Priçastiye nastoyaşego wremeni
Priçastiye nastoyaşego wremeni obrazuyetsä ot lüboy glagolnoy osnowı w polojitelnoy i otrisatelnoy formax, ot glagolow w formax razliçnıx zalogow, a takje ot slojnıx i analitiçeskix form glagola pri pomoşi aff. -ağan, -yegen, -yğan, -ygen. Variantı -ağan, -yegen prisoyedinäütsä k osnowam na soglasnıy, variantı -yğan, -ygen – k osnowam na glasnıy: alağan «beruşiy», gelegen «iduşiy (süda)», yuxlayğan «späşiy», tergeygen «proweräüşiy», almayğan «ne beruşiy».
Po nekotorım swoim swoystwam priçastiye nastoyaşego wremeni zanimayet osoboye mesto sredi drugix priçastnıx form.
Forma na -ağan w kumıkskom yazıke yawläyetsä yedinstwennoy formoy, kotoraya upotrebläyetsä tolko w funksii priçastiya i ne imeyet omoniçnıx po otnoşeniü k priçastiyam liçno-wremennıx form. Otmeçenı yediniçnıye sluçai upotreblenya yeyö w kaçestwe liçnoy formı glagola w 3 l. so znaçeniyem obıçnogo ili powtoräüşegosä deystwiya w soçetanyax tipa ustoyçiwıx wırajeniy: Barlar salağandır, yoqlar alağandır «İmuşiye (obıçno) kladut (dayut), neimuşiye (obıçno) berut», Şolay bolağandır «Tak (obıçno) bıwayet».
İz türkskix yazıkow kumıkskiy – yedinstwennıy, gde priçastiye na -ağan yawläyetsä ciwoy i şirokoupotrebitelnoy wo wsex aspektax formoy. Daje w blizkorodstwennıx karaçayewo-balkarskom, krımsko-tatarskom i karaimskom yazıkax dannaya forma kak priçastiye nastoyaşego wremeni ne upotrebläyetsä. W silu etogo priçastiye na -ağan dlä kumıkskogo yazıka yawläyetsä odnim iz osnownıx klassifikasionnıx priznakow.
W obşegrammatiçeskom plane priçastiye nastoyaşego wremeni upotrebläyetsä w sleduüşix znaçenyax.
Oboznaçayet prosessualnıy priznak predmeta: Amma sizin zwenoda görünegen wa görünmeygen gelimi yoqlar köp bar (M.Xangişiew) «No w waşem zwene mnogo takix, kotorıye ne imeüt nikakogo doxoda».
Oboznaçayet imä deystwiya, protekaüşego w ploskosti nastoyaşego wremeni. W etom znaçenii priçastiye nastoyaşego wremeni upotrebläyetsä obıçno s affiksami prinadlejnosti ili padeja: Tuwarçılar, Maryamnı quwnaq gelegenin görüp, çapdı wa barı da onu aylanasına cıyıldılar (M.Xangişiew) «Pastuxi, uwidew, çto Maryam idet weselo, pobejali, i wse sobralis wokrug neye».
Substantiwirowannoye priçastiye nastoyaşego wremeni wırajayet deystwuüşeye liso: Barma süygen artına bir oq atsın, barmayğanlar awuzların toqtatsın («Qumuqlanı yır xaznası») «Tot, kto xoçet uyexat, pust otreçetsä ot wsego, a te, kotorıye ne uyezjayut, pust zamolçat».
Osnownoye wremennoye znaçeniye priçastiya na -ağan – oboznaçeniye deystwiya, kotoroye protekayet w moment reçi: Baş igitin men yazağan romannı sizge tanış eteyim çi bussahat («Dosluq») «Ya seyças poznakomlü was s geroyem romana, kotorıy pişu».
W kontekste priçastiye nastoyaşego wremeni mojet prinät razliçnıye ottenki wremennogo znaçenya, kotorıye obuslowlenı yego osnownım znaçeniyem.
Priçastiye nastoyaşego wremeni oboznaçayet deystwiye, kotoroye proisxodit obıçno, postoyanno: Tuwsam da men gün taymayğan Kakazda, ne başğadır, buz tawlarda Watanım (B.Astemirow) «Xotä i rodilsä ya na Kawkaze, gde wsegda swetit solnse, no i lednikowıye gorı – moya Rodina».
Prisuşuyu predmetu çertu xaraktera, yego otliçitelnuyu osobennost: Buzulağan qardaşlarım, qalığız («Qumuqlanı yır xaznası») «Rasstraiwaüşiyesä (sklonnıye rasstroitsä) moi rodstwenniki, ostawaytes».
Deystwiye, kotoroye otnositsä k ploskosti buduşego wremeni: Saq bol, Tatli Xasay, hali de ne bolağannı kim bile! (İ.Xamaw) «Bud ostorojen, Tatli Xasay, kto znayet, çto mojet sluçitsä w buduşem».
W yazıke imeütsä nekotorıye ustoyçiwıye oborotı, kotorıye mojno nazwat ustoyçiwımi grammatikalizowannımi soçetanyami, perwım komponentom kotorıx yawläütsä priçastiya nastoyaşego wremeni. Eto xarakternıye glawnım obrazom dlä ustnoy reçi soçetanya tipa bolağan zat tügül «etogo ne bıwayet», bolağanı boldu «sluçilos to, çto obıçno sluçayetsä // doljno bılo sluçitsä», aytağanın aytdı «skazal to, çto obıçno goworit // çto doljen bıl goworit», etegenin etdi «sdelal to, çto delayet // doljen bıl sdelat». Priçastiya w podobnıx soçetanyax imeüt znaçeniye obıçnosti ili neobxodimosti deystwiya.
Xarakternım dlä priçastiy nastoyaşego wremeni yawläyetsä upotrebleniye w sostawe slojnıx slow nazwaniy, gde priçastiya oboznaçayut postoyannıy priznak predmeta po naznaçeniü, zanätiü, igraya aktivnuyu rol w obrazowanii neologizmow: awtobus toqtayğan yer «awtobusnaya ostanowka», yarağan doktor «xirurg», taxta biçegen zawod «lesopilnıy zawod», biçen çalağan maşin «senokosilka», yük taşıyğan maşin «gruzowik», darman urağan maşin «oprıskiwatel», özünü toqtayğan bahası «sebestoimost», üyler qurağan kombinat «domostroitelnıy kombinat».
W posledniye godı wse eti soçetanya w ustnoy reçi zamenäütsä ix russkimi sootwetstwiyami, t.ye. nablüdayetsä tendensiya k arxaizasii nedawnix neologizmow.