⁂
Бир итнигюн (Хасавкъалада базар гюн) атасы базардан къайтгъанда магъа:
– Уланынгдан адам болажакъны бугюн билдим, – деди.
– Неден? – деп сорадым.
– Биревню танымакъ учун, ону уьюрлерин таныса таманлыкъ эте. Уланынг кимни ёлдаш тутгъанны билемисен?
– Айтсанг билермен.
Бу магъа Солтансаид Къазбековну эсгерди. Хасавюртда Зайнулабид къургъан «Тангчолпан» деген къурумда Солтансаид де ишлейгенни айтды.
Уьюрлерин эсгерген булан адамны танымагъа бола буса, Зайнулабидни Темирханшурадагъы ва Анжикъаладагъы ёлдашларын мен де эсгерейим: ачылгъан сыйлы китап йимик Уллубий Бойнакъский, сувурулгъан уьттю къылыч йимик Магьач Дахадаев, битмейген хазна йимик Хизроев, от ялын йимик Гьарун Саидов, лачин йимик Солтансаид Къазбеков.
«Эренлер уьйде тувар, къырда оьлер, эренлеге булай гюнлер кёп гелер» деп буланы къайсы оьлгенде де айтылгъандыр.
Не хайыр эди шо дин китапларда биз кёп эшитген женнетлер еттиси де, ёкъ дей буса да бар болмаса. Неге деп сорасанг, шо женнет деп айтылагъан яхшы ерге мен шолай эркек кюйде оьлген уланланы тюгюл салмажакъ эдим. Динине, тилине мен чи къарамажакъ эдим. Осал уланлар эркек оьлюм булан оьлме бажармас. Шогъар гёре, женнет бар буса, батыр эрлер йимик оьлген уланлагъа тийишли эди.
Шо итнигюн атасы магъа этген лакъырдан мен билдим: Зайнулабид гетип барагъанда Мюсевкени гьабас эсгермеген болгъан: «Тангчолпан» деген кружокдагъыланы бирлери янгыз йыр, хабар язмакъ булан таманланайыкъ дегенде Зайнулабид айтгъан:
«О ишлени мен сол къолум булан этемен. Онг къолума не эт деп айтасыз? – деген.
Гьали сиз англамагъан йимик, башда мен де англамагъан эдим. Бара туруп мен англагъан йимик сиз де англар бугъайсыз.
Билмеймен къуваландымы, ёкъ эсе оьзю гетдими, дав битмеге бир йыл барда, Зайнулабид Темирханшурагъа чыкъгъан деп эшитдик. Онда «Тангчолпанны» да къуруп огъар редактор болуп олтургъан деген хабар гелди. «Не буса да бир чиновник къуллукъ тюшген буса ярай» деп эсиме гелди.
Шону гьакъындан атасына сорадым. Ол магъа «Тангчолпан» журналны ачды да:
– Тынгла чы шу йыргъа деди:
«Тувду Чолпан, танг билинди, Болду уянма заман. Шавла алды дунья юзюн, Ухлагъаныбыз таман!
Гёзюнг ач, дёрт якъгъа къара, Гетди керван эртерек «Биз гечигип къалгъанбыз, Энди хозгъалма герек!»
– Чиновниклер бир де шулай йыр чыгъаргъан деп гьеч эшитгенмисен? – деди.
– Эшитмегенмен.
– Болса, уланынг чиновник тюгюл. Муну уланынг чыгъаргъан, – деди.
Зайнулабид онгдан солгъа ва солдан онггъа язылагъан эки де язывну охуп да биле эди. Ону олай китаплары да бар эди. Бир керен мен бугъар сорадым:
– Зайнулабид, нече тил билесен?
– Мен, Ажайым, мычыгъыш тилни къумукъ тилден де яхшы билегеним сагъа ачыкъ. Тюрк тилни де, арап тилни де мен ана тилимден къалышмайгъан кюйде билемен. Фарсча мадар этемен. Ногъайча толгъуйман. Орус тилни оруслардан яхшы билмей туруп билемен деп айтмажакъман.
– Болса, сен билмейген не тил къала? – деп иржайдым.
– Янгы билип гелеген бирдагъы бир татли тилим бар, Ажай, – деди бу.
– Не тилдир о?
– Кисесинде пулу кёплер бир де билип болмайгъан; пулу азлар бир эшитгендокъ билеген тил.
– Аты недир?
– Ленинни тили.
– Олай деген ким?
– Мени устазым.
– Ол къайдагъы мактапда охута?
– Халкъланы юреклериндеги.
Сонг магъа бу, Ленин ким экенни чечип де айтды.
Бир-бир йыллар, заман булай да, олай да болуп турду.
18-нчи йылда Зайнулабидни атасы да Темир-Хан-Шурада эди. Уланыны орнунда «Тангчолпанда» редактор атасы эди. Болшевик ёлдашлагъа душманны гёзюнден тайып яшыртгъын иш юрютмеге тюшгенде атасы юртгъа Яхсайгъа къайтды. Уланы Хумторкъалиге гете. Онда Зайнулабид языв этип тура болгъан. Зайнулабидни таныйгъан бир кёрпе тонлу бугъар тийдирмеге сююп, муну солагъайлыгъын мысгъыллап айтгъан:
– Бу болшевикге! Сол къолунг булан неге язасан? Зайнулабид бугъар гётерилип, хынжал сувуруп чапгъандай этип жавап берген:
– Онг къолумну къылыч тутмагъа къойгъанман! – деген.
Болшевик ишге сол къолуна къалам, онг къолуна къылыч тутуп атылгъан улан Дагъыстанда ким десе, шогъар Зайнулабид деп ким айтмажакъ?
Ол, айтгъан сёзюн этген иши булан яшатып юрюйген болшевик Мюсевке эди.