Zaimstwowannaya leksika
Kumıkskiy yazık w teçeniye räda stoletiy kontaktirowal so mnogimi arealnımi yazıkami, w rezultate çego w sowremennom kumıkskom yazıke mojno wıdelit neskolko plastow zaimstwowannoy leksiki.
-
Naxsko-dagestanizmı: şiçi «dwoyurodnıy brat», uxi «fundament», uwşi «osnowa» i t. d. Eti osnowı predstawlenı bolşey çastü w dialektax kumıkskogo yazıka. Literaturnıy kumıkskiy yazık poçti ne ispıtal wliyanya naxsko-dagestanskix yazıkow.
-
Moñolizmı: xonajin «tëlka», tulan «pätiletniy kon», dënen «çetırexletniy kon» i t. d. Moñolizmı pronikali w kumıkskiy yazık çerez posredstwo drugix türkskix yazıkow.
-
Kitaizmı: topan «uragan», kişmen «pozolota».
-
Drewneindiyskiye zaimstwowanya. Zaimstwowanya iz yazıkow drewney İndii pronikli w kumıkskiy yazık çerez posredstwo drewnebulgarskix, xazarskogo i kıpçakskix yazıkow. Süda mogut bıt otnesenı terminı tipa burç «peres». Kumıkskiy gidronim Erşen-bulaq soderjit w perwoy çasti drewneindiyskoye slowo erşen // arşan «mineralnıy istoçnik; nektar».
-
Arabizmı. Slowa arabskogo proisxojdenya zanimayut w kumıkskoy leksike znaçitelnoye mesto, çto obuslowleno dlitelnım wliyaniyem arabskogo yazıka i arabskoy kulturı.
Osobennostü bolşinstwa arabskix slow w yazıke-istoçnike yawläyetsä ix polisemantiçnost. Pri zaimstwowanii w kumıkskom yazıke proisxodit utrata räda wtorostepennıx znaçeniy pri soxranenii osnownogo, t.ye. polisemya razruşayetsä i zamenäyetsä monosemiyey, w redkix sluçayax disemiyey: ar. asil «blagorodnıy», «podlinnıy», «wrojdennıy» > kum. asıl «blagorodnıy»; ar. amanat «nadejnost», «garantiya», «zaklad», «dar» > kum. amanat «garantiya»; ar. tarcumat «perewod», «biografya» > kum. tarcuma «perewod».
Arabizmı obrazuyut w kumıkskom yazıke sinonimiçeskiye rädı, gde odin iz komponentow yawläyetsä türkizmom: ar. tarcuma - kum. gëçürüw «perewod», maʼrifat – bilim «znaniye», şarq – günçığış «wostok».
Arabskiye terminı wstupayut w sinonimiçeskiye otnoşenya i s zaimstwowanyami iz russkogo yazıka: maʼdan – mineral, masʼalä – problema, maqalä – statya, muxbir – korrespondent, tarix – istorya.
Nekotorıye formı mn. çisla arabskix suşestwitelnıx w kumıkskom yazıke osmısliwaütsä kak suşestwitelnıye yed. çisla: ar. awlad «deti» > kum. awlet «rebenok; ditä»; tawarix «istorii» > kum. tawarix «istorya»; axwalat «sobıtya» > kum. ahwalat «sobıtiye»; ar. awliya «swätıye» > kum. awliya «pomeşannıy; glupıy».
- Persizmı. İstorya irano-kumıkskix otnoşeniy naçinayetsä s XII-XIV ww. Proniknoweniye persizmow w kumıkskiy yazık prodoljalos wplot do XIV w.
Persizmı po swoyey leksiko-grammatiçeskoy prinadlejnosti mogut bıt obyedinenı w neskolko grupp: a) suşestwitelnıye: hawenk «stupa»; legen «taz»; axur» kormuşka»; zemgil// dial. zembil «korzina»; zer «zoloto»; kähraba «yantar»; kämal «censkiy poyas» i dr.; b) prilagatelnıye: azat «swobodnıy»; biyabur «pozornıy»; ciger «prowornıy»; damahkar «alçnıy»; nazik «tonkiy», cut «parnıy» i dr.; w) nareçya: awadan «bolşe»; asta «tixo» i dr.; soyuzı: ham «yeşe»; eger «yesli»; g) çastisa heç «niçego; wowse».
- Rusizmı i internasionalizmı. Rusizmı naçali pronikat w kumıkskuyu leksiku yeşe do rewolüsii. Eti perwıye zaimstwowanya pronikali çerez razgowornuyu leksiku i poetomu imeli tendensiü podçinätsä fonetiçeskim osobennostäm kumıkskogo yazıka. Naprimer, w kumıkskom yazıke net w anlaute [w] i potomu on zameşalsä raneye drugimi soglasnımi: wojja > goja «wojji»; wedro > pedre; wataga > batağa «promısel» i t. d.
Zaimstwowanya ce sovetskogo perioda izmenäütsä w menşey stepeni, potomu çto wxodät w kumıkskiy yazık çerez posredstwo russkogo literaturnogo yazıka. Çerez posredstwo russkogo yazıka w kumıkskiy yazık şiroko pronikla internasionalnaya leksika, predstawlennaya w razliçnıx yego sferax.
Semantiçeskoye oswoyeniye rusizmow idet w naprawlenii sujenya semantiki polisemiçnıx zaimstwowaniy.
Pri obrazowanii kumıkskix suşestwitelnıx ot zaimstwowaniy nekotorıye affiksı russkogo proisxojdenya zameşaütsä kumıkskimi: konservatiwnost – konservatiwlik; awtorstwo – awtorluq i dr.
Russkiye osnowı uçastwuyut i w kumıkskom glagoloobrazowanii: awtomatlaşdırmaq «awtomatizirowat», aktivleşmek «aktivizirowatsä», gazlamaq «gazirowat» i dr.
Affiks -nıy w sostawe russkix prilagatelnıx pri zaimstwowanii kumıkskim yazıkom utraçiwayetsä: agrarnıy – agrar, awtonomnıy – awtonom, aktivnıy – aktiv, passiwnıy – passiw i dr.