Нугьай Батырмурзаевни асарларындан
«Мусават» деген биринчи къумукъ газетни бетлеринден гёрюнеген кюйде, ону ишин де Дагъыстанны белгили ярыкъландырывчусу ва язывчу, яхсайлы Нугьай Батырмурзаев де (1865-1919 йй.) жагь кюйде ортакъчылыкъ этген. Мисал учун, Н. Батырмурзаевни жамият-сияси масъалалагъа багъышлангъан макъалаларыны бир-нечелери – «Мусаватда» табула. Булай материаллар буса, ону гьакъында пагьмулу ва бек гьаракатчы публицист гьисапда сёйлемеге де толу кюйде имканлыкъ бере.
Н. Батырмурзаевни асарлары айрыча толу жыйым китап болуп гьалиге чыкъмагъан, не топланма да топланмагъан. Гьалиге бир зат белгили: ону публицистик жанрда яратылгъан асарларыны авадан пайы «Мусават» газетде басылып чыкъгъан. Тек о газетге совет девюрню заманында терс гёз булан къарамакъны себебинден, ону ичиндеги бек агьамиятлы материаллар да, алимлени илму ахтарывларында гьабас къолланмай турду.
Сёз ёругъуна айтгъанда, артдагъы йылларда Н. Батырмурзаевни бир нече «яшырылгъан» яда «унутулуп къалгъан» асарлары арагъа чыгъып тура. Олар, Нугьайны яратывчулугъун дагъы да бай этип, толу этип гёрсетме болагъан янгы материаллар демеге толу ихтиярыбыз бар. Мисал учун, публицистикасындан къайры да, ону «Мавлет» деген уллу поэмасын биз гьали къолланагъан язывда онгардыкъ («Ёлдаш» газетде басылып чыкъды, 6 январь 1996 й., ва къумукъча «Мавлет йырланы жыйымы» деген уллу китапда, 2005 ва 2006 йылларда), «Янгы тарбия» деген этика асары («Къарчыгъа» журналда, № 12, 1996 й.; «Тангчолпан» журналда, № 2, 1997 й.). Нугьайны яратывчулугъуна багъышланып гьалиден сонг сама гёрмекли оьлчевде илму диссертация язмакъ гёз алгъа тутулса, асувлу иш болажакъ эди.
Бу китапны ичинде, къошум гьисапда, Нугьайны публицистик асарларындан бирлерин, 1917-1918-нчи йылларда Темирханшурада (гьалиги Буйнакскиде) чыкъгъан арап язывлу «Мусават» деген газетден алып, кирил языв булан онгаргъанбыз ва ону гьалиги охувчулагъа, илму ахтарывчулагъа таклиф этмеге сюебиз.(Тюзю, о 5 де макъаланы биз алда «Ёлдаш» газетибиз учун онгарып, оьз баянлыкъларыбыз да булан чыгъартгъан эдик: 1997 йыл – 8 ва 22 февралда, 12 апрелде, 15 августда; 1998 йыл – 20 февралда).
Сонг да, «Янгы тарбия» деген асарын да, янгы табулгъан ону 1918-нчи йылгъы ажамча къолъязмасындан алып, гьазирлегенбиз ва тюпде ону да текстин гелтиребиз.
Текстлени ичинде хыйлы эсгиленген маънадагъы сёзлер ва эсги къайда булан язылгъан сёзлер, адамланы ва ерлени атлары эсгерилгенге гёре, олагъа оьз яныбыздан баянлыкълар-англатывлар язып онгардыкъ, ва тюпде олар гьар асарны арты булан бериле.
Нугьайны шо уьстде эсгерилген газетде чыкъгъан бир-бир асарларында, мисал учун, «Гьали болуп турагъан гьаллар» ва «Бирлик герек» деген макъалаларында, бир нече буйнакск диалектни морфологиясына хас сёзлер ёлугъа. Олай нечик болгъан – Нугьай оьзю чю яхсайлы ва Хасавюрт диалект булан яза болгъаны да белгили чи? Муну себеби – «Мусават» газетде ва М. Мавраевни ташбасмаханасында загьмат тёгюп ишлейген адамлар – Темирханшура округда яшайгъан, буйнакск диалектде сёйлейген адамлар болгъан ва олар, Нугьайны макъалаларыны текстине, оьзлени тилине гёре бираз алышынывлар этип, басмагъа берген болма ярай. Олай ерлер де бизин баянлыкъларыбызда эсгерилежек.
Гьасан Оразаев