, къурдашым Османны атына язарман, сагъа етишдирир, сени кагъызынг буса да огъар берсенг, магъа йиберир, биз бир-бирибизни гёрмей узакъ тургъан учун да гьалыбызны сама билип турарбыз, нечик де мени унутмассан. Сагъа ахыргъы сёзюм: сав бол, гёрюшгюнче гюн яхшы болсун», – деп, дагъы да шу назмуланы да язгъан эди:

Лайла, гёнгюм сююндю, Сени кагъызынг гелип, Башгъа алмашынмагъан Герти юрегинг билип.

Амма нечик этейим, Гетемен сени ташлап. Муратгъа етмек учун Мал жыйма герек башлап.

Оьзюм де шат тюгюлмен Шу ишни этегениме. Нече де къайгъыраман Узакъ гетегениме.

Къайгъы булан гече-гюн Юрегим яна-гюе. Гишиге тарыкъмасдай Болма жаным кёп сюе.

Шу себепли ташлайман Къурбанлыкъгъа оьзюмню, Сав бол деп, битдиремен Сагъа ахыр сёзюмню.

Нетейим, амалым ёкъ, Къоюп гетемен сени, Узакъ къалсам да ярай, Тек унутмассан мени.

Лайла кагъызны охуп, Давутну узакъ ерге гетегенин билип, уллу къайгъыгъа тюшдю, Давутну айтагъан сёзлерини герти экенин англап, къолундан гелеген чакъы сабурлукъ этип турады. Давут да оьзюню Бакюге барма сюегенин Абдуррагьмангъа англатгъан эди. Абдуррагьман да: «Яхшы болур, балам Давут, бар. Къыйналсанг да, адам болма къара, гьалиги заманда мал болмаса гишини сыйы, гьюрмети болмайгъаны белгили. Гёремисен Ибрагьимни, биз бай болгъан бусакъ бизге ол сёзню айтармыды. Аягъынгны тюз басып, Аллагъгъа тавакал этип, эринмей къазанма къара. Магъа Аллагь бермейдир, Аллагь буюрмагъандыр деп, бар айыпны Аллагьгъа юклеп турагъанлардан болма, досну, душманны таны, вёре-вёре, гьарамдан сакълан, гьарам зат кёп болуп гёрюнсе де, берекети болмас. Уллугъа гьюрмет эт, гиччиге языкъсын, ичги ичме, бар яманлыкъланы анасы ичгидир, аманатгъа хыянатлыкъ этме, гишини къолундагъы затгъа гёзюнг къаратма, намаз-оразангны къойма, гишини кьуллугъун бойнунга алсанг, гьалаллыкъ-тюзлюк булан тамам этме къара, оьктемлик этме, ялгъан айтма, гьеч бир затда эринчеклик этме, гьар затдан ибрат тергев ал, оьзюнге тарыкъсыз сёзню сёйлеме – оьзюнг сюймейген сёз эшитирсен. Кёп къызгъанчлыкъ этме, ёлсуз исраплыкъгъа да гетме, бош заманларынгда оьзюнг билмеген затланы билме къара, вёре-вёре, тарыкъсыз затлагъа пучлукъ юрютме, заман-заманда оьзюнгню аманлыгъынгдан бизге кагъыз яза тур, Аллагьгъа аманат бол», – деп шу насигьатланы да айтып, Давутну уьстюн башын да тюз этип, къолуна къыркъ манат акъча да берип, ёлгъа чыгъармагъа гьазир болду. Давут да барып къардашына, ювугъуна савбол да этип, вокзалгъа барып, экинчи классдан белет де алып, машинге минип, къайдасан, Бакю, деп гетди.

Август айны он экинчи гюню эди, къушлукъ вакъти болгъан эди. Гюнню шавласы дюньягъа ярыкъ берип, яшнатып гьар махлюкъатны юрегине сююнмекликни сала эди. Атасындан-анасындан, кёп азиз гёрген Лайласындан айрылып, оьзю гёрмеген, билмеген ерге пашман болуп барагъан Давутну юрегин бираз ачып, шат этген эди.

Давут машинни терезесинден къарап барады, гьар ким оьзюню ишинде: биревлер будай оруп тура, биревлер оруп битген, чыгъарып юрюй. Биревлер индыр баса, гьар ким оьзюню яшавуну къайгъысын этип, тиши-тырнагъы булан ябушуп айланалар. Шу гюнню иссилигинде бу муслиманлар ялангёлек, яланбаш сыкъмасув терге батып ишлейгенин гёрюп: «Ай Аллагьым, шулай къыйналып ишлейгенлерден сама этмегенинге шюкюр болсун», – деп бара эди. Бираздан, къараса, машинлер булан будай оруп, будай басып турагъан орусланы гёрюп ойлады: «Гёресен энди, бизин муслиманланы гьар бир иши артда къалып, къыйналып юрюйлер, бу оьзлер булан хоншу оруслагъа къарасанг, муслиманлар бир айдан этеген ишни бир гюнден этелер, чархын да къыйнамайлар, ерлери бир ер болгъан учун да, бу орусланы ашлыкълары бек тюзелип яхшы бола. Оьзлеге ашама, чачма да къалдырып, нечакъы ашлыкъ сатып, арив парахат яшайлар. Бу пакъыр муслиманлар нечакъы къыйналса да, сатма чы нечик де болмай, ашама, чачма да гьаран бола, я о да болмай да къала. Олай дагъы, илмусуз, гьюнерсиз халкъ не заманда да артда болажагъы белгили», – деп ойлай эди.

Шулай юрюп экинчи гюн къушлукъ вакътиде машин Бакюню вокзалына барып токътады. Давут, затларын да алып тюшюп, бир пайтонгъа минип, барып «Европа» гостиницагъа тюшдю. Номерге затларын да тюшюрюп, бетин-къолун жувуп, чай-зат да ичип, къыдыра чыкъды. Бакюге янгы гелип тюшген, Бакюню гьалын билмей яда барып лакъыр этме танышы ёкъ гишини гьалы не болажагъы белгили. Давут да шулай гьайран болуп юрюй эди.

Бир гюн, эки-уьч гюн шулай бош къыдырып юрюдю, дагъы этмеге эп билмей, Нобелни канторуна сама барып къарайым, къуллугъу, иши кёп болагъан ер деп эсине гелип, бир пайтонгъа минип, Нобелни канторуна барды. Уллу пирказчиги де къаршы болуп, сорашып, оьзюню нечик гелгенин, не хыялы барын, не иш бажарып болагъанын англатды. Пирказчик де муну гьалын билип, узакъ ерден гелмеклигине языгъы да чыгъып айтды:

– Сен бизин канторда языв этерсен, сагъа айгъа элли манат берирмен, бираз заман къарайыкъ, сен бизин ишибизни бажарып болсанг, дагъы да артдырыр, – деди.

Давутну умуту чу олай элли манатлар тюгюл эди, буса да, замангъа гёре таман, нетейим, турарман деп, барып петерден затларын да алып гелип, буларда турду.

Давут буларда турагъаны бир ай ярым болуп турады. Булагъа Аштархандан бир Пахрутдин деген купец гелип, нап алажакъ болуп, сёйлешип, ярашып, нече юз минг пуд нап алгъан эди. Муну ари-бери ишлерине Давут къарап, язып-чёт этип юрюй эди. Пахрутдин Давутну эринмей бажарып яхшы къуллукъ этегенин гёрюп:

– Балам, не ерлисен?, – деп сорады.

Давут да оьзюню ерин, буларда нечик турагъанын айтды. Пахрутдин Давутну табиатын бек ушатып:

– Сагъа кёп аз акъча берекен, сен сюйсенг Аштархангъа гел, мен сагъа айда юз йигирма манат акъча берермен, дагъы да сен бажарывлу болуп чыкъсанг, артдырырман, – деди.

Давут ойлап: «Мен мунда беш йыл турсам да, магъа юз йигирма манат бермежек, бу Пахрутдин мени гьалымны да билмей туруп берди. Мен барайым», – деп эсине гелип айтды:

– Гьали мен булагъа гелгеним ай ярым бола, энди беш гюнден чи гелир эдим, айымны ярты къоюп чыкъмакълыкъ да арив тюгюл, – деди.

Пахрутдин:

– Кёп яхшы болур, оьзюнг сюйген заманда гелирсен, – деп, оьзюню адресин де берип гетди.

Давут буларда айын да битдирип, булагъа савбол да этип, затларын алып гемелер токътайгъан пристинге барып «Кавказ миркёрини» канторундан экинчи классгъа белет алып, параходгъа минип олтурду. Муну къаршысындагъы ерде бек арив гийинген, гьайбатлы бир орус къатын олтурады, оьзюню турушундан, арив йымышакъ табиатындан, сюйкюмлюгюнден нечик де бир асыл адам экени англана эди. Къатынны янында уьч-дёрт яшында бир таза улан яшы да бар эди.

Давут, орус къатынны янында олтуруп, кисесинде шо гюн чыкъгъан «Каспи» деген газетни чыгъарып къарап турады. Параход да тербенип юрюген эди. Къатын Давутгъа: «Не ерлисиз, не ерге барасыз?» – деп сорады. Бизин халкъны арасында «сен, сен» деген сёз бир де тергелмей, эршилиги де билинмей юрюлген учун, башгъа халкъланы арасында шулай бир ёлукъгъан адамгъа: «Сен къайда барасан, сен нетесен?» – деп айтмакъ таякъ булан ургъандан авур тиежек, олар сен деп айтмай сиз деп сёйлейлер.

Давут оьзюню ерин айтып, Аштархангъа бараман деп, къатынгъа: «Сиз не ерлисиз, хыйлы заман ёлдашлыкъ этежекбизми?» – деп сорады. Къатын да оьзю аштарханлы экенин, бир къуллукъ себепли Бакюге гелип, къайтып барагъанын белгили этди. Танышдылар, сёз ачылды. Бу къатынны сорайгъан сёзлеринден, береген жавапларындан кёп зат англайгъан илмулу бир къатын экени англана эди. Башлап Давутгъа:

– Сизин тилигиз, адабиятыгъыз нечикдир, башгъа орусча, франсузчадан китаплар таржума этип къараймысыз? – деп сорады.

Давут: «Ол сен айтагъан адабият, дюньяда гёз ачма тарыкъ болагъан китаплар, таржумалар ёкъ деп айтма ярайгъан даражада аздыр», – дегенде, барыня кёп тамашалыкъ этип, орус тилде гьар тюрлю фаннулар, гьюнер, усталыкъ, адабиятгъа тарыкълы нечакъы пайдалы ишлер бар туруп, шоланы таржума этип пайда алмай турмакълыкъ уллу къапуллукъ экенин баян этди. Дагъы мактап-мадрасаларыгъыз, охутагъан илмуларыгъыз нечикдир? – деп сорады.

Давут:

– Мадрасаларыбызда белгили бир программ, белгили дарс китапларыбыз, дагъы да мунча йыл охулажакъ деген бир белгили заман да ёкъ. Охулагъан илмуларыбыз – нагьву^✻, сарф^✻, мантыкъ^✻, маан^✻, фикъгьи^✻ тафсир, гьадис охутула, башгъа тюрлю илмуланы бизде бары да билинмей» – дегенде, бу къатынны тамаша-гьайранлыгъы дагъы да артып, илму ва маариф гьакъыкъияны авуллагъа, туварчыланы уьйлерине де гирип, бар халкъны гёзю ачылып турагъан бир заманда, муслиманланы мадрасасында муну шавласы сама гёрюнмей къалмакълыгъына кёп уллу ажайыплыкъ этди.

Дагъы да сёйлей туруп буланы сёзлери динге гелди. Бу яхшы къатынны динлени гьакъында да бек англаву бары белгили болду. Къуръанны таржумасын, Гаспринискинни «Русия исламлары» ва Баязидовну «Ислам ва таракъкъи», «Ислам ва маариф» деген китапларын гёргенлигин, заман-заманда газетлеге муслиманлыкъны гьакъындан язылгъан сёзлени охуйгъанлыгъын айтып, шулай затлагъа кёп къарап, муслиманлыкъны гьакъында кёп затлар англагъан эди. Шулардан мени англавума гёре, муслиман дин маариф ва маданиятгъа бек эркинлик берип, олагъа бек ярашывлу тюзелип яшамакълыкъны буюрагъан бек арив дин болмагъа герек эди. Буса да дюньяны къайсы ягъындагъы болуп да шо муслиман динде болагъан халкълар маариф-маданиятдан магьрюм болуп, гюнден-гюн тёбенленелер, мен билмеймен: муслиманлар оьзлени динин англамаймы яда тутмаймы, яда шо муслиман динни къайдалары яшавну ёлларына ярашывлу тюгюлмю, нечикдир? – деди.

Давут:

– Гьюрметли барыня, бизин алимлерибизни кёбюсю халкъгъа ваъза насигьат айтагъанда гьар не пакъырлыкъны макътап – дюньягъа къарамагъыз, оьлюмню эсгерип туругъуз, пакъырлар байлардан нече юз йыл женнетге алдын гирер, деп ваъза айталар. Шариатда да, адатда да ярамайгъан къысгъа аякълыланы эдепсиз бетин-башын ачып тойлагъа, базарлагъа чыгъып эркеклер булан къошулуп, кюлеп-ойнап юрюмекни, дагъы да яш гишилени арасында яйылгъан ичги ичмек, бузукъ юрюмеклени, ондан сонг халкъны арасында исбайылыкъ йимик болуп юрюлеген гъыйбат, гюнчюлюк, къолундан гелсе гишини алдатмакъ йимик затланы гьакъындан ваъзлар айтып, халкъны къылыкъларын тюз этмекни къастындан болмайлар. Дагъы да сиз охуп илмулу болугъуз, къазанып бош турмай, бай болма къарагъыз, башгъа миллетлер йимик оьрленме къаст этигиз. Гёресиз башгъалар этип турагъан ишлени, машин ёллар, параходлар этип, ат булан, арба булан адамны оьмюрюнде юрюп етишип болмажакъ ёллагъа бир аз замандан барып болагъан этгенлер. Огъар гёре гьар затда сиз де шулагъа ошама къарагъыз. Биз дюньяда къуру ашамакъ учун яшамайбыз, яшамакълыкъ учун ашайбыз деп айтамайлар, – деди.

Барыня:

– Олай деген не затдыр? Сиз оьзюгюз Къуръан охуп билесиз, не учун Къуръан булан амал этмейсиз, моллаланы сёзюне неге къарайсыз? – деди.

Давут:

– Муна масъаланы къыйын ери шу ер. Биз Къуръаныбызны англамайбыз, бизин Къуръаныбыз арапча, биз о тилни билмейбиз, – деди.

Барыня:

– Неге уьйренмейсиз? – деди.

Давут:

– Бизин арабызда арапча охума къаст этегенлерибиз бек кёп буса да, олар да кёбюсю билип бажармайлар, охувлары тартибсиз, низамсыз болмакъ себепли шаргьлар гьашиялар булан бувулуп, ихтилафны, денгизине чомулуп я дин, я дюнья ягъындан тувра бир зат гьасил этип болмай, мадрасаларда бир-бири булан эришип заманны йиберерлер. Билгенлер де оьмюрюню кёбю гетип, отуз-къыркъ яшына чыкъгъанда: мен гьали илмулу болдум, дюньяда мени алдыма чыгъажакъ алим болмас деп хыял этелер. Оьзю гёрмеген гьандаса, гьайат, жагърафия тарих шулай башгъа илмулардан бирев суал этсе: олар бизге тарыкълы тюгюл, олар гавур илмулар деп, сорагъан гишини уялтма да къарайлар. Бир-эки гёз ачма къарайгъанларыбыз гьалиги заманда халкъны гёзюн ачмагъа себепчи болгъан янгы усулларда яшланы охутайыкъ, къарангы, изгъар тартып турагъан эсги гьужураларда яшланы охутуп, къуру насараянсурулар булан башларын айландырмай, дюньягъа да, ахыратгъа да пайдалы болагъан илмуланы охутуп, тарыкъсыз гьашиялар булан къысгъа оьмюрлерин пуч этмейик деселер, ёкъ арап илму тас болуп къалажакъ дейлер. Неге тас бола, арап илмуну да тынч кюйде, тез англайгъан ёрукъда охутса яхшы тюгюлмю?

Бир адам оьзюню яшын отуз-къыркъ яшына чакъгъынча арапча охутса, сонг ол яш агьлюню есси де бола, атасы-анасы да къарт бола, оланы сакълама да, оьзюне яшав тапма да бир касбу болмаса амал ёкъ, бу этип болажакъ дагъы касбу ёкъ, моллалыкъ болмаса. Моллалыкъны гьакъы да оьлгенни жувуп нече гюн палчыкъбатыв демей тазиятына, алгьамына юрюп тонавун алмакъ, байланы сююп-сюймей береген закат, садагъасына къарамакъ, дагъы ерден гелими ёкъ. Озокъда, гьар ким де оьзюню авлетин шу эсгик касбуну агьлюсюнден этме сюймес. Шу себепли арап илмугъа халкъны рагьбаты болмай. Дюньяда оьзюне рагьат яшав болагъан касбуну излемеге къарайлар. Арап илму тас болмагъан ёрукъну этме сюйсе, моллалагъа къыйналмай яшав болагъан кюйде гесимли гьакъ этилсе, озокъда, къаст этип арапча да охума къаражагъын гьар ким де билме герек, – деди.

Барыня:

– Шол сен айтагъан ёрукъда арапча охуп зат англап чыгъагъанларыгъыз юзден нече гиши бола? – деди.

Давут:

– Гьалиги заманда бизден яшын охутма къарайгъанларыбыз бек аз буса да, мен айтгъан кюйде арапча динибиз, шариатыбызны ёлун англап чыгъагъанларыбыз юзден бир я эки болур, башгъа уьч-дёрт йыл эсги ёрукъда охугъанларыбыз динни ёлун чу нечик де англамай, сыйлы болгъан Къуръаныбызны да охуп бажармай, яда оьзюню атын сама тюз язып билмейлер. Янгы усул булан охугъанларыбыз эки-уьч йыл охуп къалса да, Къуръанны да таза охуп бажара, оьзюню ана тили, тюрк тил булан динибизни ёлларын да биле. Гьисап, жугърафия, тарихден, тюрк газетлерден де англай. Не затны сюйсе да язып, язылгъанны охуп да биле, – деди.

Барыня:

– Олай деген не затдыр? Отуз йылдан сонг юзде бир-эки адам илмулу болуп чыгъажакъ деп, юзде токъсан сегизин язывдан, динге, дюньягъа тарыкълы болагъан затлардан магьрюм къоймагъа яраймы? – деп тамашлыкъ этип, – олай дагъы, башгъа тюзелген халкъларда да алдын олай ишлер болгъан. Заман чомартдыр, сиз де шолай къалмассыз, гёзюгюзню ачарсыз. Озокъда, бир миллетни дини, иътикъады башгъа миллетдеги гишиге тамаша гёрюне. Дюньяны леззети де адамланы тюрлю динде, тюрлю мазгьабда, тюрлю-тюрлю сыпатда, болмагъындадыр. Бар дюньядагъы адам бир сыпатда, бир динде, бир ойда буса, оланы яшавуну татуву да болмас эди, – деди.

Шулай лакъырлар этип, экинчи гюн эртен вакътиде параход «Он эки пуд» деген ерге барып токътады. Давут да, орус къатын да гемени уьстюнде къыдырып юрюй эдилер. Нечик де къатынны яшы пароходну ягъасында ойнап турагъанда сюрюнюп-йыгъылып денгизге тюшдю де гетди. Къатын да гёрюп йылап ари-бери чабып юрюй эди. Давут шо сагьат уьстюндеги опракъларын чечип, иштан-гёлек булан шондан бир йип де алып бир учун пароходгъа бегитип, бир учун да белине байлап, атылып сувгъа тюшюп гетди. Нечик де яшны ажжалы етишмеген буса ярай, яш бир къалкъып, бир чомулуп турагъанда, Давутну къолу яшгъа тийип, яшны тутуп оьрге чыгъарып, оьзю де бир къолу булан йипге оьрленме къарайгъанын пароходдагъы адамлар гёрюп, тартып экисин де оьрге алдылар. Пароходну ичинде бир доктор да къаршы болуп, яшны авзундан, бурнундан гирген сувну чыгъарды. Яш да, эсин жыйып сав болду. Пароходдагъы халкъ бары да Давутну уьстюне жыйылып, муну этген гьюнерине бек рази болдулар. Яшны анасы чы Давутну къучакълап:

– Сен магъа этген яхшылыкъны мен гьеч унутман, сен мени бир къардашымсандыр. Мен сени башгъа ерге йибермен, бизге гелирсен, – деп Давутну янындан айрылмай эди.

Нечик де мундан да юрюп Эдилге гирип, бираздан Аштархангъа етишдилер. Давут да, бу къатын да затларын да алып, пароходдан чыгъып, бир пайтонгъа минип, бу къатынны уьюне бардылар. Къатынны эри де буланы алдына чыгъып, къатын эрине Давутну гёрсетип, этген гьюнерин де айтып, ол да бек сююнюп уьйге гирдилер.

Бу къатынны аты Анна, эрини аты Александер болгъан экен. Булар уьйге гирип, ашап-ичип рагьатланалар. Давут бир-эки гюн буларда туруп, уьчюнчю гюн Пахрутдинлеге барма сюегенин булагъа англатды. Булар айтдылар:

– Сен бизге этген яхшылыгъынгны къаршысына сагъа не этсек де биз кёп гёрмейбиз, сени гишини алдына къуллукъ этме йиберип болмажакъбыз, сен бу йыл къыш бизин булан тур, сени жаныбыз бек кёп сюйген, сенден айрылып болмажакъбыз. Сен гьали уьюнге акъча йиберме сюе бусанг, сагъа минг манат акъча берейик, шону йиберип тур. Сен оьзюнг къайтма сюйген заманда, сени гишиге гьажатлы болмайгъан кюйде этип къайтарарбыз, – дедилер.

Давут да бек сююнюп, минг манатны да алып, почгъа барып, атасы Абдуррагьмангъа перевод этди. Баягъы ювугъу Османгъа да бир кагъыз язып, Лайлагъа етишдир деп, почгъа салды.

Булар булай турсун. Муну охугъан ювукълар Лайланы уланкъардашы Агьматны да, Давутну къызардашы Зайнапны да унутмагъандыр. Агьмат Давут оьзлени тюкенинден тайгъан сонг тюкенде янгыз къалып, гюнден-гюн азып, саргъайып юрюй эди. Агьматны юрегинде не буса да бир къайгъы бары белгили эди. Мен шу къайгъыдаман деп, Агьмат гьеч бир гишиге сырын чечмей эди. Агьмат охуп юрюйген замандан берли Давутну къызардашы Зайнапгъа гьашыкъ эди. Буса да ону гьалындан Зайнапны хабары ёкъ эди. Зайнапгъа оьзюню гьалын айтып йибермеге къачан да Давут бар заманда эбин тапмай эди. Давут гетген сонг да, оьзлер Лайланы Давутгъа бермеген сонг, Зайнапны да оьзюне бермежегин биледи. Лайланы Давутгъа бермеген учун да атасына бек жаны авруй эди. Буса да оьзюню рагьмулу, эдеплилигинден атасыны бетине чыгъып зат айтып болмай эди. Айрокъда, Давут булан исинип къалып, бир гюн Давутну гёрмесе туруп болмайгъан себепли, Давут гетген сонг, бек бузулуп ялкъып, тюкенде-затда къулагъы, юреги болмай юрюй эди.

Бир гюн Агьмат ойлап, мен шулай языкъ болмайым, Зайнапгъа гьалымны сама билдирейим, ким биле, Аллагь юрегине салса, мени юрегиме балгьам болагъан бир жавап берир бугъай деп эсине гелип, бир кагъыз язып, баягъы Лайланы кагъызын юрютеген Гьалиматгъа берип йиберди. Гьалимат элтип Зайнапгъа берип, Зайнап ачып охуп къараса, Агьмат язгъан:

Мени языкъ гьалымдан, Зайнап, язаман сагъа. Умут этемен сенден Дарман болур деп магъа.

Мен сени таныйгъанлы, Ичимден къайгъы таймай. Языкъсынсанг не бола, Мени яндырып къоймай.

Къарап гёрюп болмайман, Ойлап янып гюемен, Мени шулай оьлтюрмей, Бир эп этсенг сюемен.

Беш-алты йылдан берли Сакъландым гишиге айтмай. Тайдырма да къаст этдим, Нетсем де юрек къайтмай.

Таймакъ чы нечик де ёкъ, Гюн сайын артып бара, Мени гьалым шу ёлда, Языкъсынмагъа къара.

Гьашыкъгъа языкъ сынмакъ, Билесен, уллу савап, Сёзюмню авур гёрмей, Язар бугъайсан жавап.

Зайнап охуп къарап бираз кюлемсиреп, бир кагъыз язып, Гьалиматгъа берип йиберди. Гьалимат кагъызны элтип Агьматгъа берди. Ачып охуп къараса, Зайнап язгъан:

Сагъа жавап язмагъа Тийишли гёрмей эдим. Кагъызынгы гёргюнче, Гьалынгны билмей эдим.

Бир-эки сёзлер язып, Белгили этдинг гьалынгны, Мени чи гёзюм къызмай, Аявлап тут малынгны.

Сиздей гьакъыллы байлар Ярлы ерге къарамас. Берме оьктемлик этген сонг, Алмагъа да ярамас.

Бу заманда, озокъда, Сиздейлер малгъа къарай, Давутгъа этгенигизни Унутгъан бусанг ярай.

Бетинг де нечик барды, Магъа шулай язмагъа? Яшырылгъан бичакъны, Оьзюнг чокъуп къазмагъа?

Оьзюбюздей бир пакъыр, Табулур бугъай бизге, Дагъы артын узатма, деп Бек тилеймен мен сизге.

Агьмат кагъызны охуп, бек пашман болуп, дагъыдан-дагъы къайгъыгъа тюшген эди. Зайнапдан булай умутсуз жавап гелип, оьзюню яраларын янгъыртыр деп эсине гелмей эди. Буса да Зайнап айтагъан терс тюгюл, озокъда, гьар ким де билмеге герек: бираз алдын Лайланы Давутгъа бермегенбиз, Зайнапны нечакъы юрегинде буса да, ол не деп къабуллукъ этсин. Огь, не бола эди шу Лайланы берген буса, Давутдан яхшы улангъа бережекмеди деп кёп ойгъа тюшген эди.

Зайнапны юрегинде де Агьматны сюймеклик ёкъ чу тюгюл эди. Зайнап биле эди: Агьмат, байны уланы болгъан учун, олай тарыкъсыз ёлларда юрюмей, гьар не оьзюню къуллугъун эринмей-ялкъмай бажарып турагъанын, нечакъы сюйсе де ону кагъызына арив жавап язып, мен де сени сюемен деп, юрегин билдирежек къызлардан тюгюл эди. Билдирме амал да ёкъ эди. Агьмат Зайнапны сюегенин, бир-бирине кагъызлар да язгъанын, Гьалимат Лайлагъа англатгъан эди. Сюймеклик деген зат оьзюню башында да бар экенге Лайланы Агьматгъа бек языгъы чыгъа эди, этме амалы да ёкъ эди.

Булар шу гьалда турагъанда, Давут йиберген акъча да, кагъызлары да почдан чыгъып Абдуррагьман да барып акъчаны да алып, бек сююнген эди. Баягъы Османгъа да Давутну кагъызы етишип, Лайлагъа язгъанын Гьалиматдан берип йиберген эди. Гьалимат кагъызны элтип, Лайлагъа берип, ол да ачып охуп къараса, Давут язгъан:

Юрекде къайгъы булан Къолума алдым къалам, Жандай азиз Лайлама Язмагъа сююп салам.

Гьалымдан сорай бусанг, Кёп тизив гёрер гёзге, Бек рагьатман, къайгъым ёкъ Сизин гёрмекден оьзге.

Гёрюшмекни излеймен Гьар гюн де, гьар гече де, Сагъынмакълыкъ кар эте Юрегиме нече де.

Гьашыкълыкъ бек къыйын зат, Билесендир оьзюнг де, Языг ъынг чыкъма яр ай, Тура бусанг сёзюнгде.

Сагъа берген сёзюмде Гьеч ялгъан айтмажакъман. Заман чы узакъ болажакъ, Къыш битмей къайтмажакъман.

Къыйналсакъ да чыдарбыз Бу йыл къыш дёрт беш айгъа. Ялынчлы болуп къайтман Атанг Ибрагьим байгъа.

Лайла бу кагъыз гелгенге бек сююнген эди. Буса да къыш битгинче Аштарханда туражакъман дегенге ону да кёп узакъ заман гёрюп къайгъыра эди. Нечик де Давутну иши алды ерли болуп, Ибрагьим сюеген кюйде байлыкъгъа сама етишер бугъай деп умут этип, бираз юрегине маслагьат бола эди. Буса да Давутгъа бир кагъыз язып, баягъы Гьалиматдан Османгъа берип йиберди, Осман да элтип почтагъа салып, бир нече гюнден сонг кагъыз Давутгъа етишип, ачып охуп къараса, Лайла язгъан:

Мени азиз Давутум, Кагъызынг етди магъа, Таза юрекни ичинден Салам язаман сагъа.

Гьалынг билип, сююнюп, Аллагьгъа макътав этдим, Тюрлю-тюрлю хыялгъа, Ойгъа минип де гетдим.

Сенден кагъыз гелмей деп, Оьлгенмен къарай-къарай, Бир сёзюнг авур тийди, Ойлашсанг билсенг ярай.

Сагъа берген сёзюмден Жаным сав туруп къайтман. Юрегимде ёкъ сёзню Оьлтюрген учун айтман.

Болжалны узакъ саласан, Гёрмей турмагъа къыйын. Къыйналсакъ да чыдарбыз, Къазанма къара, жыйын.

Малгъа абур-сый бере, Гьалиги заман шулай, Къыйын гёзге гёрюнмес, Ялкъмай къазансанг къолай.

Давут охуп сююнюп, къышны узакълыгъы, сувукълугъу да эсинден тайып, рагьат яшап тура эди. Бир гюн Давут баягъы Пахрутдинге барып, оьзюмню гьалымны сама билдирейим, «сёзюнде турмады» деп магъа айып этмесин деп эсине гелип бир пайтонгъа минип, Пахрутдинлеге барып, эшигини зангын басды. Бир къуллукъчу къатын чыгъып, Давутгъа уьйге гир деди. Давут уьйге гирип къараса, Пахрутдин де туруп, саламын да алып, хош гелди берип, эсенлик-аманлыкъ сорашдылар. Давутгъа ер гёрсетди, олтуруп чай-зат ичип битген сонг, Пахрутдин:

– Арив гелдинг, бираз гечикгенге Бакюде къолай гёрюп къалдымыкен, бир кагъыз сама неге язмай деп, эсиме гелип турады, – деди.

Давут да оьзюню ишин, ёлда Анна булан къаршы болуп, ону яшын сувгъа тюшюп чыгъаргъанын, олар да оьзюне этген къуллукъну, минг манат акъча да бергенин айтып, дагъы да сен гишилеге барып къуллукъ этме, сени гишиге гёзюнг къарамасдай этербиз деп, сёз бергенин айтды.

Пахрутдин:

– Не яхшы иш, гёремисен, балам, гиши шулай бир ишге къаршы болгъанда эринмей, жанын аямай батырлыкъ этсе, орус болсун, бусурман болсун, бек гьюрмет этип, хадирин билип, жанындан азиз гёрежеги белгили. Аллагь сени насибингни, талигьингни ачма сюйгенде сагъа ол къатынны къаршы этген. Ону эри Александер Аштарханны ичинде бек уллу бай гишидир. Не этемен десе де къолундан гелир. Шу сен сувдан чыгъаргъан бир уланы дагъы да бир къызы болмаса авлети де ёкъдур. Озокъда, сен олагъа этген яхшылыкъны къаршысына олар сагъа къуллукъ этер. Сен де оларда турсанг да къайырмас, тек сав тур, хыянат болма. Динингни ташлама. Нафсынга иерип, бузукъ ёлларда юрюме. Кёп адамлар, нафсыны айтгъанын этип, насипсиз болгъанлар, гёргенсендир, – деп насигьат берди.

Давут ашап-ичип битген сонг, Пахрутдинлеге савбол да этип, пайтонгъа да минип, къонагъы Александерлагъа барды. Къараса, бир пристаф гелип: «Давут Абдуррагьман огълу мундамы?» – деп Александердан сорап тура. Александер да: «Ону нетесен? Муна шу гелип тюшген улан – Давут, огъар не къуллугъунг бар?» – деп сорады.

Пристаф:

– Ол сизин яшны сувдан чыгъаргъан болгъан. Ону да язып губернаторгъа белгили этген. Ону учун огъар разиликге «наград» берилежек, губернатор чакъыра, онда бармагъа герек, – деди.

– Кёп яхшы болур, – деп, Александер да, Давут да, баягъы пристаф да, пайтонгъа минип, губернаторну кансаралына бардылар. Губернатор буланы гёрюп:

– Давут Абдуррагьманов сенмисен? – деп сорады.

Давут да:

– Менмен, – деди.

Губернатор:

– Баракалла, балам, шулай болмагъа герек, гиши башына бир иш тюшген заманда жанын аямай къуллукъ этсе, бетъярыкълыкъ табар, гьар ерде аты айтылыр. Эринип, осаллыкъ этип тургъан гишини иши бир заманда да онгарылмас. Сен этген гьюнеринг магъа белгили болгъан эди. Ону учун сагъа шу медалны беремен, – деп, бир кёкюрекге тагъагъан алтын медал ленти булан чыгъарып Давутну кёкюрегине такъды. Дагъы да медалны шагьатнамасын да берди. Шагьатнамагъа: «Кафкасиялы Давут Абдуррагьмановгъа этген батырлыгъына мукафат учун берилген», – деп язылгъан эди. Давут сююнюп, губернаторгъа этмеге тарыкълы болагъан таъзимин, икрамын да этип, Александер да бек сююнюп, къайтдылар. Анна да, къызы Мария да гёрюп, Давутгъа къутлап, сююндюлер. Шулайлыкъ булан арив яшап турадылар.

Давут буларда тургъан чакъы да бош турмай, тюкенде сатыв этип, эринмей не къуллукъ буса да тез бажарып, оьзюню сатыв-алывгъа гелишли тили булан гелеген халкъгъа бек сюйкюмлю гёрюнген эди. Александер да муну булай бажарывлу болмакъ себепли бек сююп, не зат эте буса да Давутгъа сорай эди. Давут буланы бир уланы йимик болуп оьзюню турагъан бир белгили уью, гьар не тарыкъ-гереги гьазир эди. Давутгъа чай-зат, башгъа тарыкъ-герегин буланы къызы Мария гелтире эди.

Гьар гюн тартынмай Давутну янына гелип-гетип лакъыр этип юрюмек себепли, Марияны юрегинде Давутну сюймеклик бар эди. Буса да Давутгъа айтмагъа базмай эди.

Давутну янына гиргенде гьашыкълыкъны гьакъындан лакъырлар эте эди. Бир гюн Мария, Давутну янында олтуруп, лакъыр этип турагъанда, сёзден сёз чыгъарып айтды:

– Давут, мен гьали он етти яшымдаман. Яш заманымдан берли башгъа тарыкъсыз затлагъа гёзюмню къаратмай, гьар не охумакъны, башгъа орусча, франсузча язылгъан янгы китаплагъа кёп къарап, дюньяда яшайгъан халкъланы гьалларын билмекни къастында болгъанман. Гьар не ерге къараса, бар миллетлер илмугъа, оьрленмекге къаст этип, тюрлю-тюрлю китаплар язып, халкъны тюз этмекни къастында болуп гёрюнелер. Сизин муслиманланы, тюзелмек чи къайда, гюнден-гюн тёбенленип, вагьшиликде, эсги ёлда этип гёрсетелер. Мени де олай эсиме геле эди. Бир адамны муслиман экенин билсем, огъар адам гёз булан чы нечик де къарамай эдим, къыр адам йимик болуп гёзюме гёрюне эди. Буса да сен бизге гелгенли, гьисап этип къарайман, сени юрюш-турушунг, гиши булан этеген арив сугьбатынг кёп маърипатлы гёрюне. Нечик де маданият гёргенинг белгили, билмеймен, башгъа муслиманлар да шулаймы, ёкъ буса сен яврупалыланы арасында оьсюп, олардан тарбиялангъанмысан? Сендеги тарбия, сендеги маданиятлыкъ яврупалыланы арасында да бек аз табулажакъ, о недендир? – деди.

Давут:

– Мария, сен айтагъан герти, яврупалар бизин муслиманлагъа, ол сен айтагъан гёз булан къарап, кёп яла ябалар. Бизин муслиманлар олар айтагъан кюйде тюгюл. Эгер бизин динибиз айтагъан маданиятны бир ёлу булан юрюте бусакъ мен тюгюл, бизге негьакъ яла ябагъан яврупаланы тюзелгенлери де гьайран болур эди. Яврупалар загьирден тарбиялы, маданиятлы болуп гёрюнген учун да, герти тергеп къараса, олар маданиятлы тюгюл. Маданиятны шартлары – оьзюнден уллугъа гьюрмет этип, гиччиге языкъсынмакълыкъ, эркек болду, къысгъа аякълы болду, оьзюню намусун, адамлыгъын сакъламакъ, пакъыр-заиплени мурадын битдирип, къыргъа гёзю къарамайгъан этмек – булар йимик нече шартлары да бар. Сагъа бир мисал гелтирип къояйым: оьзюнг яхшы билесен, Яврупаны къайсы тюзелген шагьарына къарасанг, нече уьйлер толгъан пагьишалар олагъа барып бузулуп насипсиз болгъан нече-нече языкълар, гьар бир шагьарда, гьар бир юртда сатылагъан ичгилер, минглеп тюгюл, миллионлап ичги себепли уьюнден-эшигинден, гьакъылындан айрылып юрюйген амалсызланы гёрежексен, огъар ошап нече де ёлсуз ишлер бар, сёз узакъ болажакъ. Бизин динибиз, шариатыбыз шо затланы яратмай. Ону учун Аллагьгъа шюкюр, бусурманланы арасында шо ишлеге бек сийрек къаршы болажакъ, – деди.

Мария:

– Ол чу ялгъан тюгюл, олай ишлер яврупаланы арасында яйылгъан. Озокъда, халкъны бары да бир де тюзелип гетмек болагъан зат тюгюл. Гертиси, яврупаланы тюзелгенлери де аз тюгюл. Гёресен сен гьали этилип турагъан ишлени: тюрлю машинлер, электриклер, нече олагъа ошагъан затлар – бары да яврупаланы гьюнери, бузукъ халкълар этип болажакъ ишлер тюгюл, – деп сёйлеп турагъанда, Александер тюкенден къайтып гелегенин Мария гёрюп чыгъып гетди.

Бугюн де Мария Давутгъа гьалын белгили этип болмай къалгъан эди. Экинчи гюн Давут тюкенден къайтып, уьйде олтуруп тура эди. Мария янына барып олтуруп, ондан-мундан сёз ачып айта:

– Давут, сен гьали йигирма яшынга гелгенсендир, къыз алагъан заманынг болмаймы? Ёкъ буса оьзюнгню бир юрегинг бар къыз бармы? Сизде бираз эртерек уьйлене деп эсиме геле, – деди.

Давут:

– Бизде гючю бар адамлар яшлай чы уьйленелер, бизин олай гючюбюз ёкъ, ону учун мен бираз къазанмагъа борчлуман. Мал болса, сонг гьар не этемен десе де гишини къолундан гележек. Бу заманда бар затны ачгъычы – мал, – деди.

Мария:

– Мен сагъа кёп малы да булан бир къыз биле эдим, сен къабул этсенг, ол къыз сени бек ушата эди, – деди.

Давут:

– Не къыздыр? Мен мунда гелгенли мени бир къыз да гёрмеген. Ол мени къабул этежегин нечик билесен? – деди.

Мария:

– Къызны къабуллугъун чу биле эдим, сенден сёз алсам, ону иши тынч эди, сенден малын да, жанын да аямажакъ эди. Сени гёрмесе туруп да болмай, сагъа бек юреги тюшген, – деди.

Давут:

– Айтсана, не къыздыр, яшырып нетесен? – деди.

Мария уялып, къызарып:

– Муна, сени булан сёйлеп турагъан языкъ Мария, – деп бек къыйналып нечик де оьзюню юрегин Давутгъа англатды.

Давут бу сёзню эшитгенде бираз уялып, тёбен къарап туруп, бираздан башын гётерип Мариягъа къарагъан эди. Марияны аривлюгюн, гьакъыллы, англавлугъун, асил, йымышакъ табиатлылыгъын ойлап, шулай къыз булан оьмюрюн йибермекден уллу насип болурму, деп эсине гелип, Марияны сюймеклик Давутну юрегине кар этсе де, шоссагьат Лайланы хыялы эсине гелип, оьзю Лайлагъа этген ваъдалары да, атасы Абдуррагьман, дагъы да Пахрутдин айтгъан насигьатлар да эсине гелип, гьакъылын жыйып: ёкъ, мен алгъасамайым, нафсым сюйгенликни этсем, гьёкюнсем ярай деп, ойлап айтды: «Мария, сен айтагъан сёзлени ойлап къарайман, бир де болмагъа ярайгъан иш деп эсиме гелмей. Нечик десенг? Аввал, бизин динибиз башгъа, экинчи, мен сизге гелип, бу эки-уьч айдан берли сизин бир агьлюгюз болуп тураман. О ишни этсем, хыянат этмеклик бола. Ол да ярайгъан зат тюгюл. Уьчюнчю, мени атам-анамны разилиги герек. Олар да мунда ёкъ. Дёртюнчю, гьали болгъунча мен сизге айтмагъанман: мен бир сёз берип гелген, дюньядан артыкъ гёреген бир къыз бар. Кёп замандан берли огъар гьашыкъман. Ону къоюп, башгъа ерге къарап бажармажакъман. Шу сёзню къойсакъ яхшы, гиши эшитсе де кёп айып зат. Дагъы да сени атанг-ананг эшитсе де арив тюгюл», – деди.

Мария:

– Давут, сен кёп себеплер чи гёрсетдинг, олар учун бир де бузукълукъ болур деп эсиме гелмей. Башлап, дин дединг. Гьалиги заманда гьар ким оьзю сюйген динни юрютме эркинлик бар. Экинчи, хыянатлыкъны айтасан.

Мени атам-анам рази де болуп, кёп сююп этселер, ол не деп хыянатлыкъ бола? Олар кёп рази болур деп эсиме геле. Уьчюнчю, сени атанг-ананг мунда ёкъ дейсен. Озокъда, оланы разилигин де алма болажакъсан. Сен къабуллукъ этген сонг, олар гери урмаслар. Дёртюнчю, сёз берген, оьзюнг сюеген къыз бар дейсен. Муслиманлыкъда экини де, уьч-дёртню де алмагъа ярайгъаны белгили. Оьзюнг сюйсенг, бажарылажагъын билемен, – деди.

Давут:

– Ол герти. Эки-уьч къатын алмагъа гьакъыл булан да, шариат булан да бек амалсыз гьажатлы болгъан заманда, кёп шартлар булан эркинлик бар. Гьеч бир себепсиз, шариат буюрагъан шартланы да тергемей, къуру оьзюню кепи учун экини де, уьчню де алып турагъанларыбыз буса да, олар да шариатны ёлу булан этмейлер. Оланы арасында шариат айтагъан тенгликни юрютюп болагъан адам кёп аз. Оланы гёрюп, башгъа миллетлер бизге, бизин динибизге айып тапма къарайлар. Гертиси, бизин динибиз олар айтагъан ёрукъда тюгюл, – деди.

Мария:

– Муслиманлыкъ олай гьар затны тазаламай туруп къоймайгъаны белгили. Тек ол къатынланы арасында тенглик юрютюп билсе, алмагъа ихтияр да бар. Мен сени адамлыгъынг, намусунг булан тенглик юрютюп болажагъынга инанаман. Сен нечакъы тенглик юрютгенинг учун да, мен гьакъылсызлыкъ этип, сени абурунгну-гьюрметингни сакъламай, сени инжитип, сени хатиринге тиеген ёлларда бусам, сен мени талакъ этген учун да мени сагъа жаным аврумажагъына сени инандыраман. Шо сен айтагъан сени юрегинг бар къызны да гюннешлик гёз булан гёрмей, оьзюмню жанымдан азиз гёрюп, огъар оьзюмню сюйдюрюп болажагъыма да сагъа сёз беремен, – деди. Давут: «Мария, мен сени шулай гьакъыллы, англавлу, оьзюнгню гьар кимге де сюйдюрюп болажакъ, марипатлы къыз экенингни билемен, буса да ким биле дюньяны ишин, нечакъы татувлу турагъан адамларда да сувукъ болуп гетеген ёллар бола, Аллагь сакъласын, кёп къыйын иш, сен «талакъ этсенг де разимен» дединг. Талакъ деген зат да бизин шариатыбызда бек арив зат тюгюл. Гьакъыл булан, шариат булан бугъар да чы эркинлик бар, буса да бир табун адамлар оьзлени жагьиллигинден, англавсузлугъундан шариатны билмейгенлигинден къатынланы бир есир, яда оьзлени кеплиги учун яратылгъан бир тёбен, сыйсыз халкъ деп къарап, олагъа кёп уллу зулмулар этелер. Бирлери оьзюню кепине гёре уьстюне къатын алып, бирлери алгъан къатынларын гьеч бир себепсиз салып йиберелер. Озокъда, булар шариатгъа кёп гелишли ишлер тюгюл. Биз чи олай гьакъылсызлардан болмасакъ ярай эди. Ким биле, болуп гетсе, экибиз де гьёкюнчлю болагъан кюй болмасын деп айтаман. Сен таза юрегинг булан айтагъанны да билемен, мен къабуллукъ этмей де тюгюлмен, сени атанг-ананг къабулукъ да этсе, мен де уьйге къайтгъанда, ол мен айтгъан къыз да Аллагьны языву болуп магъа насип болса, ол да, мени атам-анам да разилик де этсе, сонг чу сен айтагъан сёзге разилик, къабуллукъ этежегиме сагъа сёз берир эдим, – деди.

Мария:

– Давут шол сен гёрсетеген себеплени барына да мен разимен, тек шо сен айтагъанлар бары да болгъан заманда, сен мени языкъ этмей алажагъынга мени инандырсанг, мени юрегим парахат болажакъ эди. Сен герти кюйде магъа сёз берсенг, сен ялгъан айтмажагъынгны, сёзюнгде туражагъынгны биледим, – деди.

Давут:

– Сагъа таза сёздюр, бек парахат бол. Чархымда жаным бар туруп, мен этген ваъдамдан къайтман, – деди.

Булар бир-бирине сёз берип инанып тура эдилер. Гелейик энди бу якъгъа.

Муну охугъан ювукълар, Лайланы уланкъардашы Агьмат, Давутну къызардашы Зайнапгъа кагъыз язып, ол да умутсуз жавап язып йибергенин унутмагъандыр. Агьмат, Зайнапдан кагъыз гелген сонг не этежегин билмей, бузулуп бир затгъа да юреги бармай, азып-ирип юрюй туруп, ахыры авруп ятгъан эди. Ибрагьим докътор гелтирип, дарманлар ичирип, нечакъы къараса да – гьеч бир себеп болмай, гюнден-гюн авруву артса тюгюл, гьеч кемимей эди. Муну авруву Зайнапгъа гьашыкълыкъдан экенни Лайла биле эди, атасына-анасына айтмагъа базмай эди. Буса да оьзюню аявлу уланкъардашыны авруву гюнден-гюн артагъанын гёрюп, анасына англатды. Анасы да Ибрагьимге ишни ёругъун айтып:

– Бугъар дагъы дарман ёкъ, янгыз уланыбыз шулай языкъ болуп турмасын, не буса да бир эп этмеге герек, – деди.

Ибрагьим:

– Нечик этейик? Олар тилегенде, бизин къызыбызны бермеген эдик, энди олагъа нечик тилербиз, бермей де гьабас этген эдик. Давутдан яхшы улангъа берирмен деп чи къоймагъан эдим, буса да оьзюбюзню алдыбызда онча аявлу болуп тургъангъа, нечик айтып болду деп, жаным авругъан эди. Билмеймен, нечик этейим? – деди.

Ибрагьимни къатыны Хадижат:

– Мен сагъа айтмагъан учун да, оьзюм хыйлы замандан берли Лайла Давутну сюегенин, бир-бирине кагъызлар язагъанын эшитген эдим. Гьали де Абдуррагьманланы хыялы баргъа ошай. Давут Аштархандан къайтса, дагъы да тилетип къарама сюелер деп эшитемен. Давут онда бек яхшы ерге къаршы болгъангъа ошай, гьали уьюне минг манат акъча да йиберген, – деди.

Ибрагьим:

– Тилетсе чи Лайланы берир эдик, оьзюбюз нечик англатайыкъ? – деди.

Хадижат:

– Олагъа гьар гюн къатнап юрюйген, оланы бек гьалын билеген Гьалимат бар. Мен огъар англатайым, Зайнапны Агьматгъа берселер, биз де Лайланы берир эдик, – деди.

Ибрагьим:

– Англатып къара дагъы, не айтар экен? – деди.

Хадижат шо сагьат Гьалиматны чакъырып, Агьматны авруйгъанын айтып:

– Шулар Зайнапны бермесмикен? – бир ёлугъуп къарасанг, яхшы болур эди. Биз де гьёкюнген эдик. Мен чи молланы шолай бош къайтаргъангъа бугъар хыйлы урушгъан эдим. Бу олай артын-алдын тергемей сёйлеп йибереген гиши дагъы, – деди.

Гьалимат, Хадижат нечик сёйлей буса да, муну юрегин кёп таза билген эди. «Яхшы, мен барып айтайым» – деп Абдуррагьманлагъа гетди. Абдуррагьман да уьйде ёкъ эди, къатыны Патиматгъа нечик гелгенин, Ибрагьимлер Лайланы де бережегин белгили этди.

Патимат:

– Яхшы Гьалимат, атасы гелсин, айтып къарайым, Аллагьны языву буса болур, – деди.

Гьалимат къайтып барып Ибрагьимлеге Патимат айтгъанны да айтды. Патимат да, Абдуррагьман гелгенде, Гьалимат гелип гетгенин, Ибрагьим уланы Агьматгъа Зайнапны алма сюегении, Лайланы да Давутгъа берме негети барын къалдырмай айтды.

Абдуррагьман:

– Кёп яхшы болур, Лайланы бермесе де, биз Зайнапны берербиз. Оьзлер йимик тенги табулгъан сонг, биз къалдырмасбыз, тек Давут гелмей туруп чу, бажарылмас, – деди.

Эртен болду, баягъы Гьалимат Абдуррагьманлагъа гелди. Абдуррагьман да уьйде эди, эсенлик, аманлыкъ сорашып, бираздан оьзю нечик гелгенин, Ибрагьим Зайнапны тилетип йиберегенин айтды.

Абдуррагьман:

– Гьалимат, яхшы болур, озокъда, олардан яхшы ерге бережекбизми, буса да Давут да уьйде ёкъ, о да гелсин, берирбиз. Биз этгенге Давут да чы зат айтмас эди, буса да янгыз къызардашын, мен де уьйде ёкъ туруп, этип къойгъанлар деп, бираз юреги бузулмасын, – деди. Гьалимат да Абдуррагьман айтгъан сёзлени барып Ибрагьимге айтды. Олар да бек сююндюлер, Агьмат да эшитип сююнюп, бираз гёнгю де рагьат болду.

Ибрагьим:

– Гьалимат, сен барып Абдуррагьмангъа айт. Давут язбаш болмай къайтмажакъ деп эшитемен. Огъар бир кагъыз язсын, эки де яхшылыкъны гечикдирмей этейик. Гьали Эдил бузлагъандыр, Царисындан машин булан гелсин. Яз болгъунча къаратмайыкъ, – деди.

Гьалимат да барып Ибрагьимни сёзлерин Абдуррагьмангъа айтды. Абдуррагьман да бир кагъыз язып почтагъа салды. Бир нече гюнден сонг кагъыз барып етишди. Давут кагъызны охуп, мурадын билип, оьзюню къонакъларына англатды. Олар да: «Кёп яхшы болур, ата-ананг къайт деп айта буса, къайтмасанг ярамас. Буса да сен бизин бир уланыбызсан, унутуп къоймассан, Марияны сёзлерин, сен огъар этген ваъданы да эсингден тайдырмассан. Мария оьзюню юрегин, сен айтгъан сёзлени бизге англатгъан эди, бизин де янгыз къызыбыз, ол сюйгенни этсек яхшы. Биз сени таныйбыз, сен ону языкъ этмежегингни билебиз, сени шулай таза юрегинг болуп, намартлыгъынг болмагъангъа сагъа кёп разибиз. Шу он минг манат акъчаны да ал, тарыгъынга харжларсан, дагъы да акъча тарыкълы болса, бизге белгили этерсен, берирбиз. Сен Марияны алмагъан учун да, сени башгъа гёрмежекбиз. Гертиси, ону юреги сенде болмакълыкъгъа гёре, алсанг чы, бек арив гёрежекбиз. Оьзюнг уьюнге етишип, парахат болгъанда, бизге ишингни-гьалынгны белгили этип бир кагъыз да язарсан. Бизин юрегибиз сенде болажакъ, Аллагьгъа аманат бол», – деп, он минг манат акъча да, башгъа савгъатлар да берип, бир пайтон да тутуп гьазир этдилер. Давут да, буланы къолларын алып, савбол да этип, пайтонгъа минди. Александер да муну оздуруп Царисынгъа гетди.

Мария Давут булай тез гетер деп умут этмей эди, бирден алгъасап гетгенге кёп пашман болуп, кёп заман болгъунча артындан къарап къалды.

Булар Царицынгъа барып, Александер Давутну машинге миндирип, яхшы ёл этип йиберди. Давут да бугъар савбол да этип, къайдасан Къафкъаз деп, къуш йимик болуп гетди.

Давут машини ичинде, бир Лайланы, бир Марияны хыялы гёз алдына гелди, оьз-оьзюне йыбанып бара эди. Шулай юрюп, бир нече гюнден оьзюню юртуна етишди. Оьзюню гелегенин белгили этип, Абдуррагьмангъа тел ургъан эди, ювукълары, къардашлары вокзалгъа алдына чыкъгъан эди, олар да къаршы болуп, сююнюп уьюне гелдилер. Анасы, башгъа къавум къардашы да гелип гёрюшдюлер. Лайланы юрегине де кёп уллу шатлыкъ тюшген эди. Валгьасил эки де уьйде сююнмейген адам ёкъ эди. Давут он минг манат акъча алып гелген дейген хабар да халкъгъа яйылып, Ибрагьим де эшитген эди. Бир кепек акъчасы болмаса да, Лайланы Давутгъа бермеге юрегине тюшген эди. Умутсуз ерден олай акъчасы болмакълыкъны да бек арив гёрген эди. Ибрагьим бир-эки гюнден сонг баягъы Салим молланы Абдуррагьманлагъа йиберди. Молла да барып Абдуррагьмангъа Ибрагьимни той этмеге алгъасайгъанын, бережек-алажагъын да сёйлеп, къайсы тойну алдын этме сюегенин сорады.