Wspomogatelnıye glagolı
Wspomogatelnıye glagolı – eto grammatikalizowannıye glagolnıye osnowı, wıpolnäüşiye razliçnıye formo- i slowoobrazowatelnıye funksii. Oni şiroko predstawlenı w kumıkskom yazıke i imeüt razwituyu sistemu grammatiçeskix znaçeniy. Naxodäs na raznıx stupenäx razwitya po stepeni grammatikalizasii, wspomogatelnıye glagolı ne predstawläüt yedinstwa takje i w funksionalnom plane.
W funksionalnom plane oni delätsä na tri gruppı.
- Wspomogatelnıye glagolı, wıpolnäüşiye slowoobrazowatelnuyu funksiü: et-, bol-, qıl-.
Et- obrazuyet perexodnıye glagolı, kotorıye w zawisimosti ot znaçenya imennoy osnowı mogut imet kauzatiwnoye znaçeniye: qabul et- «prinät», razi et- «zastawit soglasitsä».
Bol- obrazuyet neperexodnıye glagolı so stradatelno-wozwratnım znaçeniyem: razi bol- «soglasitsä», qart bol- «staret».
Qıl-, kak izwestno, wxodit w räd türkskix glagoloobrazuüşix wspomogatelnıx glagolow. Upotrebleniye dannogo glagola, xarakternogo dlä yazıkow karlukskogo tipa, w kumıkskom yazıke ograniçeno dwumä sluçayami: namaz qıl-//namaz et «molitsä», qast qıl-//qast et- «staratsä». U Y.Kazaka wstreçaütsä yeşe dwe formı: tamam qıldı «zakonçil» i kar qılmas edi «ne mogli wozdeystwowat». W sowremennom yazıke dannıye formı upotrebläütsä tolko kak tamam etdi, kar etmes edi.
- Wspomogatelnıye glagolı, obrazuüşiye slojnıye formı proşedşego wremeni: edi i bol-.
Wspomogatelnıye glagolı, obrazuüşiye analitiçeskiye formı s modalno-widowımi znaçenyami: terbe-, qal-, qoy-, yiber-, tur-, gel-, çıq-, get-, bit-, yürü-, toqta-, gör-, al-, başla-, qara-, bol-, bar-, urun-, qutul-, oltur-, sal-, giriş-, ber-.
Glagolı edi i terbe- podwerglis polnoy grammatikalizasii i upotrebläütsä tolko wo wspomogatelnoy funksii. Pri etom edi, kak otmeçalos wışe, w xasawyurtowskom dialekte podçinäyetsä zakonu siñarmonizma i faktiçeski pereşel w affiks. Predpolojitelno takoy perexod mojno obyasnit tem, çto w xasawyurtowskom dialekte on proiznositsä s naçalnım i, a ne e (kim idiñ? «kem tı bıl?» student idi «bıl studentom», yaşayıdı «cil»).
- Wspomogatelnıye glagolı, obrazuüşiye analitiçeskiye formı s modalno-widowımi znaçenyami, za isklüçeniyem terbe-, upotrebläütsä takje kak polnoznaçnıye slowa. Dannıye glagolı ne odinakowı i po stepeni aktivnosti upotreblenya.
W wspomogatelnoy funksii şiroko upotrebläütsä glagolı qal-, qoy-, yiber-, tur-, kotorıye i podwergaütsä bolşey grammatikalizasii. Ob etom goworit tot fakt, çto analitiçeskaya forma mojet obrazowatsä ot odnoy i toy ce osnowı, pri etom perwıy komponent yawläyetsä polnoznaçnım, a wtoroy – wspomogatelnım: qalıp qal- «ostatsä», qoyup qoy- «ostawit», yiberip yiber- «otpustit».
1. Qal- (polnoznaçnıy glagol – qal- «ostatsä»). Osnownoy funksiyey wspomogatelnogo glagola qal- yawläyetsä wırajeniye zakonçennosti deystwiya s soprowojdaüşim znaçeniyem wnezapnosti, neojidannosti: Ağaçlıqnı içi çuw bolup qaldı (U.Mantayewa) «W lesu wdrug stalo tixo»; Raşit atını üstünde sıntaşday qatıp qaldı (M.Yahyayew) «Raşit zastıl na swoyem kone podobno nadgrobnomu kamnü».
Osnownomu znaçeniü wspomogatelnogo glagola qal- (zakonçennost i wnezapnost) çasto soputstwuyet wırajeniye sostoyanya, w kotoroye wpadayet subyekt nezawisimo ot swoyey woli: Awzumnu açıp qalğanman, ne etegenimni bilmey (İ.Xamaw) «Ne znaya, çto delat, (ya) ostalsä s raskrıtım rtom».
S deyepriçastiyem na -a, -ye, -y wspomogatelnıy glagol qal- wırajayet nepolnotu deystwiya ili deystwiye, kotoroye çut bılo ne sowerşilos: Yığıla qaldım «Ya çut bılo ne upal».
W zawisimosti ot semantiki deyepriçastiya na -a, -ye, -y qal- mojet oboznaçat takje posleduüşeye opredelennım sobıtiyem sostoyaniye subyekta: Qoylağa Mahammat özü qaray qaldı (M.Abukow) «Magomed sam ostalsä smotret za owsami»; Xyas olturğan yerinde oylaşa qaldı (M.Yahyayew) «Xyas ostalsä sidet, pogrujennıy w dumı».
- Qoy- (polnoznaçnıy glagol – qoy- «ostawit»). Wspomogatelnıy glagol qoy- w sostawe analitiçeskix form s deyepriçastiyem na -ıp wırajayet te ce znaçenya, çto i qal- (zakonçennost i wnezapnost) s toy raznisey, çto qoy- wırajayet aktivnoye i energiçnoye deystwiye. Soçetayas s perexodnımi deyepriçastiyami, wspomogatelnıy glagol qoy- wırajayet aktivno-perexodnoye znaçeniye, w to wremä, kak qal- wırajayet passiwno-neperexodnoye znaçeniye, t.ye. razliçiye mejdu ukazannımi glagolami otnositsä skoreye k oblasti zalogow ili widow: Kämil, dağı artıq qarap bolmay, başın burup qoydu (M.Xangişiew) «Kämil, ne smeya dalşe smotret, otwernulsä»; Men hawqatım bitip, başımnı yastıqğa salıp qoyaman (K.Abukow) «Ya, obessilew, opuskayu golowu na poduşku».
Redko w soçetanii s deyepriçastiyem na -a, -ye, -y qoy- wırajayet deystwiye, kotoroye sowerşayetsä medlenno, postepenno: Arqannı başın yibere qoy «Postepenno otpuskay kones arkana».
- Yiber – (polnoznaçnıy glagol – yiber- «otpuskat», «posılat»).
W wspomogatelnoy funksii glagol yiber-, soçetayas s deyepriçastiyami na -ıp, pridayot wsey forme obşeye znaçeniye intensiwnosti s wremennım ottenkom energiçnogo naçala deystwiya ili, po formulirowke A.A.Yuldaşewa, «oboznaçayet isçerpannost naçalnogo etapa neproizwoditelnogo deystwiya, proyawläüşegosä intensiwno». Başların da sallandırıp, oyğa batğan adamlar şatlanıp yiberdiler (M.Abukow) «Lüdi, kotorıye, poniknuw golowami, pogruzilis w dumı, wdrug razweselilis»; Xadijat çalt oylaşıp yiberdi (İ.Kerimow) «Xadijat naçala bıstro dumat».
Kak widno iz primerow, obşeye znaçeniye intensiwnosti wspomogatelnogo glagola yiber- mojet soprowojdatsä ottenkom wnezapnosti, neojidannosti deystwiya.
- Tur-. Polnoznaçnıy glagol tur- imeyet neskolko znaçeniy: «wstawat», «cit», «ostatsä», «bıt». Wspomogatelnaya funksiya yego osnowana na znaçenyax «ostatsä», «bıt».
Tur- yawläyetsä odnim iz samıx aktivnıx wspomogatelnıx glagolow i obrazuyet bolşoye koliçestwo analitiçeskix form s bogato predstawlennımi widowımi, modalnımi i wremennımi znaçenyami. Sleduyet otmetit predwaritelno, çto obşeye znaçeniye analitiçeskoy formı s wspomogatelnım glagolom tur- zawisit kak ot samogo glagola tur-, tak i ot leksiçeskogo znaçenya predşestwuüşey glagolnoy osnowı.
Wspomogatelnıy glagol tur- obrazuyet analitiçeskiye formı ot deyepriçastiy na -a, -ye, -y i -ıp. W slojnıx konstruksiyax, gde tur- stoit w forme nastoyaşego wremeni, preobladayut temporalnıye otnoşenya, i takiye formı sleduyet rassmatriwat kak odnu iz slojnıx form nastoyaşego wremeni so znaçeniyem nastoyaşego wremeni dannogo momenta: yaza tura // yazıp tura «pişet w dannıy moment». W ustnoy reçi pri dolgom proiznoşenii w deyepriçastiyax a i ı analitiçeskiye formı ukazannogo tipa priobretayut widowoye znaçeniye dlitelnosti: yaza: tura // yazı:p tura «pişet postoyanno».
Analitiçeskiye formı s glagolom tura imeüt yeşe sleduüşiye znaçenya:
Tura w soçetanii s deyepriçastiyem na -a, -ye, -y oboznaçayet naçalo deystwiya: Olağa külkü, meni busa yüregim yarala tura çı (İ.Xamaw) «İm smeşno, a u menä serdse razrıwayetsä»; Söyley tura, tıñlağız «Naçinayet goworit, sluşayte».
Tura w soçetanii s deyepriçastiyem na -ıp oboznaçayet deystwiye, proisxodiwşeye w proşlom w opredelennıy otrezok wremeni: Amma şo zaman qızğa yıl çaqı görünüp tura (Q. Şamsudinow) «Odnako eto wremä pokazalos dewuşke selım godom».
Tura w soçetanii s formoy infinitiva oboznaçayet namereniye subyekta sowerşit deystwiye: Men top atma turaman (H.Anwar) «Ya sobirayus wıstrelit iz puşki».
W zawisimosti ot semantiki deyepriçastnoy osnowı i formı wspomogatelnogo glagola analitiçeskiye formı s tur- wırajayut sleduüşiye widowıye znaçenya.
Dlitelnost deystwiya: Olar bir boşawsuz otlap turağan küynü etmege tarıq (M.Abukow) «Nado sdelat tak, çtobı oni neprerıwno paslis».
Mnogokratnost deystwiya: Muna, on dört yıllar bola, tırnay-tırnay turup, yara etip tura yüregimni (M.Yahyayew) «Wot uje çetırnadsat let proşlo, kak on, mnogokratno uprekaya, izranil moye serdse».
Wremennost deystwiya: Biraz zaman olar üçewü de tınıp turdu (M.Yahyayew) «Nekotoroye wremä oni wse troye molçali»; Halige çıdap turaman (B.Atayew) «Poka terplü».
Znaçeniye soputstwiya: Xabarlay turup, Mawla birewü etigin de tazaladı (M.Abukow) «Rasskazıwaya, Mawla poçistil i drugoy sapog».
Xarakternıye dlä analitiçeskix form s glagolom tur- znaçenya dlitelnosti i mnogokratnosti mogut bıt oslojnenı modalnımi ottenkami upröka, bezrazliçnosti ili prenebrejenya: Qoy, inim, qoy. Neger de erişip turamı? (İ.İbrahimow) «Ostaw, brat (moy), ostaw. Razwe stoit sporit po pustäkam?»; Bara tursun, biz olarsız da bolabız «Pust sebe uxodät, mı smojem oboytis i bez nix».
Get- (polnoznaçnıy gldagol – get- «uxodit»).
Analitiçeskiye formı s wspomogatelnım glagolom get- wırajayut wnezapnoye, neojidannoye, intensiwnoye deystwiye, kotoroye proisxodit obıçno neçayanno, nezawisimo ot woli subyekta: Gökşılt köknü görgende Gök gezleriñ gelip getdi esime (C.Kerimowa) «Kogda (ya) uwidel golubowatoye nebo, (mne) wdrug wspomnilis (twoi) golubıye glaza»; Ullu yabuşuw bolup getdi (M.Abukow) «Neojidanno uçinilas bolşaya draka».
Gel- (polnoznaçnıy glagol – gel- «prixodit»).
Analitiçeskaya forma na -ıp gel- wırajayet naçalo ili zarojdeniye, wozniknoweniye deystwiya: Gün çığıp gele (B.Atayew) «Solnse wosxodit»; Köknü yüzü qaralanıp, qaş qaralıp gele «Nebo temneyet, nastupayut sumerki».
Dannaya forma w zawisimosti ot znaçenya deyepriçastnoy osnowı mojet oboznaçat neojidannoye deystwiye: Qarayman, bu mağa qolun göterip gele! «Smotrü, on podnimayet na menä ruku!» (s namereniyem udarit).
Analitiçeskaya forma, sostoyaşaya iz deyepriçastiya na -a, -ye, -y i wspomogatelnogo glagola gel- wırajayet posledowatelnost, oçerednost deystwiya: Uçitel oxuwçulağa bir yağadan soray gele «Uçitel po porädku opraşiwayet uçenikow».
Çıq- (polnoznaçnıy glagol – çıq- «wıxodit»).
Analitiçeskiye formı na -ıp çıq- wırajayut zawerşennoye deystwiye s ottenkom «zaglaznosti», kotoroye sowerşayetsä pomimo woli subyekta: Ullubiy ertenge awrup çıqdı (M.Yahyayew) «K utru Ullubiy okazalsä bolnım»; Lap ona şolay bolup da çıqdı (İ.Xamaw) «İmenno tak ono i wışlo».
W zawisimosti ot konteksta i znaçenya glagolnoy osnowı forma na -ıp çıq- mojet wırajat powerxnostnoye, neosnowatelnoye deystwiye: Kağıznı birinçi satırların Ayna gözleri bulan çalt oxup çıqdı (Q.Akgözow) «Perwıye stroki pisma Ayna bıstro probejala glazami».
Bit- (polnoznaçnıy glagol – bit- «konçat»).
Analitiçeskiye formı na -ıp bit- wırajayut zawerşennost deystwiya: Xanımnı qarqarasından qorquwnu belgileri tayıp bitmegen (Q. Şamsudinow) «S tela Xanım ne isçezli priznaki ispuga».
Analitiçeskaya forma na -a, -ye, -y bit- wırajayet nezawerşennost deystwiya s ottenkom prodoljitelnosti: Girmege süyebiz, tek adamlar çığa bitmey «Xotim woyti, no lüdi dolgo ne wıxodät».
Yürü- (polnoznaçnıy glagol – yürü- «xodit»).
Analitiçeskaya forma na -ıp yürü- wırajayet regulärnoye, postoyannoye deystwiye s modalnım ottenkom neodobrenya ili prezrenya: Ol şkolada bolğan zatnı yazıp yürüy (Q.Aqgözow) «On zapisıwayet wse, çto proisxodit w şkole».
Toqta- (polnoznaçnıy glagol – toqta- «ostanowitsä»).
Analitiçeskaya forma na -ıp toqta- wırajayet zawerşennoye statistiçeskoye sostoyaniye, inogda s ottenkami neojidannosti ili neodobrenya: Birisi barıp ülküge girip toqtağan (İ.Xamaw) «Odin iz nix woşel w kustı».
Gör- (polnoznaçnıy glagol – gör «widet»).
Wspomogatelnıy glagol gör- obrazuyet analitiçeskuyu formu s deyepriçastiyem na -a, -ye, -y. Ona wırajayet intensiwnost deystwiya s ottenkom bezrazliçya: Biz seni tutmaybız, bara gör! «Mı tebä ne derjim, idi sebe!».
Al- (polnoznaçnıy glagol – al- «brat»).
S deyepriçastiyami na -ıp al- obrazuyet analitiçeskiye formı i wırajayet intensiwnoye, bıstro zakançiwaüşeyesä deystwiye: Qızyaş, Kämil es tabıp bitgençe, ukol etip aldı (M.Xangişiew) «Ne uspel Kämil opomnitsä, kak dewuşka sdelala ukol».
Başla- (polnoznaçnıy glagol – başla- «naçinat»).
Analitiçeskiye formı na -ıp başla- i -a, -ye, -y başla- wırajayut naçalo deystwiya: Abakar yolğa oñarıla başladı (M.Yahyayew) «Abakar naçal gotowitsä w put»; Onda hali partizan oträdlar qurulup başlağan («Dosluq») «Tam seyças naçali organizowıwatsä partizanskiye oträdı».
Wspomogatelnıy glagol başla- obrazuyet analitiçeskiye formı takje s infinitivami: Xoş-beş etip, soramağa başlağan (H.Anwar) «Pozdorowawşis, naçal spraşiwat».
Qara- (polnoznaçnıy glagol – qara- «smotret»).
Wspomogatelnıy glagol qara- w soçetanii s deyepriçastiyem na -ıp wırajayet deystwiye, sowerşayemoye subyektom kak popıtka, proba, prowerka: Hali bu tizginleni tartğan halda atnı başın bir yaqğa burup qaradı (A.Qurbanow) «Teper on, natänuw uzdu, probowal powernut golowu konä w storonu»; Ol belindegi xınjalın tergep qaradı (B.Atayew) «On proweril (swoy) kinjal, wisewşiy na poyase».
Qara- obrazuyet analitiçeskuyu formu i w soçetanii s infinitivom, wırajaya pri etom namereniye subyekta sowerşit deystwiye: Artından yüzmege qaradı (On) poprobowal poplıt».
Bol- (polnoznaçnıy glagol – bol- «bıt», «moç»).
Wspomogatelnıy glagol bol- obrazuyet modalnıye formı wozmojnosti i newozmojnosti. Krome togo, soçetaniye deyepriçastiy na -a, -ye, -y s formoy nastoyaşego wremeni wspomogatelnogo glagola bol- obrazuyet analitiçeskuyu formu s widowım znaçeniyem powtoräyemosti deystwiya: gele bola «wremenami prixodit», ala bola «wremenami beröt». Ukazannıye formı podwerglis polnoy grammatikalizasii i w sowremennom yazıke mogut bıt rassmotrenı kak odna iz slojnıx form nastoyaşego wremeni izyawitelnogo naklonenya.
Bar- (polnoznaçnıy glagol – bar- «idti»).
Analitiçeskiye formı na -ıp bara i -ıp barağan wırajayut razwertıwaüşeyesä deystwiye s ottenkami intensiwnosti, neojidannosti, sluçaynosti: Qara, qara! Birewnü yulduzu uçup bara (U.Mantayewa) «Smotri, smotri! Çya-to zwezda padayet»; Olağa bolğan bir zat da bolmadı, özüm irip baraman (M.Xangişiew) «S nimi niçego ne sluçilos, a ya tayu».
Forma na -a, -ye, -y bar- wırajayet deystwiye, kotoroye sowerşayetsä posledowatelno, postepenno w opredelennom porädke: Ukollar yaraşıp, Kämilni küyü qolaylana bara (M.Xangişiew) «Ukolı podeystwowali, i sostoyaniye Kämilya uluçşayetsä».
Oltur- (polnoznaçnıy glagol – oltur- «sidet»).
Forma na -ıp oltur wırajayet neojidannoye sostoyaniye s ottenkom neodobrenya: Aqçasın xarjlap oltura «Sidit, izrasxodowaw dengi».
Qutul- (polnoznaçnıy glagol – qutul- «oswoboditsä»).
Formı na -ıp qutul- wırajayut zakonçennoye deystwiye s ottenkom upröka: Ruçkamnı tas etip qutulduñ «Tı wse-taki poteräl moyu ruçku».
Terbe-. Upotrebläyetsä tolko w wspomogatelnoy funksii. Formı na -ıp terbe- wırajayut intensiwnoye, prodoljitelnoye deystwiye: Qatın yılap terbedi (M.Yahyayew) «Cenşina dolgo plakala»; Ulan toqtawsuz zwonok etip terbey (Q. Şamsutdinow) «Paren prodoljayet besprestanno zwonit».
Giriş- (polnoznaçnıy glagol- giriş «naçinat»).
Wspomogatelnıy glagol giriş- obrazuyet analitiçeskuyu formu w soçetanii s infinitivom i wırajayet energiçnoye naçalo deystwiya: Poemanı tabıp, xırından yantaydı wa oxumağa girişdi (M.Yahyayew) «Naydä poemu, on leg na bok i naçal çitat».
Urun- (polnoznaçnıy glagol – urun- «stolknutsä», «wstretitsä»).
Dannıy wspomogatelnıy glagol takje obrazuyet analitiçeskuyu formu w soçetanii s infinitivom i wırajayet popıtku sowerşit deystwiye ili yego naçalo: Murza söyleme urundu (M.Yahyayew) «Murza popıtalsä zagoworit»; Petro Xayrullanı sorawuna hali cawap berme urundu (M.Yahyayew) «Petro naçal otweçat na wopros Xayrullı teper».
Sal- (polnoznaçnıy glagol – sal- «stawit», «postawit»).
Analitiçeskiye formı na -ıp sal- wırajayut intensiwnoye zakonçennoye deystwiye i obladayut opredelennoy ideomatiçnostü: Hinkalnı urup saldı «Bıstro syel wes xinkal».
Ber- (polnoznaçnıy glagol – ber- «dawat»).
Analitiçeskaya forma -ıp ber- wırajayet polnotu, isçerpannost i intensiwnost deystwiya: Aytıp berdi «Skazal wse». Dlä wırajenya intensiwnosti deyepriçastiye upotrebläyetsä dwa raza: Aytıp, aytıp berdi «Bıstro skazal wse, çto xotel».
W kumıkskom yazıke upotrebläütsä analitiçeskiye formı, kotorıye obrazuütsä ot deyepriçastiya na -ıp i dwux wspomogatelnıx glagolow. Takiye formı wırajayut slojnıye modalno-widowıye otnoşenya, kotorıye sredstwami russkogo yazıka mojno peredat, kak eto nablüdayetsä i w drugix analitiçeskix formax, tolko opisatelnım putem. W obrazowanii podobnıx form uçastwuyut naiboleye aktivnıye wspomogatelnıye glagolı qoy-, qal-, get-, -tur-, bar-: Lap biyabur etip bara tura edi (M.Yahyayew) «(On) uje okonçatelno yego pozoril»; Oxutup boymayman. Qalıp qala tura klasında (M.Abukow) «Ne mogu zastawit uçitsä. Uje çut li ne ostayetsä na wtoroy god».