⁂

Къазандан къайтгъан сонг Зайнулабидни ичеген кюю бола эди. Тек бир де янгыз ичмес эди. Бир табун оьзюню тенглилери булан ичер эди. Амма оланы ичегенин ва ичгиде болагъан лакъырын эшитмеге къыйын бола эди.

Бир керен булар ичип турагъан ерге аш алып гирип барып, олтуруп турагъанлагъа:

– Яшыртгъын лакъырыгъызны яшлардан эшитейик – дедим.

Зайнулабид атылып туруп:

– Ажай, къыз гелешебиз – деди.

– Яхшы сагьат болсун. Кимгедир?

– Савбол. Тангда чыгъар тавушу. Тек сен тилге бек болгъайсан – деди.

Ондан чы парахат болгъай эдигиз – дедим де уьйден чыгъып бара туруп къошдум – не этсегиз де рази эдим, ичмей бусагъыз. Бусурман гишиге гьарам затны неге этесиз?

– Токъта чы Ажай – деп Зайнулабид токътады да айтды – Умар Хайам деп бир йырчы болгъан, Ажай – деди. – Ол оьзю кёп охугъан гиши болгъан. Огъар ичме деп тилемеге, бир кёп алимлер жыйылып ону ягъына баргъан. Умар айтгъан: «Мен чи борланы къанын ичемен. Сиз адамланы къанын ичесиз» деген. Ону йимик, Ажай бу чу къайырмас, бизин йимик къыз гелешегенлер бир гезик борланы къанын ичсек ярамай да къалмас. Амма адамланы къанын ичегенлер де бар. Гёремисен инсан хасабы болгъан давну? Яхсайдан ва Яхсай йимик нечесе минг юртлардан алты айланы узагъына арбасы-аты, адамы-заты булан бременге гетгенлер бар. Уьстевюне дагъы да беригиз, деп халкъны жанына тува. Билемисен, сен яшайгъан Хасавюрт округда нечакъы халкъ бар? Шону билсенг шо хасапда гьар гюн къырылагъан халкъны санавун да билип боларсан. Шончакъы халкъны къанын ятып ичеген эки аякълы уьй бёрюлер де бар: бусурман да, хачперес де. Алчыгъыз, ичейик! Изну бересен тюгюлмю, Ажай? – деп сорады.

– Бермей не амалым бар, бирдагъы сёйлесенг, мен оьзюм ичип де йибережекмен, – деп айтып чыкъдым.

«Шу атасына да, магъа да сорамай, ала-саладан оьзюне къыз гелешип къоймагъа сама да сюймейми?» деп эсиме гелди.

Эртен мен сувгъа барагъанда къарт чавкени йимик очарда къарсалап сёйлейгенлени эшитдим:

– Бу не битмейген бремендир!? Бу не битмейген давдур? Безгенбиз, къардаш, буланы бу давундан да, шавундан да.

– Мен бремен екмежекмен! – деп бириси айта.

– Мен егежек бусам сагъа болсун, дей бирдагъысы.

Шо гюнню ахшамында Зайнулабид бек шат къайтды, амма оьмюрюню ичинде биринчи керен магъа къарывлу сёйледи:

– Сен этген затны шайлы къатынлар этмес, Ажай – деди.

Теримни тюбюнде боран ойнап гетди.

– Нетгенмен, айтып сама битгей эдинг.

– Тюнегюн биз этген жыйынны кёрюк-кёрюкде байракъгъа чанчып юрюгенсен.

Отбашны алдына аста чёгюп къалдым. Зайнулабид гелип инбашларымдан тутуп гётерди де:

– Геч, Ажай, деди, – бизин жыйынларыбызда ортакъчы болуп бажаражакъмыкен деп сени сынап къарайгъан заманым.

Мен жанланып, огъар сорадым:

– Не къыздыр, о сиз гелешген?

– Къыз, Ажай – деди о, – мурат. Бизин бир мурадыбыз бар эди. Тюнегюн шону гелеше эдик, бугюн уьйлендирип де битдик.

– Нечик?

– Нечик болагъандыр: Яхсайдан алынмагъа белгиленген бремен арбаланы кёп ягъы барылмай къалды. Ондан сонг ярлы сабанчыланы орнуна байланы арбаларын йибермеге де болдукъ. Байланы ялчылары арба гьайдап бармагъа отказ этген сонг, оланы акъсюек уланлары гетмеге борчлу болду. «Яхсайлар да екмей бремен, сиз де екмегиз» деп башгъа юртлагъа да хабар йиберилген. О къыз эди биз гелешген.

Зайнулабид шондан сонг Хасавюртгъа гетмеге алгъасады. Гетегенде мен бугъар масхарагъа йимик айтдым:

– Гьали гелирсен, къуваланып.

— «Тойгъан ерде ит къалыр» дей, Ажай, – деп бу магъа тикленди.

Ногъайланы тапшурмалы хабарларына ошайгъан бу жавапны англап битмедим.

– Зайнулабид, – дедим, – сени сёзге усталыгъынг да бар. Хасавюртда сагъа бир чиновник къуллукъ тюшмесмикен?

– Масала, Ажай?

– Масала, судда тилмачлыкъ буса да.

Зайнулабид гёзьяшлары тёгюлгюнче кюледи.

Бу оьзюню кюлкюсюнден мен бир зат да англамагъанны гёзлериме къарап билген буса ярай.

– Атайымны сёзлерин унутгъанмысан? – деди. – «Байланы-бийлени шорпасына татыгъан адамны табиаты осал болмай гьеч къалмас» деп нече керен айтгъан экен? Шоланы табиатына къыйышгъынча мен минг керен де къуваланырман. Мюсевке къайсы ханда къазакъ турса да, Ажай – деди – я къувалангъан, яда ханны башын гесип къанлы чыгъып башгъасына сакълав къазакъ болуп тюшюп, ону да башын гесип юрюген. Йыр булан сёз айтмагъа да ондан уста гиши болмагъан. Ону оьктем йырларына халкъ, ону батырлыгъына йимик къангъан, Мюсевкеге инанагъан йимик ону йырларына да инангъан. Сен инанмасмысан шу йыргъа, Ажай? – деп, ол, тирсегин терезе башгъа тиреп, бир къулагъына къолуну увучун да къаплап, гёзлерин ярты юмуп ногъайча толгъуду:

Э-э-эй. Борагъан ханда сакълавман, Боранлы гюнде икълавман, Борасылай магъа окъ явса, Елкеде бадырагъан болат къалкъанман! Эренлер абдыраса, адаса, Эренлеге гелип гирме сенгермен. Сенгерде янгыз ятгъанман, Артымдан гелсе, ёртгъанман. Алдымдан гелеген кёп асгер – Аланы ач бёрюдей йыртгъанман! Къалалар гёрсем къайпанман, Къарыш бутлу арсланман, Къажыгъанлар гёрсем ий болман, Къамалгъанлар гёрсем бий болман, Кёк тербенсе – тербенмес Кёклерде темиркъазыкъ юлдузман – гьа-а-вву-уй.

Нечикдир, Ажай? – деди.

Нече де яхшы бар – дедим. – Тек шо гьаман «мен» деп айта, шо макътанагъан болмаймы?

– Ёкъ, гьеч, болмай, Ажай – деди. – Нечесе ханланы, алты аталарына ерли башларын гесе гелген Мюсевке «мен» деп йырламакъ, чепгенге гьазирлер йимик яраша. «Мен» деген сёзню артында инамлыкъ ва иш бар буса, ол айтгъан гишини исбайылыгъы, амма инамлыкъ да, иш де ёкъ буса, айтгъан гишини хохабаз осаллыгъыдыр, – деди.

– Болса сен Мюсевке болмагъа сюесен дагъы? – дедим мен.

– Сиз магъа «сёзге усталыгъынг да бар» дегенге гёре айтаман, Ажай. – Мюсевке йимик, сёзюм де, ишим де бир-биринден айрылмайгъан халкъ батыры болмагъа чы сюер эдим – деди. Сонг дагъы да къошду. – Кимни йырына халкъ инанса, шо йырчы насипли. Насипли йырчыны буса йыры да, иши де эгизлер болмагъа герек, – деди.