Bayanlar
✻: 1909-nçu yılda Temirxanşuradağı taşbasmaxanada arap yazıw bulan çıqğan kitapda bu asarnı atı yazılğan küyü – arapça göleminde: «Mawlid»
✻: Payğambar – payxammar.
✻: Abubakar, Umar, Osman, Ali (raziyallahu anhuma) – busurman Arabıstannı birinçi xalipaları (paçaları). VII-nçi asruda.
✻: Askender – Aleksandr Makedonskiy, Bırınğı Makedonyanı paçası, asger başçı wa yelewçü.
✻: Suleyman – bırınğı payxammarlardan birisi.
✻: Bu dörtlükde, busurman din arağa çıqğınçağa alyaqda ömür sürgen zulmuçu paçalar esgerile.
✻: Öz leni paydası uçun zulmu etip.
✻: Ança – onça, şonçaqı.
✻: Alar – olar.
✻: Parahat – paraxat, rahat.
✻: Wapa – (arapça «wafa» degen sözden): gerti yoldan tayışmaylı, tüz yolda turmaqlıq, amin bolmaq.
✻: Haq – Allahu Taalä.
✻: Rasul – (arapça): elçi. Allahnı elçi payxammarı Muhammad sallallahu alayhi wa ssalam.
✻: Hadis – Muhammad payxammar sallallahu alayhissalam özünü sawunda aytğan hikmatlı sözler.
✻: Alay – olay.
✻: Ğafil – (arapça söz): qapul, tergewsüz-haysız, xantaw.
✻: Anı – onu.
✻: Erek – (dialektde): arek, arige bağıp.
✻: Ne ekeniñ, kim ekeniñni.
✻: Salat – (arapça «as-salat», «salät») namaz; Muhammad payxammar sallallahu alayhissalamğa bağışlanıp aytılağan dua.
✻: Ahlusuna – ahlüsüne.
✻: Ashaplar (ashabalar) – payxammar sallallahu alayhissalamnı sawunda musliman bolup, daim oğar yoldaşlıq etip yürügenler.
✻: Arap tarixçileni hisabına göre, payxammar sallallahu alayhi wa ssalam tuwğan zaman: 570-nçi yılnı 29-nçu awgustu. (Qara: Panowa W., Waxtin YÜ. «Cizn Muxammeda» degen kitap. Moskwa, 1990 y., 43 b.)
✻: Abdulmuttalib – payxammar sallallahu alayhi wa ssalam atasını atası.
✻: İnmek – çıqmaq, tüşmek. Munda: tuwmaq degen maʼnada.
✻: O dewürde farslar (iranlar) otğa sucda qıla bolğanlar. Soñ-soñ busurman dinni alğanlar.
✻: Kisra – 531-579 yıllarda İrannı paçası I-nçi Xosrow Anuşirwan.
✻: Kahin – gelejekde bolağan işleni aldanoq bilegen adam, aldanoq bildiriwçü.
✻: Abutalib – payxammar sallallahu alayhi wa ssalam atasını qardaşı, Alini radıAllahu anhu atası.
✻: Yaşdaoqda – yaşdoqda, giççi zamanından berli de.
✻: Wahyu – Allahnı yanından gelgen bildiriw, tüşündürüw, açıq etiw.
✻: Şam – Sirya ülke.
✻: Habaşi – Abissinya, Efiopya (Afrikadağı bir ülke).
✻: Miʼraj – köklege göteriliw, örleniw, kökge çıqmaqlıq.
✻: Buraq – qanatlı at.
✻: Cabrayıl – maläyikleni sıylısı.
✻: Arş – kökleni iñ de biyik qatı: yettinçi kök.
✻: Kürs – kökdegi tax.
✻: Şapaat – cahannemge tüşmekden qutğarılıwğa kömek etiw, yaqlaw.
✻: Mahşar – Qıyamatgün bolğanda küllü (barı da) xalq tirilip, şonda cıyılajaq yer.
✻: Sidratul-muntaha – yettinçi kökde, yaratılğan Alamnı yağa-dazusunda, cennetde ösegen terek: lotos. (Qurʼanda da esgerile: 53 sura, 14 ayat).
✻: Qawsayni aw adnağa – lap yuwuq mezgilge, ötesiz bek yuwuqluqğa. («Eki cayanı yuwuqluğuna, yada dağı da bek yuwuqğa» – bu Qurʼandağı sözler: 53 sura, 9 ayat).
✻: Anda – onda.
✻: Muʼcizat – payxammarlardan özge birew de etip bolmayğan ajayıp iş.
✻: Ozoq – ozoqda, ayhayda.
✻: Qast etmek – (munda): yamanlıq qılmaq uçun harakat etmek.
✻: Müşrik – Allah bir tügül dep, sayki, olar köp bar dep inanağan gişi.
✻: Abujahal – «cahillikni (bilimsizlikni) atası». Muhammadnı sallallahu alayhi wa ssalam wa barı da awwalğı muslimanlanı duşmanı. Onu gerti atı: Amr ibn Hişam al-Maxzumi.
✻: Yigit – asger adam.
✻: Tegiş barı da – barısı da, birisi de qalmay, birçe.
✻: Qay – qaysı.
✻: Uxlasa – yuxlap qalsa.
✻: Hijrat etmek – göçmek, bir yerden başğa yerge yürümek.
✻: Ali (Arslan-Ali) – Muhammadnı sallallahu alayhi wa ssalam giyewü wa zuqari qardaşı.
✻: Abubakarnı qırıyında, yanaşasında, qaburğasında, birçe yoldaşlıqda.
✻: Miyama – hankabut, miya.
✻: Ahlulağa – ahlülege, xalqına.
✻: Bulanı sıylap qarşılamaq uçun, aldına çıqdı degen maʼnada.
✻: Ayübul-Ansari – Abu Ayyub Xalid binu Zayid, bu Abdulmuttalibni ana qardaşlarını tuxum başçısı.
✻: Muhacir – göçüp getgen yada şolay gelgen adam. (97-nçi bayanlıqğa da qara).
✻: Qazawat – busurmanlıq uçun yürütülegen sıylı dawlar.
✻: Hanqığan, bek sağınğan, köpden berli qarawullağan.
✻: Badru – 624-nçü yılnı mart ayında busurmanlar daw etgen yerni atı. Madina şaharnı qıbla-günbatış yağında.
✻: Andan – ondan.
✻: Tawup – tabıp.
✻: Uhud – 625-nçi yılnı mart ayında busurmanlar qazawatğa çığıp, daw etgen yerni (tawnu) atı.
✻: Hamuzat – Hamza ibn Abdulmuttalib, arap asgerbaşçı, payxammarnı sallallahu alayhi wa ssalam ağawu (atasını inisi), Uhudda bolğan dawnu qahrumanı.
✻: Madinadağı busurmanlar qazawatğa çığıp, käpirlege qarşı daw etgen yerler.
✻: Tawrat – cuhut dinge (iudaizmge) qarayğanlanı sıylı kitabı. Incil – xaçperes (xristian) dinni sıylı kitabı.
✻: Bu ahwalatnı haqında şulay kitapçağa qara: Axmed Didat «Çto Bibliya goworit o Muxammade (da blagoslowit yego Allax i priwetstwuyet)», Moskwa: Santlada, 1994 y.
✻: Yawrunçu – yawrunqalaqğa qarap gelejekde bolağan ahwalatlanı aldanoq bilegen adam.
✻: Habib – (arapça söz): «süyümlü». Muhammad-payxammarnı (sallallahu alayhi wa ssalam) sıylap aytılağan at.
✻: Sanı – (munda): «sanawu» degen maʼnada.
✻: Tasbih etmek – «Subhanallah», «Alhamdulillah», «Allahu Aqbar» degen wa başğa zikirleni oxumaq.
✻: Qanaatlıq – razilik, şükürlük, qısmatına qabul bolmaq.
✻: Yigitlik – igitlik, batırlıq, qoççaqlıq.
✻: Tergemaq – tergew berip qaramaq, hayın etmek.
✻: Taymaq (xasawyurt dialektde): geçinmek, bu dünyadan getmek.
✻: Taşwiş – talçığıw, bek qıynalıw.
✻: Qır yaqdağı, ülkeden tışda yaşayğan.
✻: Rawza – (arapça söz): baw, çeçeklik. Munda: sıylı adamnı qaburu degen maʼnada.
✻: Misru – Yegipet, Mısır
✻: Münajat – Allahğa yalbarıwlu, dualı-tilekli şiʼru.
✻: Nafas – napas, tınış, soluw.
✻: Gunahlu – günahlı.
✻: Cennet ahlu – cennet ahlü, cennetge girejek adam.
✻: Nasuh – gerti, heç yalğansız, taza.
✻: Fazla karamıñ – çomartlığıñ, rahmululuğuñ, yaxşı gözden qarawuñ.
✻: Ğafur (Ğafurun) – rahmulu, barı da zatdan geçegen (Allahu Taalänı sıylı atlarından birisi).
✻: Rahim – yazıqsınağan, rahmulu, yaxşılıq etegen (Allahu Taalänı sıylı atlarından birisi).
✻: Darussalam – cennetni atlarından birisi: «paraxatlıqnı, rahatlıqnı, yaraşıwluqnu qonuşu».
✻: Abbas ibn Abdalmuttalib ibn Haşim – Muhammadnı sallallahu alayhi wa ssalam ağawu, Abutalibni inisi.
✻: Hasan wa Hüseyin, bular Muhammadnı sallallahu alayhi wa ssalam qızı Patimat-Zahranı wa Alini ulanları.
✻: Haydar – (arapça söz): «arslan» demek. Bu at Muhammad payxammarnı sallallahu alayhi wa ssalam zuqarisi wa giyewü Arslan-Alige aytıla. (54-nçü bayanlıqğa qara).
✻: Çehar yarı – (farsça söz): Muhammadnı sallallahu alayhi wa ssalam iñ yuwuq dört qurdaşı: Abubakar, Umar, Osman, Ali raziyallahu anhuma.
✻: Muhacir – (munda): Muhammad-payxammar sallallahu alayhi wa ssalam bulan birçe 622-nçi yıl sentäbrde Makkadan Madinağa göçgen (hijrat etgen) adamlardan.
✻: Ansar – 622-nçi yılda Makkadan Madinağa göçüp gelgen Muhammad payxammarnı wa muhacirleni özlege qabul etgen wa olağa boluşluq etgen madinalı muslimanlardan.
✻: Qurman ay – zulhicca ay. («Mawletni» awtoru Nuhay, asarnı yazılğan ayın esgerse de, yılın esgermegen. Amma birinçiley basmadan çıqğan yılı çı belgili – 1909 y.).
✻: Nahwu – («nahw» degen arap sözden) sintaksis.
✻: Sarf – grammatika, morfologya
✻: Mantıq – logika
✻: Maʼan – ritorika degen ilmuğa bağışlanğan kitap.
✻: Fiqhi – şariatnı praktik qaydalar haqında ilmu, bir-birde şariatnı maʼnadaş sözü
✻: Husnutawajjuğun – yaxşı qarawun
✻: Farz – borçlu sunnet qulluq
✻: Nafil – göñüllü wa paydalı, borçlu tügül, sunnet qulluğu
✻: Asabalıqdan – warislik
✻: İşanlar – sufi tariqat-sektalanı başçılanı rütbesi
✻: Taqwalıq – Allahdan qorqup farzlanı qoymamaqlıq
✻: Tariqat – sufi sektalı yolu
✻: Aqaid – qaydalar
✻: Haza – bu
✻: Taqdirde – qadarğa inanıw
✻: Maşrıq – Misrni güntuwuş yaqdağı yerleşgen arap paçalıqlar, demek Lübnan, Surya, Filistin, Urdun wa İraq
✻: Mağrib – Misrden güntuwuş yaqdağı yerleşgen arap paçalıqlar, olanı arasında Libya, Al-Cazair, Tunis, Al-Mağrib.
✻: Qari – yarım metrge yuwuq uzunluqnu ölçewü.
✻: Axlaq – edep, qılıq.
✻: Risala – xabar, maktub
✻: Andan – ondan
✻: İmlasız – açıq tügül, belgisiz, tunuq qaydada.
✻: Xurufatlar – maʼnası yoq zatlar
✻: Asarlanmaq – taʼsirge tüşmek
✻: Matbaa – kitap çığarağan yer, basmaxana
✻: Xassatan – ayroqda, xasoqda.
✻: Cahil xalqğa – añlawsuz-bilimsiz adamlağa.
✻: Usul - kürçüler, aslu yoruqlar
✻: Alanı – olanı.
✻: Alay – olay.
✻: Anıçun – onu uçun, şo sayalı.
✻: Alar – olar.
✻: «Camyatun xayriya» – xalqnı paydası uçun çalışağan camiyat. (Blagotworitelnoye obşestwo).
✻: Alarda – olarda.
✻: Bahs etmek – söylemek; arağa salıp oylaşmaq.
✻: Mutaallim – mutalim, şakirt.
✻: Hujra – hujura, giççi wa oñaylıqlarsız üy.
✻: Şarh – añlatıw, bayanlıq.
✻: Haşya – üstewüne görsetiw, esgeriw, qoşum bayan etiw.
✻: Munazara – erişiwlü masʼalälanı çeçmek uçun arağa salıp oylaşıw.
✻: Pırawa – («prawo» de gen orus sözden): ixtiyar, haq.
✻: Anı – onu.
✻: Muhtaram – hürmetli, aburlu.
✻: Muhammadmirza – «Musawat» gazetni çığarıwçusu wa redaktoru Muhammatmurza Mawrayew (1878-1964 yy.).
✻: «Musawat» – birinçiley basılıp çıqğan qumuq tildegi gazet. Temirxanşurada (haligi Buynaksk şahar) Muhammatmurza Mawrayewni redaktorluğu bulan, 1917 yılnı 15-nçi aprelinden başlap, 1918 yılnı apreline yerli, arap yazıw bulan taşbasmaxanada çığarılıp turğan. (Qara: Orazayew H. Birinçi qumuq gazetge – 75 yıl // «Yoldaş» gaz., 18 aprel 1992 y., s.2).
✻: Ullu daw – birinçi dünya dawu, 1914-nçü yılda başlanğan.
✻: Anı – onu.
✻: Stawropolskaya guberniyada da.
✻: Alay – olay, onçaqı, aytarday, ahamiyat berir yimik.
✻: O zamanğı Dağıstan oblastnı territoryası Solaq özenden Samur özenge yerli aralıq bolğan. Xasawyurt wa Babayurt boylardağı qumuqlar – Terskaya oblastğa gire bolğan.
✻: Bolsa da.
✻: Arenda – icara.
✻: «Musawat» gazetni tekstinde şolay yazılğan. Bu söz «uzaq» dep tüzlenmege gerekdir.
✻: İspolnitelnıy Komitet, 1917-nçi yılda Rossiyada bolğan Fevral inqılapdan (inqılapdan) soñ zamanlıqğa arağa çıqğan hakimlik qurum. Bu Zamanlıq hukumat, 1917 yılda Oktäbr inqılap üstün gelginçe hukmu sürgen.
✻: Kadetler – Rossiyada 1905-1917-nçi yıllarda bolğan Konstitusionno-demokratiçeskiy partiyanı (tabunnu) çlenleri. Monarxiyanı, burcuazyanı, pomeşikleni yançıları; inqılapçılanı (rewolüsionerleni) duşmanları bolğan. Ullu Oktäbr inqılapdan soñ yoq etilgen.
✻: Sosial-demokrat, Rossiyanı sosial-demokrat işçileni partiyasını çleni. İşçi xalqnı yanın tutağan, inqılapnı (inqılapnı) yolun tutağan adam.
✻: Alanı – olanı.
✻: Rusya – Rossiya.
✻: Maslihat – yaraşıwluq, dawnu yada erişiwlüknü toqtatıw.
✻: Etmaqnı – (buynakskiy dialektden): etmekni. Bu maqaläda dağı da bir neçe dialekt sözler yoluğa. Olanı haligi qumuq adabiyat tilde qollanağan gölemleri: yessi – yesi, yurütmaqnı – yürütmekni, birikmaqlıq – birikmeklik, yurümaqlıqlar – yürümeklikler, gelejaqğa – gelejekge, gelejağı – gelejegi, yeñmaqnı – yeñmekni.
✻: İñiliz – Añliya.
✻: Pıransuz – Fransiya.
✻: Alar – olar.
✻: Türkiyanı o dewürdegi taxşaharı.
✻: Boğaz – eki deñizni aralığın tutaşdırağan sızaq suw, proliw.
✻: Xarijya ministir – tış işler, tış paçalıqlar bulan baylawluqnu yürütegen ministr.
✻: Milükof – Pawel Nikolayewiç Milükow (1859-1943 yy.), siyasat çalışıwçu, tarixçi, Rossiyada kadet partiyanı qurğanlardan birisi. 1917 yılda Rossiyanı Zamanlıq hukumatında ministr bolup turğan – fevral aydan 15-nçi mayğa yerli. İnqılapğa qarşı yabuşğan.
✻: Hurriyat – azatlıq, erkinlik.
✻: Ğuçkof – A.İ.Guçkow (1862-1936 yy.), Rossiyanı Zamanlıq hukumatında daw işleni wa deñiz flotnu ministri bolğan (1917-nçi yılnı may ayı bolğunça). İnqılapçılanı, Sovet (bolşevik) hukumatını duşmanı.
✻: Andağı – ondağı.
✻: Yigit – igit, qoççaq.
✻: Kafkaz – Kawkaz.
✻: Alağa – olağa.
✻: Alay – olay.
✻: Hurriyat – azatlıq, erkinlik.
✻: Orusya – Rossiya.
✻: Pirest-Litowiski – hali Belorussiyadağı Brest degen şahar. Munda 1918-nçi yılnı 3-nçü martında Sovet Rossiya bulan Germanya, Awstro-Weñriya, Bolgarya wa Türkiya yaraşıwluq dığarğa qol salğanlar. Şolluqda Rossiya birinçi dünya dawda ortaqçılıq etiwünden qutula.
✻: Mustaqil – xarlısız, başğasına boysınmayğan.
✻: Türkistan – Orta Azya ülkeleri. Başqard – Başqortostan. Qazan – Tatarstan. Zakafkazlar – zakawkazyeliler: gürjüler, ermeniler wa azerbayjanlar.
✻: Falakat – peleket, qalmağal.
✻: Tafsıl – gengleşdirip añlatıw.
✻: Alanı – olanı.
✻: Hareketinde – harakatında, hayında, awarasında.
✻: Busadı – busa edi, bolsa edi.
✻: Pasatlıq yürütegen adamlanı sanawu köp boldu.
✻: Cahillik – (munda): bilimsizlik, oxuwda wa ilmuda artda qalğanlıq, awamlıq.
✻: Calowna – iş haq (zarplata, calowaniye).
✻: Kafkaznı artındağı – Zakawkazyedegi.
✻: Romanowlanı tuxumu 1613-nçü yıldan 1917-nçi yılğa yerli zamannı boyunda Rossiya paçalıqnı başın tutup yürütgen. Fevral inqılapnı natijasında, o tuxumnu axırınçı imperatoru 2-nçi Nikolay özünü paçalıq darajasın tas etgen.
✻: Alanı – olanı, ağar – oğar, alar – olar, alardan – olardan, alağa – olağa.
✻: Pırawasın – («prawo» degen orus sözden) prawosun, ixtiyarların.
✻: Petroğrad – Rossiyanı o zamanğı taxşaharı. Haligi Sankt-Peterburg şahar.
✻: «Maclisu-muassisan» – Uçreditelnoye Sobraniye, Rossiyanı parlamentlik qurumu. Munu cıyını 1918 yılnı 18-19 yanwarında Petrogradda ötgerilip, artındağı geçe WSİK-ni qararı bulan tozulğan.
✻:
✻: Bu maqaläda şawxallı (Boynaqski) dialektge xas bir neçe sözler bar. Olanı haligi qumuq adabiyat tilde yazılışları: berejaq – berejek, yürülejaq – yürülejek, tiymaq – tiymek, gamüş – gämiş.
✻:
✻: Ğafil – qapul, xantaw, tergewsüz-haysız.
✻: N.Batırmurzayewni bu asarına awtoru özü salğan atı yoq. Birinçiley acam yazıwda 1918 y. taşbasmadan çığarılğan «Tañçolpan» jurnalnı 10-nçu nomerini 2-nçi betindegi «Jurnalğa yerleşdirilgen zatlar» degen siyahda da, buğar – «Nuhaynı maqaläsı» dep, xas atı yoq küyde esgerilip qala. Bu kitabıbızda, acamçadan hali qollanağan kiril yazıw bulan beregende, maqalänı maʼnasına göre, şulay biz salğan at tiyişli busa yaray dep oylaşabız.
✻: Maxlüq – har türlü cınsdağı adamlar wa canlar.
✻: Kimi (türk söz) – birleri, birewler.
✻: Direg (türk söz) – tirew. Munda: yelkenler özüne begetilegen uzun quruxlar degen maʼnada.
✻: Xam xalqlar – sınawu-bilimi az xalqlar.
✻: Milön – million.
✻: Dawul – ullu qawğalı yel.
✻: Qaçıwumnu dawam etdim.
✻: Halak bolmaq – yoq bolmaq, ölmek, ölümge tarımaq.
✻: Halak etmek – yoq etmek, öltürmek, ölümge tarıtmaq.
✻: Yoq busa – yoğese, yada.
✻: Mazlum – zulmulanğan, zulmunu tübüne tüşgen.
✻: Canlandım, harakatım qolaylaşdı.
✻: Mutarjim – tarcuma etgen, özge tilden göçürgen adam. Küyge qarağanda, Nuhay bu asarnı türk tilden qumuqçağa göçürgen.
✻: Qolyazmanı bir-bir yerleri yırtılğan. Şo yırtıq yerlerinde bolmağa imkänlı sözleni munda yoraw bulan yazıp, kwadrat skobkalanı (dörtgül cayalanı) içinde görsetgenbiz.
✻: Ham da – wa, ondan qayrı da.
✻: Alay – olay, o küyde, o qadar, aytar yimik.
✻: Maclis – köp adam cıyılağan yer, cıyın.
✻: Yawrupa – orusça «Yewropa», Awrupa demek.
✻: Risala – giççirek ilmu asar, traktat; kitapça.
✻: Awwaldanoq – alyaqdan berli.
✻: Edepleri – yürütegen küyleri, tutağan qaydaları.
✻: Tastımal – aşyawluq, salfetka.
✻: Yumşasa – yımışasa, burnu ağıla busa degen maʼnada.
✻: Etmek – ekmek, çörek.
✻: Söyleşmek – bir-biri bulan söylemek, laqır etmek. Söyleşiw – bir-biri bulan söylew, laqır etiw.
✻: Were – wöre! (ünlük söz).
✻: Yaʼni – demek degen maʼnada.
✻: Tartip – nizam, yoruq.
✻: Bosa – bolsa degen maʼnada.
✻: Alar – olar.
✻: Awwal – başlap, aldanoq.
✻: Zarar – zaral, ziyan, kemçilik. Zararlı – zarallı, ziyan geltiregen.
✻: Şiş – çiş.
✻: Qollanmaqğa – qollamaqğa. Qollanmağız – qollamağız.
✻: Soñğu – axırınçı, artdağı degen maʼnada.
✻: Yemiş degeni bu yerde kanserwe (konserva) yada murabbadır (murapa). Yoq busa «yemiş aşayğanda qaşıq qollanmağız» dep (awtor) özü aytıp tura. (Bu – .Batırmurzayewni özünü bayanlığı).
✻: Süyegin – yemişni qap-ortasındağı qumnu (aşnı) üstündegi süyekçesin.
✻: Tartılağan – tartınağan, tawakallıq etmeygen.
✻: Nagäh – eslemesden, birdenden.
✻: Anı – onu.
✻: Qozğalmağız – xozğalmağız.
✻: Paraxot – paroxod, geme.
✻: Ğastinisa – gostinisa, qonaq üyler, peterxana.
✻: Gölekçen – göleksiz.
✻: Alanı – olanı.
✻: Barine de – barısına da.
✻: Alağa – olağa.
✻: Qarşılıq etigiz – (munda): cawap hisapda harakat etigiz degen maʼnada.
✻: Gerek – (munda): yada degen maʼnada.
✻: Tiklep – tigilip, tiklenip.
✻: Çoqumaq – xotğamaq degen maʼnada.
✻: Çabıw – opuraqnı qıyıq yeri, etegi.
✻: Qazaʼ – qaza, qayğı, ullu balah, xatarlı iş; ölüm.
✻: Taqsirlerinden – taqsırlarından, ayıplı işlerinden, kemçiliklerinden, ayıplı işleri haqından.
✻: Qapqaçlap – açıq küyde bolmaylı, üstün yaşırıp, başın yabıp.
✻: Camyat – camiyat, cıyılğan köp adamlar, güp.
✻: Müzik – muzıka, soğulağan wa yırlap aytılağan küyler-qaydalar.
✻: Çabar – cabar, pol.
✻: Artdırıp – göpdürüp, qopdurup, az zatnı da ullu etip görsetip.
✻: İken – eken.
✻: Üstünden – (xasawyurt dialektde) haqından degen maʼnada.
✻: Uxlap – yuxlap, yuxuğa batıp.
✻: Majusi – otğa qulluq etegen dindegi adam, zoroastriyes.
✻: Bari de – barı da, barısı da.
✻: Maʼrifat – bilim, añlaw.
✻: Taʼlim – oxutuw, üyretiw, bilim beriw.
✻: Toydurmağız – (munda): yalqdırmağız degen maʼnada.
✻: Talap etmek – (munda): tilemek degen maʼnada.
✻: Pransuzça – fransuzça.
✻: Kebi – görünüşü, gölemi, çırayı, kütsü degen maʼnada.
✻: Günlük – güllük, zont.
✻: Muqaddas – sıylı.
✻: Tyatır – teatr.
✻: Fahişalıq – qahbalıq, sayaq yürüş, pasat yürüş.
✻: Alanı yüzde toqsan beşi – olanı 95 prosenti.
✻: Cahilligi – ( munda): añlawsuzluğu, bilimsizligi, awamlığı, sawatsızlığı.
✻: Ağar – oğar.
✻: Defter – tepter, tetrad.
✻: Sapsata – maʼnası az boş yommaq, dallay, maʼnasız-boş sözleri köp xabar.
✻: Soñundan tüzetilgen – artda tüzeltilgen.
✻: Muqaddimalar – uzun-uzun girişiw sözler, başlanğıç sözler.
✻: Qollanmaq – qollamaq, yürütmek, paydalamaq; işletmek. Qollansağız – qollasağız, yürütsegiz, paydalandırsağız. Qollanığız – qollağız, yürütügüz, paydalandırığız.
✻: Arapça sözler: «Bar bolmaqlığı ötesiz qıymatlı wa özüne köp sucda qılınağan». Bulay maʼnadağı sözler bulan lap ullu darajalağa yetişgen adamğa, bolmasa Özü Allahu Taaläğa bağıp aytılma tüşedir.
✻: Kanwert – konvert, boqça.
✻: Yumşaq – yımışaq.
✻: İgenin – ekenin, ekenligin.
✻: Yoq busa – (munda): yoğese.
✻: Üy ahluğuzğa – üyahlügüzge.
✻: Getgen zamanda – alyaqda, aldağı bir waqtilerde.
✻: Qol sozmağız – qol uzatmağız, gişini malın alıp qoymağız degen maʼnada.
✻: Balki – baliki, bolmağa yaray, kim bile.
✻: Zarar – zaral, ziyan, nuqsanlıq, yaman taʼsir.
✻: Oyunçaqlar – (munda): bezenç, bezeygen, ariwlük beregen, yaraşındırağan zatlar degen maʼnada.
✻: 70-nçi bayanlıqğa qara.
✻: Ullu işli – salmaqlı, görmekli, mekenli, haybatlı.
✻: Alyaqdağı, 224-nçü bayanlıqğa qara.
✻: Cağrafya – geografya (ilmu).
✻: Xilaf – qarşı, tersine gele.
✻: Aba bürkengen – aba (xalät) giygen, abağa bürkelgen.
✻: Aşğa barağanda dep munda aş bişiregen camiyat körükge barğanda degen maʼna berile busa yaray.
✻: Bahs etmek – söylemek, arağa salıp oylaşmaq; esgermek; erişmek.
✻: Üstdegi, 265-nçü bayanlıqğa qara.
✻: Sumawar – («samowar» degen orus sözden) çay qazan.
✻: İsrap – puç, purhan.
✻: İffat – asil qılıqlılıq, ör qılıqlılıq, qılığı taza bolmaqlıq, namusluluq; günahsızlıq, tazalıq, adamnı qolu tiymegenlik, qızlığın tas etmegenlik.
✻: Rahatlıqnı, tınçlıqnı degen maʼnada.
✻: Şibilit – ayaqgiyimleni bir curası, botinkalar.
✻: İkenin – ekenligin, bolmaqlığın.
✻: Alä-franka – fransuz (günbatış yawrupalı) modalağa oşatıp giyiniw.
✻: Pörmü – forma, gölem, kelpet, pason.
✻: Til tiydirmek – erşi görüp söylemek, artından söylemek, başın söylemek.
✻: Mutaallim – mutalim, şakirt, maktapda oxuyğan yaş, uçenik.
✻: Sarf – grammatika, morfologya.
✻: Nahwu – («nahw» degen arap sözden) sintaksis.
✻: «Lam yadrab» – urmadı, «la tansar» – yeñmejek. Munda awtor arap tilni morfologyasından misallar geltirip söyley.
✻: İbarat – yañız şu zatlardan qurulğan, tizilgen, etilgen, içine qurşalğan.
✻: Bayan – (munda): grammatik qaydalanı gengleşdirip añlatağan kitap.
✻: Maʼan – ritorika degen ilmuğa bağışlanğan kitap.
✻: Luğat arabya – arap tilni sözlügü.
✻: «İnna» bulan «anna» – arap grammatikada gelişlege (padejlege) göre türlendiriwnü görsetmek uçun qollanağan misallar.
✻: İʼlal – (grammatik termini) arapça sözlerdegi sozuq awazlanı yerlerin alışdırıp salıw.
✻: «Uçitiliskiy işkola» – «Uçitelskaya şkola», orus tilde darslar yürütülegen maktap.
✻: «As-sinat şarqıya» maktabı – güntuwuş tillerde darslar yürütülegen maktap.
✻: İxtilaf – pikruda-oyda bir-birine gelişmeygenlik, başğalıq, qarşılıq, qıyışıwsuzluq.
✻: Tüntümek – aqtarmaq, izlep qaramaq, tapmaq uçun harakat etmek.
✻: Arapça yazılğan bu cumlänı maʼnası: «Oxuğan-bilgenni darajası da, oxumağan-bilmegenniki de bir yimik bolurmu dağı?!» («Bilegen de, bilmeygen de bir darajada bolamı?») – bu Sıylı Qurʼandağı sözler (39-nçu sura, 12-nçi ayat).
✻: Adip – adabiyat bulan maşğul adam, adabiya tçı.
✻: Tarcumahal – biografya, birewnü ömür sürgen yaşaw yolun yazıp suratlaw.
✻: İbtidai – başındağı, başlapğı, awwalındağı. (Munda başlapğı oxuw maktabı haqında: o dewürde 1-3-nçü klaslar).
✻: Qısmı – bölügü, kitapnı (asarnı, maqalänı) xas gesegi.
✻: Miladi – xaçperes (xristian) tarx.
✻: Usul – oxutuwnu küyü-qaydası.
✻: Käläm-i qadim – Qurʼan.
✻: İʼtiqadat – Allahğa inanmaqnı haqında yazılğan asarlar.
✻: Zakawatlı, zaki – itti pahmulu, bilimni tez alağan.
✻: Üttü (Xasawyurt wa Terik dialektde) – itti.
✻: Tartipli – nizamı-tizimi bar.
✻: Cumʼa – cuma.
✻: Marhum – ölgen, geçingen. (Dünyadan getgen musliman adamnı haqında aytılağanda bu söz qollana. «Marhum» dep bu asarda misgin Nuhay gözalğa tutulup aytıla).
✻: Zakilik – itti pahmululuq.
✻: Tartib – bolma gerekli tüz yol, tizim, nizam.
✻: Raislik – başçılıq.
✻: İʼtibarlı – aburlu.
✻: Nikalay – o dewürdegi Rusyanı paçası-imperatoru: 2-nçi Nikolay.
✻: Qısıq – qısıw, sıtam, tarlıqğa salıw.
✻: Tabii – tabiatdan gelegen, bitiminden bar, tuwmadan, tuwumundan berli bar.
✻: Ruşdiya – orta bilimler beregen maktap (o dewürde: 3-6-nçı klaslar).
✻: Munasip – qıyışıwlu, bağıylı, oñaylı.
✻: Hujura – giççirek üy.
✻: Waqtılarda – waqtilerde, zamanlarda.
✻: Ökrük – okrug.
✻: Malaka – takrarlay-takrarlay turup alınğan (qolda etilingen) üyrençiklik, sınaw, bajarıwluq.
✻: Hasil etdi – bir natijağa yetdi.
✻: Mutalim, oxuwçu, uçenik.
✻: Xıyali – xıyallı, oyunğa qızışağan (hawaslanağan), aldanağan.
✻: Muhmal – maʼnasız, boş, paydasız.
✻: Syasi – siyasat (politika) bulan maşğul bolağan. Syasi alim – polito log.
[^357 ]: Rya (ryaʼ) – gözemelik, ekiüzlülük, betgördülük.
✻: İbriya – yalayabıwçuluq, artından söylew, yamanlaw. (Munda bilimi az awul mollalanı birleri gözalğa tutulup aytılğan).
✻: Kasbi qısmı – käsbuçuluğu, işi-saniyatı haqındağı bölük.
✻: Bu asarda türki tilden, esgi yazıwlu adabiyat tilden alıp qollanğan xıylı sözler wa cumlälar tabula. Olanı arasında, orunçalanı (mestoimeniyeleni) esgi yazıw tildegi gölemleri de yoluğa, misal uçun: şol – şo, ol – o, anı – onu, alanı – olanı, alağa – olağa, alar – olar, alardan – olardan.
✻: Maişat – har günlük yaşawun kütmek uçun hajatlı mal-matah wa aşarlıq-içerlik.
✻: Rad etildi – geri uruldu, qabul etilmey qaldı.
✻: Maqbul – qabul etilegen, qollanağan.
✻: Madani – madaniyatlı, ösgen kültürü bar.
✻: Cihhat – yaq, tarap.
✻: Ham – wa, dağı da, şolay da.
✻: Ahlu da – üyahlü, ahlü de.
✻: Nuhay Qaranoğaydağı Ögüz-töbe degen göçüp yürüygen bir noğay yurtda yaşağan. (Gaciyewa S.Ş. Kumıki. Maxaçkala, 2005. Kniga 2. S. 348).
✻: Hifz – es, esinde köp maʼlümatnı saqlap bajarağanlığı.
✻: Waqia – bolğan iş, hal, ahwalat.
✻: Yañılay – hali yañı bilgende yimik; yañılıwsuz, yañılmay.
✻: Abuna – gazetge yada jurnalğa yazılğan adam, podpisçik, abonent.
✻: Waqtisinde, öz zamanında.
✻: İbrat – dars; ülgü, misal.
✻: Nazmusuz – proza, nasru.
✻: Neyet (Xasawyurt dialektde) – neget, muratğa tutulğan qast, gözalğa tutulğan maqsat.
✻: Xalqi – tuwmadan özüne xas, bitiminden bar.
✻: Tuwmadan soqur.
✻: Maydanğa çığarmaq – açıq etmek, belgili etmek, açıqğa çığarmaq.
✻: Cihan muharabası – dünya dawu. (Munda, ozoqda, 1914-1918-nçi yıllarda bolup ötgen Birinçi dünya dawu esgerile).
✻: Esgi kitapda «tasip» dep yañılış yazılğan.
✻: «Zaya (yada tas) bolğan busa yaray» degen maʼnada.
✻: Mutarjim – 1) tarcuma etiwçü, bir tilden özge bir tilge göçürgen adam; 2) tarcumahalnı (biografyanı) yazğan adam, biograf. (Munda Abdurraşit Arslanmurza özünü esgere).
✻: Tasawwurlanmaq – esine-oyuna gelmek, xıyal bulan suratı gözaldına gelmek.
✻: Meslekdeş – masläkdaş, oyu-pikrusu özge adamnı oyuna-pikrusuna rasgelegen adam (yoldaş).
✻: «Yır» degen söznü bu maqaläda awtor «şiʼru» degen maʼnada qollay.
✻: Majbur boldum – çarasızlıqda etmesem bolmadı, men etmege gerekli boldum.
✻: Farazdaq – araplanı maşhur şairlerinden birisi. (Bu – A. Arslanmurza öz bayanlığı).
✻: Hurriyat – erkinlik, azatlıq. (Munda: kapitalist qurumnu yığıp, yañı sosializmni dewürüne göçmeklik uçunğu yabuşuw – azatlıq uçunğu harakat dep hisaplana). Hurriyatçı – hurriyat-azatlıq uçun yabuşağan, harakat etegen adam.
✻: Qadrin – xadirin, bahasın, qıymatın.
✻: Pursat – oñaylı zaman; imkänlıq.
✻: Matbaa – basmaxana, tipografya.
✻: Qanun – hukumatnı yanından xas küyde toqtaşdırılğan nizam-yoruq.
✻: Muʼtabar – aburu bar, sözü yürülegen, aytğanı bolağan.
✻: Farasat – añlayğanlıq, añlawluluq, başına maʼlümatnı-bilimni tez almağa bajarağanlıq.
✻: Xalqlar – (munda): adamlar, insanlar degen maʼnada,
✻: Lazzat – lezzet, kep, haz, şawq.
✻: De – tezlik bulan.
✻: Nuhaynı nasru (proza) bulan yazılğan asarları, haligi adabiyatçılıq ilmunu gözünden curalandırğanda, «romanlar» tügül – qıssalar wa xabarlar degen janrağa gire. N. Batırmurza – qumuq adabiyatda qıssa (orus. «powest») degen janrağa kürçü salğan yazıwçu dep belgilene.
✻: Nuhaynı bu esgerilgen üç de kitabı, birinçiley – Temirxanşuradağı (haligi Boynaqsk) M. Mawraynı taşbasmaxanasında, 1912-nçi yılda çığarılğan.
✻: Tarbiyadan taza – tarbiyasız, tarbiyası yoq degen maʼnada.
✻: İjtimai – camiyatlıq, yaşaw-turuşluq.
✻: Nuhay yazğan «Yazıq Habibat» degen hikayası birinçiley Temirxanşuradağı taşbasmaxanada 1910-nçu yılda çığarılğan – «Bu cıltnı içinde üç türlü zat bar» dep umumi baş salınğan kitapçanı içindegi 4-47 betlerde.
✻: Mawlüt – maʼnası payxammarıbıznı tuwğan gününe bağışlanğan mawlet.
✻: Nuhaynı «Mawlüt» degen asarı iñ birinçiley Temirxanşuradağı taşmasmaxanada 1909-nçu yılda çığarılğan – «Bu cıltnı içinde üç başğa zat bar» dep umumi baş salınğan kitapçanı 6-12 betlerinde. (Söz yoruğuna aytğanda, şo kitapçanı içinde özü Abdurraşit Arslanmurzanı «Miʼraj» degen asarı da basmadan çıqğan: 12-16 betlerinde).
✻: Qayrı, özge, başğa.
✻: Rus-yapon dawu, 1904-1905-nçi yıllarda bolğan belgili ahwalat.
✻: Kafkaz – Qawqaz.
✻: «Kafkaznı wa Rossiyanı halı» degen dastan ayrıça bir kitap bolup basmalandırılmağan. İñ birinçiley – 1927-nçi yılda, Boynaqskidegi Daggosizdatnı basmaxanasında, «Qumuq şiʼrular macmuası: Maşhur qumuq adiplerinden yaxsaylı Nuhay Batırmurzayef asarlarından» degen kitapçanı içinde basılğan: 29-39-nçu betlerde.
✻: Bu tarcuma asarını talihi belgisiz, ayrıça kitap bolup basmadan çıqmağan bolsa yaray.
✻: İqtisat – ekonomikası, maişatlığı. İqtisadi — ekonomik.
✻: Matbuat – basmadan çığarılağan basmalar (gazetler-jurnallar), orusça «pressa».
✻: Şawqlu etmek – tatğındırmaq, hawaslandırmaq, iştahın geltirmek, kepin geltirmek.
✻: İnqılap – inqılap. İnqılabi – inqılap bulan baylawlu.
✻: Ailewi – üyahlü bulan baylawlu.
✻: «Dağıstanlı muslimanlanı teatr wa adabiyat camiyatını» basma sanı hisapda 1917-nçi yılnı awgust ayından başlap, 1918-nçi yılnı sentäbr ayına yerli, Temirxanşurada qumuq tilde basılıp çıqğan «Tañçolpan» degen jurnalnı – Temirbulat Biybolat, Nuhay wa Zaynulabid Batırmurzalar kürçülendirgenler. Onu 15 nömeri çıqğan. 9-11-nçi nömerlerinde, jurnalnı baş muharriri (redaktoru) hisapda – Nuhay efendi Batırmurza görsetilgen. 10-nçu nömerinden başlap, bu jurnal «Dağıstannı daw-inqılap komitetini» organına aylandırılğan. 1918 yılnı sentäbrinde, Dağıstanda sovet hukumat zamanlıqğa buzulğan (tüp bolğan) zamanda, jurnal toqtatılğan.
✻: İdara etmek – işni yürütmek, yolbaşçılıq etmek.
✻: «İşçi xalq» degen gazet, Temirxanşurada qumuq tilde, Dağıstannı Daw-inqılap Komitetini wa Rusyanı sosial-demokrat wa işçi partiyasını (bolşevikleni) Dağıstan oblastdağı bölmesini organı hisapda, Fewral inqılapdan soñ, 1918-nçi yılnı 29-nçu aprelinden başlap, awgust ayğa yerli çığarılıp turğan. Onu 22 nömeri çıqğan. Muharriri – Zaynulabid Batırmurza.
✻: Muharrir – redaktor.
✻: Mudirlik – yolbaşçılıq qulluq. (Munda: redaktorluqnu işi).
✻: A. Arslanmurzanı bu maqaläsında Xasawyurt dialektge xas morfologya gölemleri yoluğa: saluwı – haligi qumuq adabiyat tilde salıwu; aytıluwı – aytılıwu, wa özgeleri.
✻: Balşawik, balşewik – bolşevik degen orus sözden.
✻: Dair – bağışlanğan; haqından.
✻: Musahaba – xabarlaşıw, laqırlaşıw, söyleşiw, suhbat etiw.
✻: Buyuruqda – Allahu Taalänı buyruğu-yazıwu bulan.
✻: Qızıllar – sovet hakimlikni üstünlügü uçun yabuşağan adamlar: Qızıl armiyanı asgerçileri, bolşevikler wa özgeleri.
✻: Ol cumlädan – o sebepden.
✻: Maşin yol – poyuz yol, temir yol.
✻: Mundağı ahwalatlar yürülegen dewürde, bu şaharnı xas atı Port-Petrowsk yada qumuqça Anci-qala edi. İnqılapçı sosialist Mahaç Daxadaynı atına qoyulğan Mahaçqala degen at – 1922-nçi yılda arağa çığa.
✻: Qazaqlar – (munda): aq qazaqlar, esgi paça Rusyanı yanın tutup, sovet hakimlikge qarşı yabuşağan qazaqlar.
✻: Saltalı Uzum haci (köbüsü halda, onu atı «Uzun haci» dep, kitaplarda yañılış yazılıp yoluğa). Bu adam sovet hakimlikge qarşı öjetli küyde yabuşğan.
✻: Ayaqğa turğuzmağa, baş götermege.
✻: Qotanawul – Babayurt rayondağı giççirek noğay yurt bolğan, haligi Lüksemburg degen yurtnu idarasında, ondan 13 çaqırım aride yerleşgen.
✻: İştap – ştab.
✻: Belgili küyde, Qumuq topuraqlarda alyaqda makän tutğan «qumuq noğaylar» bir neçe bölükge bölünüp, olağa – Yaxsay-noğaylar, Köstek-noğaylar, Endirey-noğaylar, Tarğu-noğaylar dep aytılıp yürülgen. (G. Orazayew, Türkoyazıçnaya delowaya perepiska na Sewernom Kawkaze XVII-XIX w. Maxaçkala, 2007, s. 204).
✻: Albörü – Yaxsaylı, pristaf hisapda Xasawyurtda qulluq etgen.
✻: Tap – iñ de, lap da.
✻: Uzun Hamit – yaxsaylı Mahitlanı tuxumundan. Hamit Babayurt yaqda partizançılıq harakatda ortaqçılıq etgen inqılapçı. («Dosluq» almanax, 1957, № 3, s. 28).
✻: Hareket – harakat, talpınıw.
✻: Lisan al-halından – başğa birewnü (munda: Nuhaynı) tilinden, atından, o aytağanda yimik etip.
✻: Barığızğa da.
✻: Qızıqğan – qızışğan.
✻: Umutup – unutup.
✻: Sarp eteler – xarj eteler, (zamanın, güçün) bereler.
✻: Ixtilät – masxara, sarkazm.
✻: Munasip – tiyişli, bağıylı, oñaylı.
✻: Zaya-paydasız getegen zamannı ayawlap degen maʼnada.
✻: Bal qaşıq – (munda): bar bolsun degen adam.
✻: Allahnı buyruğunda, yazıwda.
✻: Onu (Nuhay) bulan bir asruda, bir dewürde yaşağan adam.
✻: Haqiqi – haq-gerti, özüne inanmağa-tayanmağa yaray ğan.
✻: Süyüklü – süyümlü, süyüwge layıqlı, iliyaqlı.
✻: Marsiya – ölgen (marhum) adamğa qıynalmaqlıqda aytılağan (yada yazılağan) yaslı yır, wayah.
✻: Zamana – dewür.
✻: Pursatlı – oñaylı zamandağı; imkänlığı bar.
✻: Tawğandan soqur
✻: Saf – taza. (Munda): günahı yoq, günahsız degen maʼnada.
✻: Misqal – mısğal, awurluqnu iñ giççi ölçewü.
✻: Şirin – tatli.
✻: Nujabaʼlar – taza, asil tuxumlu adamlar
✻: Hürrler – yesir yada qul-qarawaş tügül, azat (özden)
✻: Haq – Allahu Taʼalä.
✻: Bu satırnı artı esgi kitapda yazılmağan, eslemesden tüşürülüp qalğan busa yaray.