Бизин гьаллар

Гьуррият^✻ алынып бир йыл тамам болду. Орусияны^✻ ичиндеги бир хыйлы миллетлер оьзбашына айрылып, оьз ишлерин оьзлер идара этмеге (юрютмеге) чалышып, оьзлени милли ва мадани ишлерин онгармагъа къаст этелер.

Орусияны къалмагъал заманында, шо питнелени ичинде, Финляндия айрылып, оьз ишлерин къолуна алды. Украйинлер де, германлар ва ёлдашлары булан болагъан сулгь (ярашывлукъ) мажлисине – Пирест-Литовскиге^✻ вакиллер йиберип, оьзлер белгили бир мустакъил^✻ миллет экенин исбат этди. Къырымлар да, шо азлыгъы булан, оьзлеге оьзлер есси экенни аламгъа англатды.

Андан башгъа, Тюркистан, Башкъард, Къазан, закавказлар^✻ да оьзлер оьзлени сакъламаса, оьзлер оьзлеге есси болмаса ярамайгъанны англап, гьар ягъындан оьзлеге болмаса ярамайгъан затланы къайгъысына гиришип, – акъча болду, асгер болду – бар гьазирлигин гёрюп айланалар. Не ёрукъда юрютсе гьуррият къолунда къалажагъын гьар гюн газетлер булан халкъгъа англатып, уллу къыйынлыкълар булан къолуна тюшген гьурриятны къолундан чыгъарса, тезлик булан дагъы къолуна тюшмежегин билип, жанлары булан тюгюл шо гьурриятны къолундан чыгъармасгъа тиши-тырнагъы булан ябушуп айланалар.

Айлангъаны йимик, оьзлени сыйлы умутларына, милли мадани тилеклерине ювукъ болуп да баралар. Озокъда, олай бойнуна алып чалышса, тезлик булан мурадына етишежеги белгили…

Амма биз, дагъыстанлылар! Бу гьурриятдан не пайдаландыкъ ва не къазандыкъ? Башчыларыбыз миллетге, ватангъа бетлери акъ болурдай не къуллукъ этди? Бу бир йыл – он эки айны ичинде – гёзге гёрюнюр йимик бир бажаргъан иши болдуму?

Билемен, гьар ким жавап берсе де, белгили, «ёкъ» деп айтажакъ. Герти, бизде артгъан зат, биз гьурриятдан этген «пайдабыз»: бирев-биревге душманлыкъ чы кёбеймеги, булар партия (табун) деп, табун-табун болуп, бири-бирини къаршысында юрюмекден башгъа зат гёрюнеми? Чапгъынлыкъ, талавур, оьлюв, оьлтюрюв – бир адатлы затны гьисабында болуп, не гишини малына, не жанына, не намусуна аминлик, парахатлыкъ къалмады. Гьар ким яшавну, маданиятны сюегенлер башыны, жаныны, малыны къайгъысындалар. Гьар ерде питне-пасатлыкъны ессилери майданны бош гёрюп, чабышып айланып, халкъны башына уллу фалакат^✻ салмакъдалар.

Шу бир аз заманланы ичинде нече юртлар бузулуп, нечакъы халкълар яшы-уллусу къырылып, оьлюмден къутулгъанлары да еринден-юртундан айрылып, башын сукъмагъа ерсиз, къарны тоярдай ашы ёкъ, уллу къыйынлыкъларда яшап турмаймы? Булагъа бу зулмуланы ким этди? Буланы бу къыйынгъа ким тарытды?

Белгили, оьзлени къардашлары этди, гьали бугюнде де этмекде, дагъы да этежек. Мени гьали буланы тафсылин^✻ язмакъ мурадым тюгюл. Боса да, бу зулмучу-пасатчыланы башчылары башлап аз заманында къаст этип, аланы^✻ питнелерин токътатмакъны гьарекетинде^✻ болгъан бусады^✻, мунчакъы уллу ишлер болмаса ярай эди деп эсиме геле.

Гьали иш ишден гетди, пасатлыкъны агьлюсю кёбейди^✻, талавурлукъ, чапгъынлыкъ – парахат-рагьат яшап турагъан халкълагъа да юкъду. Энди муну токътатмакъ уллу къыйынлы ерге етишди; муну Аллагь Оьзю токътатмаса, башгъа гиши бажарып болмажагъы белгили болду…

Биз де башгъалар йимик яратылгъан бир халкъ эдик, бизин булай гериде, вагьшиликде къалмакълыгъыбызгъа себеп недир? Озокъда, белгили: бизин жагьиллигибиз^✻, бизин гёз ачмагъа къарамайгъанлыгъыбыздыр. Гьеч дюньяда болуп турагъан ишлерден хабарыбыз бармы?

Гюнден-гюн багьалыкъ арта, ашлыкъ ва башгъа затлар кемий, къуллукъ этегенлеге бермеге «жаловна»^✻ акъча ёкъ, акъчасыз бир иш де болмай[гъан]ны гьар ким де биле, англай. Башгъалар о затланы англап-тюшюнюп, эртеден къайгъысына гирип бажаргъанлар. Бизин олардан гьали де хабарыбыз ёкъ. Бизин артыбыз не болур?!

Миллиёнлар булан саналагъан Кафказны артындагъы^✻ муслиманланы оьз тили булан чыгъагъан бир белгили газети, журналы бармы? Я барланы да юрютюп боламы? Уллу къайгъырмагъа, гьатта йыламагъа да тийишли зат шо тюгюлмю? Олай газетлени, журналланы оьрлендирмеге къаст этмек чи къайда, олардан элге-халкъгъа пайда бола деп ойлайгъанларыбыз да – бармакъ булан санап гёрсетер йимик бек аз.

Гьар ердеги тюзелген халкъланы гёзюн ачмакъгъа себеп газет-журналлар болгъанын англамагъа герек эдик.

Энди сама бу питне-пасатлыкъны токътатмакъны къайгъысына биригип къаст этмеге, юкъмагъан ерлерине юкъдурмасны гьарекетин этип, бар ерлеринден де сёндюрмекни чарасына къарамагъа герекбиз, къардашлар!

(«Мусават» газет, № 45. Темирханшура, 3 март 1918 йыл, 4-нчю бет).