Касби къысмы^✻

Сав инсангъа яшав ёлун излемеге ва аны^✻ булан маишатын^✻ таъмин этмеге тарыкъ болагъангъа гёре, бу маргьум да тюрлю касбуланы этмеге гиришди. Башлап, муаллимлик этмеге сююп, яхсайлы Мугьаммат-эфенди Османуфгъа арза берип, тюрлю себеплеге гёре, бир табунланы ягъындан рад этилди^✻. Сонг къайышчылыкъ, къамучу, ер, юген, калуш этмек йимик усталыкъланы сынап къарады. Аны яш вакътыларындан берли де табиатында гьар бир саниатгъа (пешеге) усталыгъы ва юрегинде гьазирлиги болмакъгъа гёре, гьеч бир устагъа шакирт турмай, гюмюшчюлюк саниатын тутуп ишлей башлады. Ва гьар ишлеген матагьлары халкъ арасында макъбул^✻ эди. Бу касбу булан агьлюлерин эркин сакълап болмай, болса да – артгъа зат къалмайгъанын гёрюп, маллы бир адамны ёлдаш этип, гюмюшчюлюкню къоюп, тюкенчилик булан касбу этмеге къарады. Бу тюкенчилик алыш-бериш гьакъындан мал излеп, тюрлю мадани^✻ шагьарлагъа барып, тарбиялы халкъланы гёрюп, маргьумну пикрусу дагъы бек ачылмакъгъа себеп болду. Ишчи-сабанчылыкъ, яшав жигьгьатындан^✻ бизин халкълар бек артда къалмакъгъа бек талчыгъып къайнаша эди.

Маргьум, я оьзю барып гёрюп яда газет-журналларда охуп билип, башгъа халкъланы (хиристиян тайпаланы), ишчи мужукъланы къатыны-къызы булан токътавсуз чалышып ишлейгенин гёрюп, бизин муслиманлар орамларда, очарларда ва гьам^✻ базарларда олтуруп, бош хабарлар сёйлеп ишсиз турагъанына бек айып эте эди. Ва айтма да айта эди: «Сизин бу юрюшлеригиз – сизге кёп уллу зараллы, оьзюгюз ишлемейсиз, пакъырлыкъдан кант этесиз. Гёрмеймусуз хоншугъуздагъы хиристиянланы – нечик ишлейлер?!» – деп.

Ол маргьум савдюгерчиликде бир аз заманлар гечирди. Бу араларда гьавасына табиъ тенглилер къурдаш ва ёлдашлыкъ этип, ашав-ичивге башлап, муну ёлдан чыгъардылар. Савдюгер яш гиши, увакъ акъча къолда, эсирикликден зарал-пайданы ойлашмай, гьавас торуна тюшюп, бир заманны шол ёрукъда йиберди.

Айыкълы гюнлеринде ойлашып къараса – тюкен мал кемий, иш энишлеп бара, агьлу да^✻ бугъар къарай… Сонг маргьум эс табуп, гьакъылын жыйып, чархын тарта башлады. Ёлдашлары сийрек гелеген болдулар. Арт сонгунда гелмей де къалдылар. Маргьум бу заманда ишин Яхсайда ва хоншу юртларда юрюте эди. Мундан сонг ойлашып, гьалиги ёрукълар – баш учун болмай, аш учун болмакълыгъын англап, шолай ёрукълардан да тазаланыр учун, Къараногъайгъа^✻ гетип, гьам тюкенчилик ва гьам да гюмюшчюлюк юрюте башлады. Инг сонгунда, савдюгерликни къоюп, гюмюшчюлюкге алтын пикирин ёлдаш этип, тарих китаплагъа къарай башлады.

Бу вакътилеринде маргьум Нугьай тарих китаплагъа къарап кёп маълумат жыйды. Гьифзи^✻ бек гючлю эди. Нече йыл алда бир китапда узун бир хабар яда бир вакъиа^✻ охугъан болса, бугюнде шол хабарны янгы гёрген йимик янгылай^✻ айта эди. Газет охумагъа кёп бек иштагьлы эди. Оьзю абуна^✻ болуп алагъан газетлери болса да, Къараногъай уьлкеси темир ёлдан узакъ болмакъгъа гёре, вакътинде^✻ къолуна тюшмейген себепли, бизин йимик досларындан башгъа газетлер де тилеп, къолдан-къол этип охуй эди. Роман китапланы да бек сюе эди. Алагъа бек шавкъ булан къарай эди. Алардан тюрлю ибратлар^✻ алып, халкълагъа мурат-маъналарын ачып-ачып айта эди.

Халкъны арасында эрши зат арив гёрюнюп, арив-яхшы затлар гьеч еринде къолланып юрюлегенин гёр[ме]ген заманларда, роман ёлунда назму ва назмусуз^✻ этип китаплар язып, яхшы булан яманны, тарбиялыкъ булан тарбиясызлыкъны англатмакъ неетине^✻ тюшдю. Яш вакътинден башлап юрегинде болгъан халкъи^✻ ва табии пикруларын майдангъа чыгъара башлады. Айрокъда оьз халкъыны жагьилликден дукъа-сокъур^✻ болуп, аякъ таптавда къалмакълыгъына бек талчыгъа эди.

Ва шолай янагъан юрегинден чыгъагъан сёзлени ачыкъдан-ачыкъ майдангъа чыгъармагъа^✻ Николай къоймайгъангъа гёре, гюе туруп гелип, жигьан мугьарабасыны^✻ натижасы болгъан Октябрь инкъылабын гёрсе де, тек инкъылапны топанлары, артдагъы эркинликни гёрмеге къоймай, муну чырмады. Бугъар ол насип^✻ болмады.

Къумукъ шиърулар язмагъа бек гьюнерли эди. Къумукъ шиъруда тергелинежек шартларда гьеч айыпсыз айтып яза эди. Шиърулары бек татли тил булан сёйлене эди. Аны булан дослукъ этген адамлар ол бар мажлисден гьеч ялкъмай эдилер.

Ювукъларына ихтилат (масхара) ёл булан да кёп шиърулар яза эди. Аланы кёбюсю – къурдашларыны авузларында. Къалгъаны кагъызларда болуп пуч болса герек^✻.