Халкъыбызны къудратлы ёл гёрсетивчюсю Нугьайны оьз халкъына аманат этген яшав дарслары
Къаламны гючю чатмайгъан ерде къылычгъа къынында ятып турма ярамас! Нугьай Батырмурзаев.
Нугьай тувгъанлы бу йыл 150 йыл тола. Нугьайгъа ва ону уланы Зайнулабид Батырмурзаевлагъа бизин халкъны гьакъыллы ойчулары ва насипли яшавгъа ёл гёрсетивчюлери деп айтма ярай. Олар бютюн яшаву ва яратывчулугъу булан оьз замандашларына да ва оьзлерден сонггъу наслулагъа да халкъара бирлешивню ва дослукъну ёлларында айрылмас тарихи демлешген бир къысматда нечик алгъа абат алма герек ва шолай юрюмек, эл намусун ахырына ерли кютмек учун гьар-бир ватандашгъа нечик уллу батырлыкъ, терен англав, пагьму ва къоччакълыкъ тарыкъ болагъанны исбат этгенлер.
Нугьай оьзюню кьоччакъ кюйдеги жамият чалышывунда къыйын болур деп гьеч тартынмай, социал тюзлюкню ва гертиликни якълап, халкъ къагьруманы гьисапда гьакъ г ерти сёзюн айтгъ ан. Ол бизин халкъны маданиятына гьакъыл, чебер эстетик хазнасына этген къошум, ону бары яшав дарслары янгы Дагъыстанны тарихи къысматы булан дазуланып къалмай, бютюн Русияны тарихи ва мадани яшаву булан байлавлу.
Нугьайны яшав къысматы о замандагъы загьматчы агьлюден чыкъгъан ва загьматчыланы умутлары ва къастлары булан белсенген ва оьрленген, алдынлы англавланы кютмейли къоймасбыз деп табан тиреп къатты кюйде гьаракат этеген адамланы къысматына ошагъан.
Нугьай Батырмурзаев 1865-нчи йылда Яхсай юртда орта сабанчы агьлюде тувгъан. Ону яшлыгъы ва оьрюм чагъы XIX юз йылда къала, яшавунда янгы девюр буса XX юз йылны башында, 1905-1907-нчи йыллардагъы Русиядагъы Биринчи Халкъ инкъылабы булан тыгъыс аралыкъда узатыла. Язывчуну яшавунда лап да оьр маъналы девюр – Октябр сосиалист инкъылапны йыллары. Шо йылларда ол б ары гючюн салып болшевизмни идеяларын токъташдырмакъ учун ябушув юрютген.
Нугьай Батырмурзаев – пагьмулу шаир, язывчу, жамият чалышывчу ва инкъылапчы. Шу уьч де зат тезден т амурлашып гелген уьч оьзекни аслу белгилери болгъан. Нугьайда шо хасият белгилер нечик ясалгъанны ва чыныкъгъанны себебин билме сюе бусакъ, о яшагъан девюрге, о заманлардагъы халкъыбызны социал-сиясат яшав гьалларына, загьматчыланы дюнья англав даражасына тергев берме тюше.
Нугьай Батырмурзаев яшагъан девюр буса бек четим ва къыйынлы заман. Бютюн эсги дюньяда йимик, Русияда да загьматчылар къат-къат зулмуланы тюбюнде янчыла ва таптала геле. Ярлыланы бир янындан феодализмни тарлыгъы къыса, бириси янындан Дагъыстанны басып алып гелеген капитализмни авур тюзсюзлюклери чырмап ала, нечик де эркин яшавгъа ёл бермей. Дагъыстан сабанчыланы гьаллары чы айтгъандан да бетер болгъан. Къарахалкъ шо къыйынлагъа чыдап турма сюймей, бийлени, шавхалланы ва пачаны сиясатына къаршы чыгъып, баш гётереген гезиклер аз болмай.
Амма, болса-болсун, пача къурумун сакълавчулар, гьакимликдеги адамлар олайланы узакъ барма къоймай тут а, минг багьаналар ой лашып чыгъарып, элеке-селеке этип, халкъны гёз алдында сыйдан тюшюрме гьилла къура, я кимбилди этип ёкълап, яда буса къайтмас Сибирлерине йиберип, халкъдан айыра, тас болгъандай ёя. Уллу шаирибиз Йырчы Къазакъны къысматы шо затгъа оьтесиз ачыкъ шагьатдыр деп эсиме геле.
Озокъда, заманлар алышынгъан сайын гьакимлик сюреген тайпаланы "политикасы" де бир кюйде, алышынывсуз турмай. Олар загьматчыланы англавлары, оьзденлиги арта гелегенни билип, жамиятда ябушув иттилешген сайын гьаким тайпалар тактикасын алышдырма къарайлар. Гьали энни олар ярлыланы авамлыгъындан, билимсизлигинден пайдаланып, оьзлени умутларына къыйышар йимик, сайки башгъача ёл туталар: къаралардан айры-айры адамлагъа аз буса да билим берип, билимли лакейлери этип, оланы билимлерин оьзлени пайдасына ишлетме гиришелер, бу гьал буса загьматчыны дагъы оьрленме къоймай, янгыз оьзлени хошуна къыйышывлу «орта» даражасында сакълама сююп этген къасты-гьилласы болгъан. Дагъыстанны феодализмден капитализмге гёчеген девюрюнде бу ёл буса пача къурумну пайдасына сыналгъан идеология болуп токътай. Халкъны арасында шу шартларда матагь-чылыкъ арта, Къазакъ да айтгъанлай, «гьар-бир гьисап барып малгъа байлана», адилликни, эдепни, ягьны, намусну багьасы ерге урула, бары зат, гьатта, йырчылыкъ чеберлиги да, алыш-беришчилени, гьар заманларда да болагъан матагьчыланы базманларына салынып чегилип, пуллап сатылагъан гьалгъа чыгъа. Манай Алибековну, оьз заманында бу аламатгъа гьайран тамаша болуп язып къойгъан сатырлары бар:
Бу байлар акъча бере макътаргъа, Макътамаса, авзун къысып токътаргъа.
Гьар девюрде болагъан йимик тюзсюзлюк бар жамиятда ессилик этме биз тийишлибиз деп турагъан тайпаланы ишчи халкъгъа бакъгъандагъы политикасы шо кепде болагъаны, шо оьзлени сайки даимликге белгиленген, «инг асувлу ёлланы бириси» деп ойлашагъаны, шогъар инандырма къарайгъаны ачыкъ зат.
Шулайлыкъда XX юз йылны башында къара халкъны гьаракатына къаршы бакъдырылгъан реакция артса тюгюл, кемимей.
Гьукуматгъа еслик этеген клан тайпа-тухумлар туврадан-тувра, ачыкъдан-ачыкъ халкъланы алдатыв, башын-гёзюн чырмав ёлну тута. Дагъыстанда, айрокъда денгиз бой тюзлюкде, шолай халкъгъа къаршы салынгъан пача политикасыны бир къайдасы муна шулай юрюле болгъан.
Ер тармашып загьмат тёгеген, аз-кёп буса да, жамият топурагъы (сюрювю, чачыву) бар сабанчылар, нечакъы къаст этсе де, яшы-уллусу булан бары гючюн салып ишлесе де, капитализм булан оьчешме-тартышма амалы ёкъ саялы, аста-аста булан гелимини яртысындан айырылма башлай, аста-аста булан аз-кёп болсун, бугюнлерде йимик ишлетеген топуракъ ону къолундан, ихтиярындан тая, гьали энни ол амалсызгъа дагъы этме зат къалмай, эл ташлап, онда-мунда юрюп, Бакюге, Аштархангъа, Ставрополгъа ва олай оьзге ерлеге барып гюнлюк къазанагъан бойдакъ къазакъ ишчиге дёне болгъан. Ону дагъы амалы бармы?
Шулайлыкъда, яхшы гелим береген бары да чачыв майданлар бир нече ер ессилени, яда гьакимликни юрютеген тайпаланы къолуна тюше. О байлыкъны аслам пайын алып пача гьукуматны оьзю бийлей болгъан.
В. И. Ленин къумукъ халкъны, айрокъда, юрт загьматчыланы башына къопгъан бу балагьны о замандокъ тез эс этген ва 1913-нчю йылда ол оьзюню «Аграрная программа социал-демократии в первой русской революции 1905-1907 годов» (Москва, изд. политич. лит. 1984, с. 175) деген китабында булай язгъан:
«Сабанчылардан оланы байлыгъы гьисапланагъан топуракъланы урлап алагъан бирев де тюгюл, – оьзю пача гьукуматы. Къумукъ халкъны топуракъларына талавурчулукъ этеген де – шо оьзю».
Пача къурумну зулмусундан къайры, ишчи халкъны айынма къоймай пуршав этеген билимсизлик, охувсуз, язывсуз къалмакълыкъ болгъан. Загьматчылар оьзлени тарихдеги ерин англап, оьз борчларын уьстюнлю кютсюн учун гьар-бир янындан англавлу, ойлап къарап, дюнья гелишинден оьзюне пайдалы сынавлар алма болур йимик даражагъа чыкъма герек болгъан. Шону булан бирче артда къалып турагъан халкъланы янгы яшав къайдалагъа, дюнья халкъара гьалларына гёз ачдырма, оланы оюн, къастларын ярыкъландырып, янгыз оьтген-гетген заманлардан тюгюл, янгыз гьалиги замангъа тюгюл, гележекге де гёз къаратып уьйретме тарыкъ бола. Шу уллу борчланы кютмек учун гьакъылны, билимни гючю булан да, чебер сёзню гючю булан да халкъны арасында элге намусу булан къуллукъ этер йимик янгы хасиятлы адамлар тарбиялама гереклиги арта. Къумукъ яшавну алгъанда, къатын-къызланы азатлыгъыны, оланы эренлер булангъы табии тенглигини масъаласы албетге чыгъып токътай болгъан.
Шулай девюрлерде язывчулукъ ишни маънасы гючленегени ачыкъ зат. Тартынывсуз, къоччакъ, тюзлюкню токъташдырардай таъсирли герти сёзню, башгъачалай айтгъанда, къаламны къылычыдай иттилешдирип, загьматчы халкъны идеологиясыны савуту этип алынмаса ярамайгъан заман етишип геле. Къумукъда язывчулукъ арагъа М. Алибеков, А. Акъаев, Н. Батырмурзаев, Д. Мугьамматов ва олай белгили язывчулар чыгъалар.
Шо буса Русияда пролетар инкъылапланы девюрю, 20-нчы юз йылны башы. Нугьай шо къайдалы гьаракатлагъа гьазирленген дагъыстанлыланы инг гёрмеклилерини бириси. Ол яшлайын загьматгъа уьйренген. Яшлайын охувну-билимни пайдасына тез тюшюне, бек къаст къылып охуй, тюрк, арап, татар, азербайжан, рус тиллени оьзбашына чалышып уьйрене. Яшав гьалын бир ёрукъгъа салма сююп, бир-нече касбулагъа да ес бола: бир вакъти ата юрту Яхсайда, сонг ногъай юртларда тюкен ачып ишлей, ондан да пайда гёрмеген сонг, этикчи уста болуп да айлана, артда буса шо касбусун гюмюш устаны касбусуна алышдыра. Тек оланы бири де Нугьайны юрегин рази этмей, къурчун къандырмай. Матагьчылыкъ, мал къазаныв оьзюню табиатына къыйышар ёл тюгюл экенни Нугьай тез англай, артда буса оьзюн гече-гюн рагьатланма къоймайгъан язывчулукъ, халкъгъа пайдалы китап языв ёлну танглай, Оренбургда, Къазанда, Аштарханда, Бакюде, Тифлисде ва олай оьзге ерлерде чыгъагъан газетлерде шо замангъы Дагъыстанны гьалындан хабарлайгъан материалларын басмадан чыгъарып, ярыкъландырывну ойларын халкъны арасында яйма сюе. Оьзю барып да, арилердеги ювукъларына язып да алып геле. Нугьай оьзюню ожагъында кёплер пайдаланардай бай китапхана къура, юртунда янгы ачылгъан мактапгъа болагъан кёмегин уьзмей. Оьзюню уланы Зайнулабидни де шолай халкъгъа къуллукъ этер, эл намусун оьз бойнуна алар ругьда охута ва тарбиялай.
Нугьайны заманында да лап къыйын затланы бириси – халкъны чырмап аякъ тюпге салып таптагъан жамият-сиясат тюзсюзлюклени гьакъында герти сёз айтмакъ болгъан. О йылларда яшагъан Манай Алибеков бир охугъандокъ эсде къалар йимик булай сатырлар язгъан:
Толкъун-толкъун сёз гелип, Тамакъда тююн бола. Буса да герти сёзню Гьали айтма къыйын бола.
«Шулай заманда, – деп ойлай болгъан Манай, – къаламны, ону булан бирче билимни, охувну гючю албетге чыгъа, къылычлардан къалыш-магъан болмагъа герек».
Илмулу, марифатлы элин Гьар гюн иши алгъа оьсе. Итти къылычлардан да Гьали къалам бек гесе, – деп язгъан о.
Нугьай буса оьзюню инкъылапчы демократ, ярыкъландырывчулукъ ёлунда Манай айтгъандан да артыкъ мекенлешген къаст тута. О Манайны сёзлерин булай айтып толумлашдыра:
«Къаламны гючю чатмагъан ерде къылычгъа къынында ятма ярамас!»
Шаир оьзюню «Тамурлангъан терекмен» деген терен маъналы шиърусунда заманны янгыз оьзбашыны пайдасына ишлетме сюеген, матагьчылыкъ аврувгъа тарыгъан молланы да ва герти халкъны янын якълайгъан язывчуну да бир-бирине къаршы салып язгъан. Олар гьариси тутгъан яшав ёлларын тенглешдирип, нечакъы аччы тиежек буса да, оьз заманыны адамларына къоччакъ адам герти, гьакъыллы сёз айтма тарыкъ экенин аян-ачыкъ этип язгъан.
Моллагъа:
Сен сюесен гюн батып, даим гече болгъанны, Гертиликни тас этип, юрютмеге ялгъанны. Ялгъанчысан, сёзюнгню уллу антдан башлайсан, Бир капек пайданг буса, досгъа да бет ташлайсан.
Язывчу:
Герти, мен, ачдан оьлюп къалсам да, ялгъан айтман, Бу дюньяны малы учун герти сёзюмден къайтман.
Халкъны, элни ойлап тутгъан гертичилигинден – реалистлени ёлундан Нугьай гьеч тайышмагъан, бир асарындан башгъасына оьсюп, беклеше туруп, уллу къастларында, жамият чалышывунда гюн сайын чыныгъа гелген.
Нугьайны баш мурады – халкъны эсги заманны авамлыгъындан азат этмек, янгы яшавгъа, билимге, илмугъа, генг тарихи сынавгъа, алда барагъан халкъланы маданиятына, айрокъда, рус халкъ булангъы айрылмас къысматлашывгъа гёз ачдырмакъ болгъан, о гьар заманда да оьзюню яратывчулугъуну баш маънасы этип янгы фикир ёлну ва ону булан гьаракатланагъан ва берекетленеген яш наслуну адамларын суратлагъан. Ону асарларыны бирдагъы бир айрыча таъсирли ери – оланы баш игитлери билимге, эркин загьматгъа, адилликни, эдепни оьзлеге идеал этип сайлайгъан яш къызлар ва уланлар, олай да яратывчулукъну инг гючленген девюрюнде пача къурумну къара къоркъув беривлеринден, жазаларындан, сибирлеринден тартынмайлы, элни алдынлы барышына ёл ачмакъ учун ябушагъан уланлар.
Шу идеяланы генг халкъ арада яймакъ учун Нугьай Батырмурзаев Русияны тюрлю-тюрлю ерлеринде чыгъарылагъан газетлени, журналланы бетлеринде макъалалар, поэзия асарлар ва хабарлар басмада чыгъаргъан. Бир вакъти Оренбург шагьарда чыгъарылагъан «Вакът» деген газетни редакциясында ишлеп де тургъан ва шолай да 1907-1914-нчю йылланы арасында янгыз бизинкинде тюгюл, бары Дагъыстан адабиятда янгылыкъ саналагъан чебер китапларын язгъан. Муна шолар: «Кавказны гьалы» (1906 йыл), «Саниатчылыкъ» (1906 йыл), «Кавказны ва гьам Русияны гьалы» (1907 йыл.), «Жаншагь» (1909 йыл), «Кавказны тарихи ва мадани гьалы» (1910 йыл), «Языкъ Гьабибат» (1910 йыл), «Денгиз Синдибат» (1912 йыл), «Давут булан Лайла» (1912 йыл), «Насипсиз Жанбике» (1914 йыл), «Молланасритдинни хабарлары» (1914 йыл) ва башгъалары.
Биринчи дюнья давуну йылларында, айрокъда 1917-нчи йылны февралындагъы буржуази инкъылапдан сонг, Нугьай Батырмурзаев уланыны таъсири булан ва оьзюню оьсюв гелиши булан, болшевиклени ёлун якълай, гьар-бир яндан кёмеклеше: гьакъ герти халкъчылар деп, «Тангчолпан» журналны редактору болуп ишлей ва ону бетлеринден инкъылапны йылларында загьматчы халкъны интереслерине къуллукъ этеген адабият не ёлларда яратылагъанны ва нечик хасиятлы болагъанны англата. Дагъыстан язывчулар учун тюзлюкню, гертиликни якълавда Пушкинни, Гоголну, Толстойну, М. Ф. Ахундовну, А. Токъайны яратывчулугъун уьлгюге санай. Оьз заманыны язывчуларындан Нугьай Батырмурзаев М. Горькийни яратывчулугъун оьзюне бек ювукъ ала. Огъар багъышлап чебер публицистик асарлар яза, Горькийни бир нече асарларын ана тилине гёчюре.
Нугьайны эсгерилген чакъы асарларындан шулай натижалар чыгъарма толу ихтиярыбыз бар: язывчу Гюнтувуш халкъланы арасында тезден юрюлеген «Жаншагь» ва «Синдибат» йимик сигьрулу фантастик хабарлардан башлап, халкъны гьалиги яшав гьалларын суратлайгъан ва янгылыкъгъа гёз ачдырывчу, ёл гёрсетивчю китаплагъа чыкъгъан. Уллу Октябр социалист инкъылапны ва ватандаш давланы йылларында янгы яшавну, янгы маданиятыбызны къурувчулардан гёрмеклиси болуп чалышгъан.
Нугьайны гьар-бир асары бизин халкъны арасында даимликге къалгъан, гючюн тас этмей яшажакъ уллу дарс. Язывчуну юбилей гюнлеринде бизин заман учун да оьр маънасын сакълагъан ону шолай дарсларындан бирлерин сама эсгермей къойма ярамас деп эсиме геле, неге тюгюл, олар бугюнлеге етгенче де гючюн сакълагъан. Нугьайны бизин халкъгъа къойгъан биринчи дарсын мен шулай англайман.
Халкъны билимге, илмугъа тартып, заманны гьакъ гертилигине, оьзюню бырынгъылыгъына, гьали барлыгъына ва гележегине гёз къаратма уьйрете болгъан. Миллетни яшлыгъыны гьайын этген, шондан таба гележекге ёл салмакъ, девюрню гелишинде халкъ тарып къалма болагъан къыйын-лыкълардан, бош-бошуна зар-зигер чегивден, гьатсыз талчыгъывдан, алгъа гёз къаратмай, янгыз бугюнгю гьалындан къуванып турмакъдан (олайлар гьар даим де аз болмай) къутгъарып, насипли гележегине элтер йимик ёллар излейген. Шу ёлунда Нугьай ярыкъландырывчулукъдан оьтюп, гьакъ герти инкъылапчы ёлуна чыкъгъан. «Шу ёлумдан тайышмасман» деп болшевик атын даимликге сакълап, класс душманны гюллелеринден юз бурмайлы, жан берген.
Нугьайны бизге къойгъан экинчи дарсы муна булай: Нугьай оьзюню бары да чебер асарлары булан яшав къурувда маарифатлыкъны, адилликни, эдепни кюрчю этип алмакъны васият этген. Язывчу оьзге дос-ювукъ халкълардан да шо хасиятланы къаравуллай болгъан. Заман-заманда изгъычыв аврув болуп, яйылышып югъагъан башдан-баракълыкъгъа, матагьчылыкъгъа тарып къалмай, гьар даим эл намусгъа байланмакъны асил хасият экенин англатгъан.
Нугьайны уьчюнчю дарсы оьр инсанлыкъ гьуманист маънада. Ону бютюн яшаву ва яратывчулугъу шулай затгъа чакъыра: оьз маданиятыбызны оьр даражагъа гётерме сюе бусакъ, тез заманны ичинде оьсювюнде алгъа гетген халкълардан сынав алма, ону янгы заманны талапларына янсыллы, къыйышывлу кюйде пайдаландырма герекбиз. Шону учун нечакъы бола буса, шонча чалт оьзге халкълар булангъы досланыв, демлешив, гьакълашыв гючленмесе ярамай – деген Нугьай. Нугьайны асарларында инкъылапны Русия булан, ону бары халкълары булан бирлешивню идеялары адабиятыбызгъа айрыча берекет берген.
Ону бирдагъы бир дарсын эсгермей къойма ярамай. Нугьайны сыйлы дарсларыны дёртюнчюсю оьр патриот ругьда. Эгер биз оьзюбюзню халкъ оьзденлигибизни тас этме сюймей бусакъ, гьеч бир халкъдан артда къалмайгъан кюйде чалышма, элге къуллукъ этме, ана топурагъыбызны ишлетме, ону аявлама, якълама ва шо ругьда яш наслуну да тарбиялама герекбиз деген.
Нугьайны бизге къойгъан бешинчи дарсы ону оьз яшаву ва ол къургъан батыр къумукъ ожакъ булан байлавлу. Билемисиз, Нугьай инсан гьисапда да, язывчу гьисапда да бир гезик де, бир затда сама эки гёнгюллю яда эки янсыллы болмагъан. Нугьай, юртлулары яхсайлылар айтагъан йимик, оьз заманындагъы танг адамланы бири болгъан. Ол оьзю тутгъан ёлгъа не шекленмеген, не гьёкюнмеген. Гьасили, Нугьай бир сёзюн эки этген адам тюгюл. О яшагъан кююнде язгъан, язагъан кююнде яшагъан. Эл намусуна байланып оьмюр сюрген. Ол оьзюню авлетлерин де шо ругьда тарбиялагъан. Нугьайгъа, дагъы ерин айтмай къойсакъ да, бизин халкъ учун Зайнулабид йимик уланны тарбиялап, оьсдюрюп бергени саялы да уллу эсделик этме ярай эди.
Нугьай ва Зайнулабид – ата ва улан. Ата ва улан демек де азлыкъ эте.
Ондан да оьтюп – къурдашлар ва сырдашлар. Уланы атасындан уьлгю алгъан, атасы болшевик уланыны ёлун якълап жан берген. Нугьай, гертиден де, батыр ожакъ яратгъан болгъан: Умукюрсюм, Зайнулабид, Абдулгьамит, оланы бары тайпасы! Оьр инсан урлукъ! Бизге Дагъыстан Университетде охуйгъан йылларыбызда дарс береген Нугьайны гиччи уланы, Зайнулабидни иниси Абдулгьамит Батырмурзаев оьзюню атасыны ва агъасыны гьакъында къужурлу маълумат гелтирип, гьар кимге эсде къалардай хабарлай эди.
Абдулгьамит Нугьайны уланы булай дегени мени къулакъларымда сиърулу макъам болуп бугюнлерде де чалына:
«Мен сизге айтайым, яшлар, уьстенсув къарайгъанлагъа атабызны да, агъайымны да гьеч бир-бирине ошамасдай хасиятлары бар эди.
Атабызны къарсалап, къабунуп бир керен сама гёрмедим. Янгыз мен тюгюл, ону ёлдашлары да атамны шолай таныгъан эдилер. Шонча да сабур-саламат тута эди чи, эсинге гелир эди – огъар Тенгири минг йыл оьмюр бергендир деп ойлашмай болмай эдинг.
Агъайымны хасияты буса бюс-бютюнлей башгъа – бир гюнде минг йыл яшама сюегендей шонча да шолай жагь тутар эди оьзюн, эсинге гелер гьалигине бомба болуп атылып гетер шу деп. О замангъы ону ёлдашлары (Б. Астемиров, А.-П. Салаватов) агъайымны шо хасиятын билип, ону сувурулгъан къылыч булан ва экиге минген тюбек булан тенглешдирип хабарлай эди…
Атабыз айта туруп нече керен де эшитгенмен, 1914-нчю йыл биринчи давун башлагъан деп, сенсен шу давну башлагъан деп, Инглияны королюна шо оьзюне ошашлы алымда къоркъувлар берип кагъыз язып йиберген деп, агъайымны охувундан къувалагъан болгъан. Билемисиз, атабыз агъайыма шону айтып бетлегенде о не айтгъан: «Корол болгъан булан о инсан тюгюлмю?» – деп жавап берген болгъан. Зайнулабидни оьзюню хасият турушу да, оьзюн тутагъан кюю де, гертиден де, М. Лермонтовгъа, ону игити Печоринге оьтесиз парх береген гезиклери бар эди. Гёрюнюп тура эди, мен ону гьали ойлашып билемен, гертилей де, алгъасап яшама, яшавунда кёп затны башына чыгъарма къасты булангъы адам эди».
Яшав инсанны оьмюрюню арт мюгьлетинде де тергеп къарай буса ярай. Нугьайны ва Зайнулабидни къысматы шогъар шагьатлыкъ этеген бир ачыкъ мисалдыр. Герти токъташгъан документлер булай хабар бере:
«1919-нчу йылны сентябринде Нугьайны, ону ювугъу Узун-Гьамитни алып гетип, деникинчилер Хасавюртда туснакъгъа салып бегетелер. Класс душманланы къара жазасы алданокъ гесилип гьазир болагъаны белгили. Буса да, сайки масала, Нугьайлагъа ойлашма заман берип къарайлар. Душманны къасты – арт мюгьлетде сама да инкъылапчыланы юреклерин сыныкъдырмакъ… Контринкъылапчы тав гьукуматны вакиллери Нугьайны айры кабинетге де чакъырып: «Сагъа сюйген чакъы харж да болур, къой болшевиклени ёлун, уланынгны да къайтар, гёч Сююнчкъалагъа (Грозныйге), газет де чыгъар, оьзюнгню газетингни», – дегенлер. Нугьай душманны гьакъылыны сайлыгъына кюлемсиреп: «Мен сизден гьеч тилейгеним ёкъ, намарт болуп минг оьлгюнче, бир оьлген къолай. Намусуна намарт чыкъгъанлар бизин тухумда бир де болмагъан. Мен юрютмей туруп болмайгъан ишлеримни юрютдюм. Гьали эини сиз билгенни сиз этигиз!» – деген.
Инкъылапны душманлары 1919-нчу йылны сентябринде Нугьайны ва ону уланы Зайнулабидни гюллелеп оьлтюргенлер. Амма инкъылап булан бирликде олар тутгъан ёл оьрлюк алгъан. Игит ата ва улан бизин халкъгъа ону ёл гёрсетивчюлери болуп даимликге берилген ва къалажакъ.
Салав Алиев