Адабият язагъанлагъа
Адабият деген сёз эдеплер деген сёз бола. Ол атны тюркче назмулар, йырлар яда замангъа ярашывлу роман, гьикаялагъа айтып къолланалар…
…Гьар халкъны тилин, къылыгъын, гьар-бир хасиятларын шол адабиятны язагъанлар – адиплер тюз этген. Олар гьар ерде де зулмугъа, башгъа терсликлеге чыдамай тура, пачалыкъны къаршысына язып йиберип – нечелери тутулуп, къуваланып, еринден-юртундан айрылып, уллу къыйынлыкълагъа тюшгенлери, гьатта башы гесилгенлери де болгъан. Гьалиден беш-алты йыл алдын оьлген граф Л. Толстой деген Орусияда белгили адам эди. Пачалыкъны юрютеген зулмуларына рази болмай, кёп роман-гьикаялар язып, халкъгъа гьар ишни англатмагъа къаст эте… Артда да кешишлер Толстойну килисадан айырды. Огъар ошап Максим Горький деген адип де Орусияда йыр язагъанлардан эди. Эсги пачалыкъны заманында нече керен къуваланып, тыш уьлкелерде яшай эди. Олагъа ошап нече Пушкинлер… Гоголь ва башгъалары Орусияны къаламлары булан тюз этген адамлары экени белгили… (Тюз елген халкълар олай адамланы гьюрметлеп биле…)
… Олар да тиши-тырнагъы булан халкъны оьрленеген, тюзленеген ёлгъа онгармагъа къаст этелер, оланы язгъан затлары да, маънасыз бош затлар болмай, гьар сёзюнден бир маъна, гьар назмусундан бир маъна чыгъагъан бола. Олар полицияны къамучуларындан, жаллатланы къылычларындан къоркъмай, оьзлени башын гесежегин белгили билсе де, элни-юртну пайдасы учун тарыкълы болагъан сёзлени тартынмай айта, яза. Олар дюньяны малын берген учун да айтар сёзюн тартынмай айта, ярлыны да кем гёз булан гёрмей, ярлы да, бай да Аллагьны бир йимик къуллары, дюньяда бир йимик яшама гьакъ-ихтияры барны олар билелер…
… Гиччи Кафкасияда гьалиден юз йыллар алдын яшагъан Мирза Фатали Ахундов деген адип тувгъанына юз йыл толмакъ себепли Бакю газетлеринде таржума гьалларына етгенче язгъан эдилер…
… Абдулла Токъаев деп адип шаир бар эди. Яшлай оьлюп гетди. Ону, дагъы да бираз яшагъан буса, Къазан халкъгъа дагъы да кёп пайдасы тиежек эди. Ону язгъан назмуларын къазанлар жыйып, басдырып, гьатта мактапларында яшларына дарс этип охуталар. Ол Токъаев оьлген сонг, ону гьюрметлеп, атын юртлагъа, орамлагъа къоюп, ону атында мактаплар этгенлер. Мен де бизин адабиятыбызгъа…
(Макъала «Арты бар» деп язылып, битмей къалгъан).
«Тангчолпан», 8-нчи номер, 1917-нчи йылны декабр айы.