⁂

«Шайтанланы шат юреги ярылыр. Къайгъылы гюн кант этмесе ятлагъа» деген Йырчы Къазакъ.

– Сюегимни къырда къоймассан, душманлар гёмген ерде къоймассан.

Тутуп алып барагъанда атасы олай деди. Амма давгъа барагъан уланы, сюеги гьакъындан бир зат да айтмагъан эди.

Сюйсегиз сиз магъа макътана дегиз. Мен болгъан затны айтаман. «Мени адамларым да оьлдю, мен де оьлдюм» деп турагъан гиши тюгюлмен. Эрневю толуп агъагъан сувну бир ери йырылса, эрневю алаша болуп, сув бир якъгъа агъып гете. Татавулну эрневюню шолай йырылгъан ерин ямагъан гишимен. Тюгюл бусам, къарагъыз.

Башгъасына маслагьат бермеге тынч бола.

– Бузулмагъыз! Душманны бир-эки бомбасы тюше деп къоркъуп турамы?

Уьстден юртгъа бомба ташлагъанда, атасы олай деди, къыргъый йимик атгъа да минип гетген уланы оьлгенни хабары гелгенде, атасы шанжалны алып ерге уруп:

– Шолай улангъа оьлген деп айтмас! – деди. Эшикни терсине тартып, къулагъын атылтып йиберди. – Магъа да гезик гелди – деп де айтды.

Мен аста алаша болуп къалдым. Эс табып сонг тез турдум. Ичиме от къуюлуп гетди. Энни нетейим? Сени къанынгны кимден алайым?..

Мен сюекни артындан бармагъа алгъасадым. Яхсайны алты къапусу бар эди. Олагъа къаравуллар салына эди.

Кансаралдан адамлар гелип Зайнулабидни атасын тутуп алып гетдилер. Яман хабар гелтирген мени улан къардашым Алий, ону къачырмагъа къарагъан эди.

– Бир къамучу урсанг, нече чакъырымгъа элтежек мени атым – деген эди. Тек нетерсен?..

– Батырмурзаевлардан бешикдеги яш да къыргъа чыкъмасын!

Къапудагъы къаравулгъа буйрукъ шолай болгъан, амма къапулар герилип ачылып тура буса да, ону чу болмагъан къачмагъа хыялы.

– Абзарда къатын-къызны къазакълагъа да сюйретип, къачды деп айтдырмасман, – деп ол кисесиндеги алты атылагъан тапанчаны магъа узатды.

«Ажайынг оьлюп къалгъыр Зайнулабид, атангны орнунда сен болгъан бусанг, нечик этер эдинг?» деп эсиме гелди.

– «Атайым яшлыкъ этди, Ажай» – деп Зайнулабидни сёйлейгени къулагъыма чалынып гетди. Дёрт де якъгъа бурлукъдум. Мангалайыма къолумну салып да къарадым. Келпетин гёрмеге болмай юрегим ярылып къалды. Гёрген бусам огъар «атасына шолай айтамы?» деп урушажакъ эдим.

Душманым чыгъарсын о гезик мен чыгъаргъан гечени.

Эртен оланы челтирли терезеден гёргенде – сююндюм. Ону булан тутулгъан Узун Гьамит иржайды.

– Атын айтгъанда, ат йимик болуп етди тюгюлмю, — деди.

– Халкъланы къатынлары да сени къатынынг йимик осал деп эсинге гелеми? – деди ол да.

Булар уьйдеги масхараланы этгенде, терезени челтирлери гёрюнмей къалды.

– Умукюрсюнню менден башгъа да къыйыны бар дагъы, – деп ол мени ойгъа салды. – Вёре, мени сагъа тилегим, – деди, – душмангъа осал болуп, яс этип, йылап-сыкътап, эрши болуп гёрюнмессен. Биз оьлсек де, бизин къаныбызны ерде къоймайгъан уланлар да табулур. Сюегимни жыярсан, – деди.

Гетегенде «яхшы ёл», гелгенде «хош гелди» деп огъар мен бир де къол узатмагъан эдим. Бу гезик оланы экисини де къолун алдым.

Оланы бириси Батырмурзаев буса да, къапудагъы къаравуллар олагъа нече де яхшы кюйде ёл берди. Бермежек эди воЛлагь, айланып алгъан къазакъ атлылар бармакъны йимик болмагъан эди буса. Анча да кёп бар эди сагъа олар.

Гююп турагъан ичим, бир якъдан гюймеди: эки де якъдан гюйдю. «Атасын оьлмеге чи узатдым, энни уланын къабургъа узатсам» дедим.

Ботаюртгъа етишип болмай, етти гезик орта ёлдан къайтдым. Он етти гюнден сонг уланкъардашымны яхшылыгъындан сюек къолума тюшдю. (Уьстюне немкъорай ямучу да ябулуп). Саппа-сав гелгенде йимик юрюп йибердим (шишген бутларым булан).

Къабур къазмагъа гетдилер.

Эки де аягъыма жан салынып битгинче кансаралдан адам гелди:

– Сен гёмсенг де, сувуруп алып ташларбыз, – деди. Бузлап турагъан бутларым къайнаргъа сукъгъанда йимик болуп гетди, – «бусурман къабурлагъа болшевикни гёмеми»? – деди.

– Олай айтгъан гишини атын да эсгермеймен. Сизин атыгъыз ону атына ошап чыкъса, оьзюгюзню атыгъыздан кюсмеклик болажакъ. Гьакъ зат бар сагъа о.

– Шону гёмсе, сени гёммеге ер тапмай деп эсинге гелеми? Сени гёмме де табарбыз ер, – деди огъар мени улан къардашым Алий.

Бир къардашымны иштапдан мычыгъышгъа кагъыз алып барагъанда душманны разведкасы тутуп оьлтюрген эди. Гьали бугъар да бир зат этмегей эди деп къоркъдум.

– Барайыкъ. Янгыюртгъа элтип гёмейик, – дедим.

Мени къолума иш тюшсе, шо Янгыюртну биринчиден гёрсетер эдим. (Янгыюртлар кёп. Мен Адильянгыюртну айтаман).

Биз юртдан чыгъып барагъанда бир сюек де, эки адам да бар эдик. Арбабыз ой басгъан гишини йимик аста бара эди. Яхсайлы Магьмут къади оьлген болгъан. Шону гёммеге алып барагъанлагъа ёлукъдукъ. Олар ел учуруп барагъан гесек булут йимик чалт эди. Олар нече де кёп эди. Неге тюгюл биргине бир Яхсайда, беш юртда чакъы тюкенлер болгъандыр. Оланы ессилери бары да мунда эди. Амма сынажаны гётергенлер, – тери тон гийген дёрт сабанчы эди.

– Бу таза бусурман буса ярай – деп сёйлендим. Пагонлу орусгъа къолун узатып Зайнулабид айтгъан кюй эсиме гелип гетген эди…

Къабургъа сала турагъанда, мен алгъасап барып Зайнулабидни бетин ачдым. Къарангы гече эди. Бирев панарны магъа ювукъ этип тутду. Мен иелип Зайнулабидни мангалайындан оьпдюм:

– Сени йимик оьлмеге, мени дагъы кёп уланларым болгъай эди – дедим.

Къабурларда йыламагъа ярамаса да, менден къайрысы барысы да яс берип йибердилер. Мен къоркъдум. Бир багьана чыкъгъынча гёмгей эди деп эсиме гелди. (Урлап гёме эдик дагъы).

«Тиш тайпа да болуп, къабурлагъа барып адатны бузуп юрюй» дейгенлер Янгыюртда да болду.

«Адатны чы мен Зайнулабидни тапгъан гюнден тутуп да бузгъан эдим» деп эсиме гелсе де, олагъа айтмадым.