Аввалгъы сапар

Баягъы абзарны еси Синдибад айта: «Мени атам уллу савдюгерчи эди. Халкъны арасында гьюрмети-сыйы артыкъ, малы-мюлкю, ери, гьар-бир девлети шулай кёп эди. Мен гьакъылбалыкъ болгъунча атам оьлдю. Шонча мал магъа къалды. Аны-муну тергемей мен де арив ашап, гийип, оьзюм тенглилеге къошулуп, тарыкъсыз затлагъа пуч этип юрюдюм. Мени эсиме геле эди: бир де бу мал битмес, оьмюрюм шулай кепликде гетер деп.

Бир замандан гьакъылымны жыйдым. Къарасам, малдан-гьалдан оьзюм билмей айрылгъанман. Гьёкюнген учун пайда ёкъ – иш озгъан. Дагъы ойлашып, этме амал тапмай, къалгъан затларымны сатып, ари-бери этип, алты юз манат акъча этдим. Ойладым: энди мен сапаргъа чыгъып савдюгер этейим. Мунда туруп мен этип бажаражакъ зат ёкъ. Халкъны кёбю къыргъа чыгъып, савдюгер этип, мал къазаналар. Къыйналмаса бир зат да болмай деп, шу назмулар да эсиме гелип:

Къыйынлыкъны гётерир Оьрлюкню сюйген гиши, Жанын тынчлыкъгъа салып, Оьрленмес гишини иши.

Инжи тарыкълы буса, Денгизге чомма герек, Къыйналмай оьрлюк сюйген Рагьатлыкъдан кёп арек.

Тез туруп, оьзюме сапарда тарыкъ болажакъ затланы алып, денгизге сапаргъа чыкъмагъа юрегим сююп, бир гемеге минип, Басрат деген шагьаргъа бардым. Ондан да бир хыйлы савдюгерлеге ёлдаш болуп, геме булан гетдик. Ел де онг болуп, бир денгизден бир денгизге чыгъып, бир атавдан сонг бир атавгъа, нече шагьарлагъа тийип, гьар баргъан ерибизде сатыв-алыв этип, кёп пайдалар да гёрюп юрюй эдик.

Бир гюн бир атавгъа етишдик, гемечи гемени елкенин тюшюрюп, якърын салып токътатды. Гемедеги адамлар бары да атавгъа чыгъып, къайсы от ягъып, къазанлар асып, къайсы эт биширип, бирлери киринип, бирлери тереклени арасында къыдырып юрюй, бирлери ашап-ичип турагъанда гемечи уллу тавуш булан:

– Ай халкъ! Гьаракат этигиз! Гемеге минмеге къарагъыз! Затларыгъызны алабыз деп авара болмагъыз! Гьар не жанларыгъызны къутгъарма къарагъыз! Ёкъ буса гьалек болажакъсыз! Бу атав болмагъан, бир уллу балыкъ болгъан экен! Кёп замандан берли шу ерде токътап, уьстюне лай салып, тереклер, къамышлар битип къалгъан экен. Гьали сиз от якъгъанда, отну исивю оьтюп тербенди. Энди денгизге тюшежек. Барыгъыз да гьалек болажакъсыз. Гьаракат этип къутулмагъа къарагъыз! – деп къычырды. Халкъ да бары да затларын да къоюп, жанларын къутгъарма къаст этип гемеге чапдылар. Бирлери минип, бирлери етишгинче, баягъы атав тербенип, денгизге къарап юрюп ёкъ болуп гетди. Гемеге минип болмай къалгъан адамлар бары да сувгъа батып гьалек болдулар. Мен де шоланы арасында эдим. Нечик де ажжалым етишмеген болажакъ, Аллагь языкъсынып, бир гесек такъта къаршы болуп, тутуп уьстюне миндим. Жан татли, амал табып, адам оьлме сюймей. Шо такътагъа минип, аякъларым булан сувну теберип, толкъунлар да мени якъ-якъгъа ойнатып юрюй эди. Гемени гетип барагъанын да гёре эдим. Олар мени гёрмей гёз алдымдан ёкъ болуп гетдилер. Энди денгизни ичинде оьлсем ярай деп, жанымдан умут уьзюп, къысгъасы, бир гече-бир гюн шо гьалда къалдым. Нечик де экинчи гюн ел, толкъун теберип, мени бир атавгъа элтди. Оьзюм де къаст этип атавну ягъасына барып, бир терекни тамларына ябышып, кёп къыйналып атавгъа чыкъдым. Къарасам, аякъларымда балыкълар ашагъан ерлер бар. Къарувдан-гьалдан тайгъанман. Оьзюмню къыйынлыгъымдан балыкълар хабагъанны билмегенмен. Нечик де шо атавгъа чыгъып, оьлген гиши йимик эсден тайып йыгъылгъанман. Экинчи гюн болгъунча шо гьалда туруп гюн де чыкъды. Бираз эсимни жыйып, туруп юрюймен дедим, аякъларымны басып болмай дёрт аякъланып, ари-бери этип, бираз арек барып къарасам – тереклер, тюрлю емишлер бар женнет йимик атав экен. Шо емишлерден ашап, бираз рагьат болуп, бир хыйлы гюн шолай туруп, бираз къарув да гелип, юрюп бажарагъан да болуп, Аллагьгъа макътав этип, къолума шо тереклерден сындырып бир таякъ да алып, атавну къыдырып юрюй эдим. Бир гюн узакъдан бир къаралды гёрюндю. Бу не зат болур деп шогъар къарап юрюдюм. Ювукъ барып къарасам, бир арив ат денгиз ягъада байланып тура. Мени гёргенде кишнеди. Мен къоркъуп, гьаран къайтажакъ болуп тура эдим, ерни тюбюнден бир адам чыгъып, къычырып магъа багъып юрюдю. Токътадым. Бу адам гелип:

– Сен не адамсан? Мунда къайдан гелгенсен? – деп сорады. Мен:

– Шулай бир гемеде эдим, – деп, оьзюме болгъап ишни къалдырмай айтдым. Бу гиши тамаша болуп, мени къолумдан тутуп, юрю деп элтип, бир ерни къазып этген тёлелеге гирдик. Ер гёрсетди, олтурдум, аш гелтирип салды, кёп ач да болгъан эдим, ашадым, тойдум, Аллагьгъа макътав этдим. Бираз чархым да рагьат болду. Мен бу гишиге:

– Сен не адамсан? Мунда не этесен? – деп сорадым. Бу гиши айтды:

– Биз бу атавда хыйлы адам барбыз. Биз Мегьрижан пачаны адамларыбыз, ону йылкъысына къарайбыз.

Гьар айда шу атавгъа яш байталланы алып гелип, бираз байлап турабыз. Денгиз айгъырлар чыгъып байталлагъа чаба, шондан буваз бола. Ондан тувгъан тайны дюньяда багьасы болмай, шолай яхшы бола. Гьали айгъыр чыгъар. Къуллукъ битген сонг сени Мегьрижан пачаны янына элтермен. Кёп уллу насибинг болгъан мунда биз къаршы болуп. Ёкъ буса шунда оьлюп къалсанг тюгюл эсе, гиши къаршы болмас эди, – деп турагъанда, денгизден айгъыр чытъып, кёп уллу тавушу булан кишнеп байталгъа барды. Къуллугъу битип тюшгенде, байталны да оьзю булан алып гетме сююп хабып, тебип, башы булан уруп турагъанда, баягъы гиши къылычын сувуруп, тавуш этип, уьстюне юрюген эди. Айгъыр къачып денгизге тюшюп гетди.

Бираздан сонг бу гишини ёлдашлары да гелип етишди. Гьарисини къолунда шолай бир байтал бар. Булар да мени гёрюп: «Не адамсан?» – деп сорады. Мен де оьзюмню гьалымны, гёрген затларымны айтдым. Кёп тамаша болдулар. Булар да аш чыгъарып ашама олтурдулар. Мени де ашама чакъырды, къошулуп мен де ашап битген сонг, атларына минип, мени де бириси атыны артына миндирип гетдик. Буланы шагьарына етишдик. Булар мени хабарымны Мегьрижан пачагъа айтгъанлар. Мени пача чакъырды. Юрюп барып оьзюм билген сый-гьюрметни этдим. Хошгелди берип ер гёрсетди, олтурдум. Мени гьалымны сорады. Мен де оьзюм гёрген затланы къалдырмай айтдым, кёп тамаша болуп айтды:

– Сагъа Аллагь языкъ сынгъан. Оьмюрюнг узун экен, ёкъ буса шо къыйынлыкъланы гёрюп сав къалмакълыгъынг – уллу насип, – деп кёп арив сёйлеп, гёнгюмню алып: къайырмас, эсен-аман къалгъан сонг. Энди Аллагь язгъанны гёрерсен. Бош да турма. Гемелер токътагъан пристинге барып, гелген гемелердеги малны язарсан, – деп, мени таможнаны уьстюне къарайгъан, шоланы гьисабын алагъан къуллукъгъа салды. Мен де гьар гюн барып, гелген гемелени гёрюп, язып-бузуп яхшы къуллукъ этип юрюй эдим. Пача да магъа кёп пайдалар берип, пачаны янында гьюрмет, абурум гюнден-гюн артып, халкъ пачагъа къуллугъу болса, менден кёмек излейген болгъан эди. Гьар гюн денгиз ягъагъа барып, Багъдад якъдан гелген геме ёкъму деп сорав эте эдим. Бир де Багъдадны атын эшитген гиши де къаршы болмай бираз ялкъывум бола эди. Шо шагьарда тургъан чакъы кёп тамашалар гёре эдим: шо денгизде бир балыкъ гёрдюм эки юз къари^✻ гелген. Дагъы да бир балыкъ гёрдюм бети ябалакъны бети йимик. Олай нече тамашалар гёрдюм, айтсам кёп узакъ болажакъ.

Шулайлыкъ булан кёп заман шо шагьарда турдум. Бир гюн денгиз ягъагъа баргъанман, къарасам, бир уллу геме геле, ичинде кёп савдюгерчилер. Гелип пристинге етишди, елкенин тюшюрюп якърын салды. Савдюгерчилер де бар затларын чыгъарып, мен де къарап язып, тийишли гюмрюгюн алып, «дагъы зат къалдымы?» – деп сорадым. Булар айтды:

– Бир сувгъа батып оьлген гишини затлары бар. Шоланы Багъдадгъа, къардашларына, агьлюсюне табышдырарбыз деп элтип барабыз. Дагъы зат чы ёкъ, – деди.

Мен сорадым:

– Ол гиши къайда къалгъан эди? Аты ким эди? – деп. Олар:

– Багъдадлы эди, аты Синдибад эди. Бир атавда денгизге тюшюп оьлген эди, – дедилер. Мен яхшы тергеп къарадым. Гемечи баягъы мен минген гемени еси экенин танып, сююнюп:

– Воллагь, Синдибад да менмен! Затлар да меники! – деп къычырдым. Гемечи тамаша болду да: гьеч адамда гертилик къалмагъан, олай деген не сёз? Биз гёзюбюз булан гёрдюк – биз айтагъан адам сувгъа батып гетди, – деди. Мен:

– Герти сен айтагъан. Буса да магъа бир такъта къаршы болуп, нечик де оьлмей къутулдум, – деп оьзюмню башыма гелген затны къалдырмай айтдым. Дагъы да гемечи булан мени арамда болгъан лакъырлар бар эди, шоланы да айтып, гемечи де, башгъа савдюгерчилер де танып, кёп сююндюлер.

– Сен сав деп умут этмей эдик. Сагъа Аллагь языкъсынгъан, – деп затларымны гёрсетдилер. Мен де кёп багьалы савгъат да алып пачаны янына бардым. Баягъы геме гелгенин, мени затларымны да аман-эсен барын айтып:

– Энди сен изну берсенг, уьюме къайтажакъ эдим, кёп заман да болду агьлюмден айрылгъаным, – деп пачадан изну тиледим. Пача да кёп арив гёрюп, мени савгъатымны къаршысына кёп зат да берип, магъа яхшы ёл этди. Мен де бу шагьарда сатыв-алыв этип, кёп пайда да къазанып, гемеге минип, къайдасан Багъдад деп юрюдюк.

Ел де онг болуп, сав-саламат Басратгъа етишдик. Ондан да Багъдадгъа, уьюме барып, агьлюм-къардашларым гелип гёрюшдюлер. Менден умут да уьзген болгъанлар. Бираз рагьатланып, базаргъа чыгъып, къул-къаравашлар алып, уьйлер салдырып, малым-гьалым да яхшы болуп, кёп рагьат яшап тура эдим, – деп Синдибад сёзюн гесип:

– Аввалгъы сапарымда гёрген затымны сизге айтдым. Тангала да гелирсиз, экинчи сапарымны хабарын айтарман, – деп гьаммалгъа юз мискъал алтын да берип, тангала эртерек гел деп, ашгъа тойдуруп йиберди. Бу пакъыр гьаммал сююнюп, алтынны да алып, къайтып гетди.