⁂

Кимни де тачанкасы болмай эди. Тачанкасы барлар белгили эди. Хасавкъалада базар гюн десе ёллар тачанка такъырлавгъа толуп къала эди. Энни янгыз бир итнигюн тюгюл, гьар гюн шолай. Хасавкъалада гьар гюн базар боламыкен дагъы? Болакен – тачанка базар. Оьзю де деникинчилени штабыны алдында:

– Же, ерлер къолдан чыкъды, же кёмек.

Муна, бу базарны къавгъасы.

Деникинчилени штабы да телбагъаналаны оькюртюп Сююнчкъаланы къыстай. Тек буланы къыставу айрокъ да къувунлу:

– Же, кёмек. Партизанлар бир-бирлетип юртланы алып геле. Зайнулабид Батырмурзаевны Аштархан булан байлавлугъу бар. Ол оьзю Аштархангъа барып, Кировну гёрюп де гелген экен. Ону гьаракаты яшмындай чалт.

Зайнулабидни отряды Хасавкъалагъа ювукъ болгъанда, деникинчилер штабын темир ёлну уьстюндеги вагонгъа чыгъара.

О вагонну мен де таныйман. Мени йимик ону мени душманым да танымасын. Огъар мен, Зайнулабидни атасыны сюегин элтмеге полковникден изну алмакъ учун гирген эдим.

Бу гезик олагъа полковникни жавабы къысгъа ва маъналы болгъан: «Биз мундан, сиз ондан».

Алдындагъы гече Сююнчкъаладан тарыкъчакъы асгер де, таман чакъы топ, пулемёт да гелип, Хасавкъалагъа тёгюлюп ягъалагъа яйылгъан болгъан. Зайнулабид Ботаюртну ягъындагъы Муса-отарда штабда душманны гючю оьзленикинден эки керен артыкъ деп сёйлейгенде, Хасавкъалада душманны гючю беш керен де артып турагъанны билмей. Тачанканы ессилери буса мыйыкъ тюбюнден кюлейлер.

Тенгсиз гючлер бир-бирине уруна. Хапарсыз партизан отрядгъа аявсуздан атышыв болгъанда, тачанканы ессилери юртлардагъы лавлайгъан юреклеге къоркъув сала, оланы оьзлеге авдара.

Бийлени къанатлары – эмчек къардашлар. Муса-отардан Муса бийлер тайгъан буса да, Ботаюртда оланы эмчек къардашлары, Гьабиллер къала. Олар уьстюнден къувукъ яйып, душман алдан къыздырагъан отну, булар артдан уьфюре: Гьабил артында отуз атлы, къолунда акъ байракъ булан ярашывлукъгъа чыгъа. Алгъа да, артгъа да къарап инбаш къысагъанлагъа ругь берип турагъан Зайнулабидни гёзлери акъ байракъны гёргенде къангъа тола.

– Душмангъа ярашывлукъ байракъ гёрсетме, – деп къычырып Зайнулабид Гьабилни уьстюне гелип етишгенде, тузакъгъа тюшген арсланкъапланны йимик отуз да атлыны арасына тюшюп къала…

Зайнулабидни кёп адам басып савутларын алгъанда да, ол оьзюн тас этмей. Пулемёт урулагъан якъгъа къолун узатып:

– Мени шолагъа ташып турагъан къанымны тёгюлмеге къоюгъуз, уланлар, – дей.

Етип бий Хангерей геле.

– Сёйлеме къоймагъыз шону, – деп къыччыра.

– Гьай душман, сагъа айтып зая этмеге сёзюм ёкъ. Сёнмес ерге бергенмен сёзюмню! – дей Зайнулабид.

Муну чырмап-гюрмеп алып гетелер. Ботаюртда оьзюн салгъан уьйде о Буртунайдан чыкъгъан Бадрутдинге ва башгъа болшевик ёлдашларына ёлугъа.

Дини де, тили де башгъа бир гелгинчи къатын олагъа ичмеге сув бере.

Бий Хангерей, артында адамлар булан гелип Зайнулабидге къолун узатып:

– Муну беш керен сёйлетсе – беш шагьарны бузар. Муну авзуну ичине урмагъа герек! – дей.

Тюбеклер атыла. Зайнулабид йыгъылмай. Неге тюгюл Бадрутдин теберип ону тайдырып, ону орнуна барып къалып, Зайнулабидни ажжалы булан оьзю оьлген. Зайнулабид, Бадрутдинге къарап оьзюню оьлюмюн оьзю гёргенде де бюдюремей:

– Мен чачгъан урлукъ чыкъмай къалмас! – деп Зайнулабид де айта, гюлле ону эринлерин бузмай, эки де тишинден тийип елкесинден чыгъа.

Ол чачгъан урлукъ белгили эди. Эсигиздедир Ленин урлукъ.