Геч болса да, хайырлы болсун

Россияда яшайгъан муслиманлар, хассатан^✻ Къырым, Къазан, Закавказ муслиманлары, отуз йыллардан берли, халкъны оьрленмеклиги не булан ва не ёлда болажагъын ойлап, оьзлени миллетине герти кюйде бел бувуп къуллукъ этдилер. Жагьил халкъгъа^✻ мактап-мадрасалар ачып, яшланы – улан болду, къыз болду – англамагъа тынч ёллар, янгы усуллар^✻ булан охутуп, гёзюн ачып, илмугъа-маърипатгъа тиши-тырнагъы булан ябушдулар. Оьз тили булан газетлер язып, халкъгъа дюньяны гьалындан, пачалыкъны юрютеген ишлеринден, давдан, гьар затдан хабар берип, аланы^✻ англавлу-билимли болмакълыгъына къаст этдилер.

Озокъда, алай^✻ халкълар англавлу-билимли болуп, яшы-уллусу гьар затны гишиден сорамай, оьзлени негер ихтияры бар, не зат законгъа, гьакимлеге къаршылыкъ этегенин билип, англап болажагъы белгили. Анычун^✻, алар^✻ кёп узакъгъа да бармай, халкъны оьрленгенин, гёзюн ачгъанын гёрдюлер. Увакъ юртлагъа да мактап-мадрасалар салып, «жамъияту хайриялар»^✻ тюз этип, бугюнде аларда^✻ – улан болду, къыз болду, ярлы, бай – охумагъан гиши ёкъ деп айтмагъа ярайгъан кюйде, бек аздыр.

Бизде буса, гьали болгъунча халкъыбыз газетлени не гёз булан гёрегени, газет адабият неден багьс эте^✻, не пайдасы бар, аланы язагъанлар кимлер, не учун язалар, негер чалышалар – шуланы англайгъанларыбыз бек аз эди. Айрокъда, моллаларыбыз, аларда охуйгъан мутааллимлерибиз^✻, газетлеге – «тарыкъсыз, оьмюр зая этеген ялгъан затлар» деп къарай эдилер.

Оьзлер чи нечик де газет къарамай, башгъа къарайгъанланы да гери ура эдилер. Гьатта бир молла, къолуна газет алып турагъан бир мутааллимни гёрюп, «башгъаланы да адашдырыр» деп, мадрасадан къувалагъан деп эшитген эдим…

Заман гьар минут сайын янгырып турагъанда, булар гьар затгъа эсгилик гёзю булан къарап, шариатгъа ярашсын-ярашмасын, башгъа тюгюл, – янгы ёл, янгы ойланы халкъгъа эрши гёрсетме къаст эте эдилер. Мутааллимлерибиз бугюнде де эсги гьужраларда^✻ онбеш-йигирма йыллар яш оьмюрлерин тарыкъсыз шаргьлар^✻, гьашиялар^✻, герексиз муназаралар^✻ булан зая этип, замангъа ярашывлу бир илмудан хабарсыз болуп, гьатта оьзю тили булан бир-эки сатыр дурус язмагъа бажармайлар.

Шолай затланы тергеп, бир-эки англайгъан йимиклерибиз янгы усулда мактап-мадрасалар ачып, оьз тилибиз булан газет чыгъарып, халкъны гёзюн ачып оьрленгенин сюйсе де, бир якъдан авам халкъыбызны алай затлардан тергевсюзлюгю; экинчи де, тайгъан зулмучу пачалыкъны алай ишлеге эркинлик бермейгени гери уруп, бугюн болгъунча гечигип къалгъан эди.

Энди заман алышынды. Ол зулмучу пачалыкъ да бизин уьстюбюзден емирилип тайып, уллу эркинликге етишдик. Эндиден сонг гьар ким оьзюню тийишли гьакъкъын-пыравасын^✻ билмеге герек. Аны^✻ да газет булан тюгюл эсе билип болмажакъ.

Дюньяда гьар бир затны ачагъан, дюньяны тюз этеген газетлер экени белгили. Сув, гьава адамгъа нечакъы тарыкъ буса, газет де бизге, айрокъда бу заманда, бек тарыкълы, болмаса амал ёкъ экенин гьар ким де билмеге герек…

Мугьтарам^✻ Мугьаммадмырза^✻, шу ерлерин тергеп, энди сама халкъ гёзюн ачма къарайгъан кюй болсун деп, хыйлы авурлукълагъа гёз юмуп, Аллагьгъа таваккал этип, бу «Мусаватны»^✻ оьзюбюзню къумукъ тилибиз булан чыгъармагъа гиришди.

«Мусаватгъа» язылагъан затлар башгъа муслиманлар гьалиден отуз-отуз беш йыллар алдын язгъан сёзлер буса да, бизин жагьил гьалыбызгъа къарагъанда, кёп пайдалы болажагъы белгили. «Мусаватны» пайдалы ёрукъда юрюп-юрюмедине гележек заман гьукму этер. Ол халкъны къолундагъы иш. Бугюнде ол жумъада бир чыгъа да, халкъ андан татув алгъандан сонг, эки де, уьч де, гьатта гюнлюк болуп чыгъажагъында шек ёкъ.

(«Мусават» газет, № 2. Темирханшура, 23 апрель 1917 йыл, 4-нчю бет).