Liçnıye mestoimenya
K liçnım mestoimenyam otnosätsä slowa men «ya», sen «tı», ol (o) «on», biz «mı», siz «wı», olar «oni». Na obosoblennoye polojeniye razräda liçnıx mestoimeniy ukazıwayet neskolko priznakow, sredi kotorıx glawnımi yawläütsä naliçiye kategoriy lisa i çisla, swoyeobraziye sklonenya.
Liçnıye mestoimenya sootnosätsä s imenami suşestwitelnımi i xarakterizuütsä, xotä i neposledowatelno i swoyeobrazno, kategoryami etoy çasti reçi – çislom, padejom, kategoriyey prinadlejnosti.
Mestoimeniye men «ya» ukazıwayet na goworäşego, sen «tı» – na liso, k kotoromu obraşayetsä goworäşiy, ol «on» – na liso, kotoroye ne uçastwuyet w reçi ili woobşe otsutstwuyet w moment reçewoy situasii, a takje na predmet, o kotorom idet reç. Mestoimeniye biz «mı» oboznaçayet goworäşego i drugix lis, obyedinäyemıx goworäşim w odnu gruppu po kakomu-libo obşemu priznaku, pri etom posledniye mogut i ne uçastwowat w reçi ili woobşe otsutstwowat w moment reçi. Mestoimeniye siz «wı» oboznaçayet lisa, k kotorım obraşayetsä goworäşiy, ili liso, k kotoromu obraşena reç, i drugix lis, ne uçastwuüşix w reçi ili daje otsutstwuüşix w etot moment, takje obyedinäyemıx goworäşim w odnu gruppu po ix obşemu priznaku. Olar «oni» ukazıwayet na lisa, ne uçastwuüşiye w reçi, i na predmetı, o kotorıx reç idet. Naprimer: Tek biz oğar başğa yağından barma da qorqduq (M.Abukow) «Odnako mı ispugalis podoyti k nemu i s drugoy storonı». O eki yılnı içinde yurtğa suw çığarğan, oramlarına asfalt tutdurğan (U.Mantayewa) «W teçeniye dwux let on prowel wodu w aul, asfaltirowal ulisı». Saparıñnı waqtisinde sen kimni gördüñ? (U.Mantayewa) «Wo wremä puteşestwiya tı kogo wstretil?».
Takim obrazom, kategorya çisla u liçnıx mestoimeniy neskolko otliçayetsä ot takowoy u imen suşestwitelnıx: biz, siz ne wırajayut i ne mogut wırajat, kak suşestwitelnıye, prostogo mnojestwa lis, oboznaçennıx mestoimenyami men i sen, ibo posledniye ukazıwayut na sugubo indiwidualnıye, nepowtorimıye, yedinstwennıye w swoyem rode çeloweçeskiye liçnosti. Mestoimenya biz, siz wırajayut mnojestwo razliçnıx lis. Mestoimeniye ol ukazıwayet na lüboy predmet i lüboye liso, ne uçastwuüşeye w reçewoy situasii, i mestoimeniye olar protiwopostawläyetsä yemu kak wırajeniye prostogo mnojestwa etix lis i predmetow, t. ye. kak forma mnojestwennogo çisla etogo slowa. Takim obrazom, liş w dannom sluçaye mojno goworit o grammatiçeskoy kategorii çisla.
Liçnıye mestoimenya sklonäütsä po padejam:
yed.ç. mn.ç.
Osn. men sen o, ol biz siz olar
Rod. meni seni onu bizin sizin olanı
Dat. mağa sağa oğar bizge sizge olağa
Win. meni seni onu bizin sizin olanı
Mestn. mende sende onda bizde sizde olarda
İsx. menden senden ondan bizden sizden olardan.
Kak widno iz paradigmı, skloneniye liçnıx mestoimeniy imeyet nekotorıye osobennosti:
Osnowı 1-go i 2-go l. yed.ç. wo wsex padejax soxranäütsä w wide men, sen, za isklüçeniyem datelnogo padeja, w kotorom kumıki upotrebläüt osnowu man, san. Eto rezultat obratnoy assimiläsii: menğa, senğa > manğa, sanğa > mağa, sağa.
W 1-m i wo 2-m lisax yedinstwennogo çisla w roditelnom i winitelnom padejax ispolzuütsä formı meni, seni (wm. men-ni, sen-ni).
Wmesto koneçnogo [n] osnow men, sen (man, san) proiznositsä [ğ] w rezultate wzaimodeystwiya koneçnogo –[n] osnowı i –[ğ] affiksa datelnogo padeja: mağa, sağa.
Formı koswennıx padejey liçnogo mestoimenya 3-go lisa yedinstwennogo çisla obrazuütsä ot drugoy osnowı: o//ol «on, ona, ono»; onu, oğar, onda, ondan.
Roditelnıy padej liçnıx mestoimeniy kak yedinstwennogo, tak i mnojestwennogo çisla, sowpal s winitelnım padejom.
W 1-m i 2-m lise mn. ç. w rod. i win. p. ispolzuyetsä forma na -in, kotoraya sblijayet kumıkskiy yazık s oguzskimi yazıkami.
W 3-m lise yed.ç. mestoimeniye o mojet ukazıwat kak na predmetı, tak i na lüdey. Men şaharda yaşayman, o busa yurtda yaşay «Ya ciwu w gorode, a on w sele». O kitap meni inimni kitabı «Eto kniga moyego mladşego brata».
W selom skloneniye liçnıx mestoimeniy analogiçno skloneniü imen suşestwitelnıx. Swoyeobraziye zaklüçayetsä liş w tom, çto nekotorıye padejnıye affiksı w liçnıx mestoimenyax podwergalis fonetiçeskim izmenenyam.
Kategorya prinadlejnosti w liçnıx mestoimenyax ne naxodit swoye otrajeniye wwidu soprotiwlenya leksiçeskogo soderjanya yazıkowogo materiala. Odnako, prinimaya affiks roditelnogo padeja i -nıki oni uçastwuyut w wırajenii ponätya prinadlejnosti: meni kitabım «moya kniga», seni qızardaşıñ «twoya sestra», onu süyünçü «yego radost».
W sintaksiçeskom otnoşenii liçnıye mestoimenya funksioniruyut podobno imenam suşestwitelnım. S drugimi slowami wstupayut w sintaksiçeskuyu swäz s pomoşü padejnıx affiksow (oğar bildirme «soobşit yemu», ondan gözleme «cdat ot nego»), slowoswäzıwaüşix affiksow -sız/-siz, -dağı/degi, -ça/-çe, -day/-dey, -nıki (mensiz ötgen günler «dni, proşedşiye bez menä», sendegi kitap «kniga, kotoraya u tebä», sendey ariw «krasiwaya kak tı», söz meniki «moye slowo», poslelogow i poslelojnıx slow (onu bulan gelme «priyti s nim», ondan alğa çıqma «oboyti yego».
Tipiçnaya sintaksiçeskaya funksiya liçnıx mestoimeniy – podlejaşeye i dopolneniye. Odnako oni mogut wıstupat i w funksii lübogo drugogo çlena predlojenya. Naprimer: Olar Tatarxannı sarayın da buzar (İbrahimow-Qızlarlı) «Oni razruşat i krepost Tatarxana». Bu meni qızardaşım, olar da Bektemir ağawumnu yaşları (A.Salawatow) «Eto moya sestra, a eti – deti moyego dädi Bektemira».
Nekotorıye iz liçnıx mestoimeniy w stilistiçeskix seläx mogut upotreblätsä i w drugix znaçenyax. Tak, mestoimeniye biz «mı» mojet upotreblätsä takje dlä ukazanya na yediniçnoye liso. Biz «mı» w znaçenii yed. çisla upotrebläyetsä obıçno w sleduüşix sluçayax: 1) wo wwodnıx soçetanyax: biz oylaşağan küyde «kak nam kajetsä, kak mı dumayem», bizin oyubuzğa göre «na naş wzgläd» i t.d.; 2) w awtorskoy reçi (tak nazıwayemaya «formula skromnosti»): Hürmetli oxuwçu! Şu bizin kitapnı açıp olturduñ busa, oxup artına çıqmay toqtaman degen xıyalıñ da bar busa, Qahirden de, menden de sağa ullu razilik (İ.İbrahimow) «Dorogoy çitatel! Yesli tı raskrıl etu naşu knigu, yesli u tebä yest celaniye proçitat yego do konsa, ya i Kagir budem tebe priznatelnı».
W tex ce znaçenyax upotrebläyetsä i mestoimeniye siz «wı». Pod wliyaniyem russkogo yazıka mestoimeniye 2-go lisa mn. çisla siz upotrebläyetsä wmesto yed. çisla, pri etom wırajayetsä wejliwost i uwajeniye k sobesedniku: Siz eşitgendir dep tura edim (İ.İbrahimow) «Ya to dumal, çto Wı slışali»; Sizge yigirma kepek tarıqmı? (İ.İbrahimow) «Zaçem Wam dwadsat kopeyek?».
Liçnıye mestoimenya w swoyem funksionirowanii mogut konkretizirowatsä w posleduüşem kontekste: Biz, bolşiwikler, yürütejekbiz (M.Yahyayew) «Mı, bolşewiki, budem westi».
Kategorya çisla u liçnıx mestoimeniy men, sen, biz, siz – eto neslowoizmenitelnaya morfologiçeskaya kategorya, wırajayuşayasä w protiwopostawlenii dwux oppozitiwnıx rädow, organizuyemıx morfologiçeskimi formami raznıx osnow. Kategorya çisla u liçnogo mestoimenya o, ol, w otliçiye ot mestoimeniy men, sen, biz, siz, – eto slowoizmenitelnaya morfologiçeskaya kategorya, wırajayuşayasä w sisteme protiwopostawlennıx rädow form so slowoformoy o w kaçestwe isxodnoy – w yed. çisle i so slowoformoy olar w kaçestwe isxodnoy – wo mn. çisle. Znaçeniye mestoimeniy 3-go l. otrajayet ekstraliñwistiçeskiye razliçya yediniçnosti // mnojestwennosti tex predmetow (lis i ne lis), na kotorıye eto mestoimeniye ukazıwayet.
Liçnıye mestoimenya w yazıke po swoim leksiko-grammatiçeskim osobennostäm daleko ne rawnı. Tak, mestoimenya 1-go i 2-go l. niçego ne zameşayut sami, togda kak mestoimeniye 3-go l. yawläyetsä zamestitelem suşestwitelnıx i drugix substantiwirowannıx çastey reçi, mojet ukazıwat na lüboy predmet ili liso. Naprimer: Kämil barı da xalqdan geç geldi. Ol eki yaşik tapdı (Z.Atayewa) «Kämil wernulsä pozje wsex. On naşel dwa yaşika». Hamit rayonğa leksiyalar oxuma gelgen edi. Ol üç-dört günnü içinde bir neçe yurtda bolup bitgen (K.Abukow) «Gamid priyezjal w rayon çitat leksii. W teçeniye trex-çetırex dney on pobıwal w neskolkix selax». W priwedennıx primerax mestoimeniye o, ol «on» uslowno peredayet leksiçeskoye soderjaniye upomänutogo raneye nazwanya predmeta ili opisanya situasii.
W opredelennıx kontekstualno-situatiwnıx uslowyax znaçenya mestoimeniy mogut bıt konkretizirowanı. Tak, znaçenya liçnıx mestoimeniy w kumıkskom yazıke konkretiziruütsä ispolzowaniyem ukazatelnogo cesta. Pri etom sobesedniki widät drug druga i wse predmetı, naxodäşiyesä w obstanowke reçi: O sizge yolnu görsetejek «On wam pokajet dorogu». Tañala işge men de, sen de, o da barajaqbız (İ.İbrahimow) «Zawtra na rabotu poydem ya, tı i on».