Баянлыкъ
Бу масъалагъа мен кёпден, мактапда ана тилден ва адабиятдан дарслар береген муаллим заманымда урунгъан эдим. Бир тюрлю уьзюрюлю себеплерден артгъа салынып турду.
Энни мен, мухбир ишиме байлавлу болуп, гьалиги къумукъ муаллимлени дарсларына гиреген, ана тиллерден ва адабиятдан юрюлеген конкурсларда жюрини уьюрю болуп иш гёреген гезиклер бола эди. Шоланы гьасилинде бир-бир муаллимлер машгъурлу Йырчы Къазакъны асарларындагъы бир хыйлы сёзлени маъна (семантика) //акътигин тюзевлю англатып болмайгъанны эслеп, шу ишге энни янгыдан урунмагъа токъташдым. Шугъар бирдагъы бир себеп: Йырчы Къазакъны асарларыны «Эпоха» деген наширияты 2009-нчу йылда чыгъаргъан Ханмурзаны таржумаларыны «Придёт пора» деген китабындагъы ону тизгенлени бир хыйлы сёзлеге берген баянлыкълары булан рази болма къыйын. Шо себепден Къазакъны шиъруларыны ва дастанларыны сёзлюгюн шо китапны гезигинде берме де токъташдым. Озокъда, Къазакъны гьали биз эсгиленген деп санайгъан сёзлерини баянлыкъларында мени де янгылышагъан ерлерим болмагъа бола. Шоланы гёрсетмекни, тюзлемекни къазакъ девюрню тилин яхшы билегенлерден къаравуллайман.
Бизин муаллимлени къолунда тюгенмесдей бай тилли Къазагъыбызны камиллешген сёзлюгю аввалдан болмакъ бек асувлу, оьтесиз гьажатлы деп ойлайман.
Шо китапны артында, 164-173-нчю бетлерде берилген баянлыкъларыны бирлери булан рази болма тюшмей деп де эсиме геле. Мисал учун:
Сама – тёбечик, аркъа ер; сама = саз балчыкъ демек.
Сылыв ат – арив ат; сылыв ат = тымырсыкъ, семизсув ат.
Шамландынг – ачувландынг деген дурус, тек мунда долландынг – пайдаландынг деген къошум маъна ёкъ.
Айман-айман ай артылар – гёзел-гёзел ай артылар; айман-айман ай артылар = уллу, толгъан ай артылар.
«Къуюшгъаны къуйма алтын» – хамутдан таба атны къаркъарасыны узунуна тартылгъан къайышлар къуюшгъан тюгюл - шилга (шлея), къуюшгъан буса шо шилганы атны къуйругъуну тюбюнден оьтеген гиччи гесеги, бёлюгю (похва); къуйма алтын демек де шо къуюлгъан алтындан этилген демек. Къуйрукъ тюпде атны погъундан шилганы шо гесеги //йибийли тез чирийген саялы, шогъар дагьана (нержавейка) темирден быргъы гиччи гесек гийдире болгъан. Артыкъ байлар шону гьатта гюмюшден, алтындан этдире болгъанлар.
Элмели – гючлю, къудратлы маънада дегенлик мунда тюз тюгюл деп ойлайман, эрмели пристоп демек тюгюлмю дагъы? Бизде алда пристоплар не миллетден де болгъан чы.
Къантарланып – мунда бугъавланып деген маънада тюгюл: атны югенини тизгинин еркъашына бек тартылып, къысгъа байланывгъа да шолай (къантарлангъан) деп айтыла.
Сант – эринчек демек = сан минг эммеклер болмалы – гьисапсыз кёп къайгъылар, аваралар, къыйынлыкълар.
Тюллюлер – тайпалар деп берилген; тюллюлер мунда уявлар, эси барлар демекдир.
Эсгерив. Башлап бу сёзлюгюм булан таныш болгъан ёлдашым: «Бир-бир сёзлени баянлыкълары бир нече ерде такрарлана» - деген гёрсетив этди. Оланы себеби булай: бу жыйым китапда Къазакъны асарлары бары да берилген учун да, мактап охув китапларда олар айрыча берилегени гёз алгъа тутулгъан ва бу сёзлюк аслу гьалда мактап муаллимлер учун (оланы бир хыйлыларыны тилегине гёре) тизилген ва шо себеплерден сёзлюкде кёп сёзлер, сёз тагъымлар, гьатта сав сатырларыны лексика-семантика маъналарын болгъан чакъы тындырыкълы, генг бермеге къаст этилген. Сонг да эсгиленген сёзлени бир хыйлылары шаирни башгъа-башгъа шиъруларында ёлугъа ва бир охувчу да сёзлюкню бир гезик, бир урувда сав китапны барын да охуп чыкъмайгъаны да гёз алгъа тутулгъан.
Къазакъны йырларындагъы бир-бир чет сёзлерине ва сав сатырларына тюшюнмек учун оланы бир охуп чыкъгъан учун бажарылмай, беш де, он да охума герек ва баш къазанынгда оланы яхшы къайнатма герексен. Сонг да, шаир оланы кёбюсюн йырлап айтгъан (язып турмагъан) кюйде чыгъаргъанны ва шо себепден бир хыйлы сёзлени къысгъартып бергенни, дагъы да оьзю яратгъан сёзлери де барны унутмагъа тюшмей.
Къазакъны бырынгъы, кёбюсю унутулуп, эсгиленип барагъан сёзлерин ва сёз тагъымларын билмейли, англамайлы ону «йыллар ябып янсавлангъан сырларын» ачмагъа-чечмеге, англамагъа ва англатмагъа бажарылмай.
Бу сёзлюкню тизивде аслу мурат шо болуп токътагъан.