Умуми гьурриятгъа гёз салувы^✻ ва балшавик^✻ деп айтылувы

1917-18 йылда Бойнакъскиде эсгерилген «Тангчолпан» журналында ана тилге ва адабиятгъа даир^✻ татли макъалалар язды. Ол заманны инкъылап къагьруманы Магьач Дахадаеф булан гёрюшдю. Муну булангъы мусагьабаларындан^✻ кёп пайдалар алгъанын айтып сёйлей эди. Халкълар гьуррият нюрю нюрленежегине шексиз инанып битгенин айта эди. Оьзю аслудан берли де табии гьурриятчы болувуна гёре, бу заманда чы айрокъда, мал ягъындан эби болмаса да, тил ягъындан халкъгъа гьуррият учун берилме тийишли бермекден бир де гери турмады. Маргьумну алда да башгъа миллетлеге бир де душманлыгъы ёкъ эди. Амма бу мусагьабалардан сонг умуми гьурриятгъа бек къасты болуп, кёп сююп къарай эди. Муна шо замандан башлап огъар «балшевик» деп айтыла башлады.

Иш буюрукъда^✻ экен, Дагъыстандан къызыллар^✻ бузулушуп гетген, къачмагъа тюшдю ва ол жумладан^✻, муну уланы Зайнулабид де балшевик-каммунист болмагъына гёре, къачды. Бу маргьум да ата юртуна гелди.

Арт вакътилерде машин ёлгъа^✻, Хасавюрт ва Магьачкъала^✻ йимик шагьарлагъа къазакълар^✻ ес болуп олтурдулар. Ол заманларда къазакълагъа къаршы Дагъыстан ва Чеченистанны гьар ягъында давлар бола эди. Муна шолай, Узум гьажи^✻ деген бир шайых бютюн мычыгъыш (чечен) халкъны ва тавлуланы артына иертип, къазакълагъа къаршы давлай ва оланы машин ёлну оьр ягъына чыкъмагъа къоймай эди.

Маргьум Нугьайны уланы Зайнулабид де оьзюню токътавсуз ишлейген инкъылаби пикрулары шолайына гьукму этип, замангъа гёре Узум гьажи булан иш тутмагъа урунду ва ондан оьзюне кёмек асгер де алып, Хасавюрт оькрюкде ва Къызлар оькрюкню бир пайында халкъланы къазакълагъа къаршы аякъландырмагъа^✻ башлады. Башлап къамушлукъда, сонг Къотанавулда^✻, сонг Бабаюртда иштап^✻ салды, Кёстекни ва Кёстек-Ногъайны, ва Яхсай-ногъайланы^✻, ва башгъа бары да тёбендеги къумукъ халкъланы оьзюне иертип, Яхсайгъа етишген сонг, нечик де оьр яндагъы мычыгъыш асгерлер Хасавюртгъа чапмагъа гьазирленгени малим болуп, бу якъдан къумукълар да чапмакъ къаст булан, Ботаюртгъа Зайналабидин гетди. Ва онда бир-эки гюнлер къаршылыкълар этген сонг, оьрдеги Мычыгъыш асгерни къачып гетмеклиги саялы, къумукъ асгер бузулушду, къачдылар; ботаюртлар Зайнулабидни тутду ва, къазакълар гелип, ону оьлтюрдю.

Зайнулабид яхсайлы ва гьам да Яхсайдан чыкъмакъ себепли, къазакъланы гёзлери Яхсайгъа тюшдю. Яхсай жамааты бек къоркъду, ишин шашырдылар, халкълар жыйылып ойлаша башлады. Арт сонгунда, Хасавюртгъа Мугьаммат Албёрюефну^✻ уьстюне уланы Алхаматны бир-эки вакил булан бережекге ва – оьзлер сююп болгъан иш болмай, гюч булан ишленген иш болмакъгъа къазакъланы инандырмагъа токъташылды.

Бу вакиллер некъадар ялбарса да, къазакълар тынгламай, буланы бек къоркъутгъанлар. Тап^✻ сонгунда, Яхсайдан хыйлы мал-матагь ва эки адам къурбан бермекни къатты таклиф этип, буланы къайтаргъанлар. Ва ол берилежек эки де адамны атларын да гёрсетгенлер.

Иш булай болмакъгъа гёре, Зайнулабидни атасы болмакъ – бир себеп, гьурриятчы болмакъ – экинчи себеп болуп айыпланып, муслиман къангъа сувсап турагъан къазакълагъа – маргьум Нугьай, авулдашы Узун Гьамит^✻ булан бирче байланып, къурбан этилди. Бу маргьум Узун Гьамит «уьч де, беш де – гьеч бир ишде» болмагъан, тек Зайнулабидни Бабаюртда иштап къургъан заманларында атасы Нугьайдан огъар, ондан бугъар бир керен хабар элтмек-гелтирмек булан ва гьам Нугьайны ювугъу болмакъ булан айыплангъан эди.

Маргьум Нугьай тутулажагъы англанып, бир гюн алда дослары ягъына барып, маргьум[ну] къачырмагъа некъадар гьарекет^✻ этсе де, къачмакъ неетине салып болмадылар. Къачмагъанына эки себеп гёрсете эди: «Биринчи – яхсайлагъа хайыр тюгюл гьеч зарал этмегенмен, барысы да мени хасиятымы-табиатымы таныйлар. Мен умут этмеймен, мени оьлюмге тутуп берирлер деп. Экинчи – мени тутуп берип оьлтюрсе, Яхсай жамаат балагьдан къутула буса, мени къаным яхсайлар учун гьалал къурбан босун^✻. Тек мени намусум чу – «Нугьай оьлюмден къачды» деп айтдырып, къалгъанлагъа бетлев къоймакъны къабул этмей», – дей эди.

Муна шулайлыкъ булан, маргьум Нугьай Батырмурзаеф эр намусун сакълап, 1919-нчу йыл синтабир айны 18-нчи гюнюнде, Хасавюртгъа элтинип, муну къазакълар белгиге салып оьлтюрдюлер. Бу энди эл учун азиз жанын берип рагьатланды.

Шо йылда мен мутаржим маргьумну ажжалны охуна белги болуп турагъан сагьатларын тасаввурлап, шол сагьатларда жанына гелген хыял ва пикруларын ойлашып, маргьумну лисан ал-гьалындан^✻ бу йырны йырлады:

Шам шарифде[й] сыйлы гёрген Ватаным, Дос-къардашдан айрылмагъан ватандаш, Баригизге^✻ бирдей айып этмеймен, Магъа муну этген халкълар – беш-он баш.

Уллу айыпдан къутгъарагъан гьайванлыкъ Беш-он гиши нете шогъар ойлашып. Языкъ халкъдан малын сюйген наслагъа Есирлер йимик турмакъ байланып.

Нетген эдим, ватандашлар, мен сизге? Душман санап магъа къаршы бакъдыгъыз, Къара халкъгъа оьрлюк излеп тургъан гюн Негьакъ ерден мени отгъа якъдыгъыз.

Баракалла сама халкъдан болурму, Аллагьдан чы къоркъмай мени бересиз! Гьурриятгъа бек къызыкъгъан^✻ къанымны Сиз тёкдюрюп, гюнагьыма гиресиз.

Зулму деген – уллу намарт хатарлы окъ, Ким юрютсе – хыянатчы оьзюне. Мени берме себеп болгъан наслагъа Узакъланмай къайтып тиер юзюне.

Тамаша ёкъ мени тутуп бермекде – Мал-баш учун ата-анагъыз берирсиз! Магъа этген ишигизни жазасын Къыяматгюн от ичинде гёрюрсюз.

Душман булан малгъа есир боласыз, Намус булан динигизни гьеч тутуп. Беш-он гюнлюк рагьатлыкъны алдыгъыз, Мени берип рагьатлыкъны умутуп^✻.

Ватандашлар, мени тутуп бермесе, Юрт бузардай сизин къоркъуп гёремен. Меничун деп юрт бузулмай къалгъан сонг, Азиз жаным багъыш этип беремен!

Ай къара халкъ, васиятым бу сизге: Сакъ болугъуз къарт тюлкюдей башлардан! Бек тынглагъыз, англап ишни тутугъуз, Гьурриятчы чыкъса эгер яшлардан.

Бу башчылар къарт тюлкюдей алдатыр Намусларын сатар алар мал учун. Яш йигитлер малны-башны аямас, Халкъ учун деп сарп этелер^✻ бар гючюн.

Абдуррашит Яхсайлы

Маргьум Нугьай – машгьур бир адип эди. Муну булан бирче, бютюн аны булан танышгъан адамлар аны бек кёп сюе эдилер. Къыш гечелери, нагагь тюгюл эсе, дос-ювукълар булан мажлиссиз гетмей эди. Ихтилат^✻ сёзлерде бек чебер эди. Сиясатдан арагъа сёз чыкъса, ачып-чечип айта эди. Нагагь къаршы сёз чыкъса, муну яны кёп бола эди. Орамда я бир мунасип^✻ ерде олтурса, сёзлерин эшитмек учун кёп халкъ жыйылып, айланасын ала эдилер. Бир-бирде, замандан къоркъуп^✻ тутуп да гете эди. Гьасили, дос-ювукъну, къара халкъны арасында бал къашыкъ^✻ эди. Иш буюрукъда^✻ болмагъына – аны таныгъан гьеч асрудаш^✻ инкар этип болмас.

Мен мутаржим бу ишлени гёрмегим, мундан башгъа да сырларын билмегим – арт сонгундан болгъан ишлеге къарап мени бек ажайып гьалгъа тюшюрдю. «Дос-ювукъларым кёп» деп мундан аввал табии болгъан, алагъан гьакъикъи^✻ инанмакълыгъымдан къайтдым. Шол маргьум йимик халкъны арасында азиз ва сююклю^✻ машгьур бир адипге ишленген ишге къарап, ва ювукъ дослары да о минутларда ташлагъан бетлерин гёрюп, шол йылда ону оьлген гюнлеринде сес чыгъармагъа къоркъунчлу гюнлер болса да, чыдап болмай, шу марсияны^✻ йырламагъа мажбур болдум:

Ойлашаман, Нугьай, сени ойлайман, Заманагъа^✻ гёре напсым кюйлеймен. Намартлардан тартып тилим жыйсам да, Чыдап болмай, гьалынгны айтып сёйлеймен.

Яш вакътинден бу замангъа етгенче, Ол санавлу тынышларынг битгинче, Къара халкъны оьрлендирме къаст этдинг, Ол пурсатлы^✻ гюнлер къолдан гетгинче.

Илму охудунг, халкъгъа пайда бермеге, Савапларын ахыратда гёрмеге, Къара халкъны гёз ачдырма чалышдынг, Ол оьрленген табунлагъа гирмеге.

Сен адипни англамады миллетинг, Дос-ювукълар тутмадылар гьюрметинг, Сен тарыкъда айланангны алгъанлар – Ахыр гюнде этмедилер гьеч бетинг.

Ватандашлар терс маъна этди сёзюнге, Ол къаламынг къаршы айланды юзюнге, Халкъ учун сен некъадар яш тёкгенинг де Уллу зулму этди мисгин оьзюнге.

Сен къыйма[т]лы къаламларынг юрютюп, Къастынг эди – къара халкъынг оьр этип, Англамайгъан авам халкъны гёргенде, Къайнашадынг юрек майынг иритип.

Китап яздынг – къара халкъны тынглатма, Маданият ёлну ачып англатма, Эсгиликден тувма сокъур^✻ болгъангъа, Гёз ачдырып, таза ёлну танглатма.

Сени халкъгъа сёйлетеге[н] – илмуду. Саф^✻ алтынгъа ез деп айтмакъ – ёлмуду?! Ол муслиман къангъа сувсап душмангъа Тутуп бермек мисгин сени – зулмуду.

Сен сюединг илму нюрюн чачмагъа, Бу замангъы ишин-гьакъын ачмагъа. Юрегингде мискъал^✻ кирлик ёкълукъдан Эр намусунг яратмады къачмагъа.

Бир Аллагьым язмагъанны этмес деп, Мен оьлсем де Гьурриятчы битмес деп, Тёшюнг гердинг ол къадарны огъуна, Магъа атгъаны башгъа янгъа гетмес деп.

Ув къошдулар сени ширин^✻ ашынга, Рагьму этмеди агьлю булан яшынга. Кёп къарагъан булан кёмек табулмай, Не къыйынлар гелди ол гюн башынга!

Къавум-къардаш эшитмеди сёзюнгню. Кимлер юмду сени ала гёзюнгню?! Яндавурда олжанг сама болмады, Къыбла янгъа онгармагъа юзюнгню.

Нужабаълар^✻ гелдимукен янынга, Гьюррлер^✻ явлукъ тутдумукен къанынга? Къара халкъынг сагъа намарт болса да, Ма[лай]иклер йыбанч этсин жанынга!

Ажжал етип, тюрлю отлар атылып, Дин душмандан зулму тюбек чагъылып, Бир мискъалын минг алтынгъа бермесдей Гетди къанынг, пуч ерине агъылып.

Англасынлар сени отгъа салгъанлар, Сени берип оьзлер аман къалгъанлар: Къыяматгюн Гьакъ^✻ диванын къургъанда Гётермеге авур намус алгъанлар.

Еликгенлер тынгламады сёзлеге – Окъ йыландай атылады гёзлеге. Ол Исмайыл пайхаммаргъа къочгъардай, Са[й]ки къурбан этди сени оьзлеге.

Абдуррашит Яхсайлы