Çastisı
Çastisı – neizmenäyemıye slujebnıye slowa, kotorıye pridayut otdelnım slowam ili selım predlojenyam razliçnıye logiko-smıslowıye i modalnıye znaçenya i ottenki. W sintaksiçeskom plane çastisı primıkayut k tomu slowu, znaçeniye kotorogo oni dopolnäüt ili widoizmenäüt. Çastisı w kumıkskom yazıke yawläütsä çrezwıçayno şirokoupotrebitelnoy i bogatoy w smıslowom otnoşenii çastü reçi. Nije çastisı kumıkskogo yazıka opisıwaütsä po sleduüşim klassifikasionnım priznakam: po stepeni grammatikalizasii, po pozisii, po otnoşeniü k drugim çastäm reçi, po funksii i po znaçeniü. Posledniy priznak yawläyetsä glawnım dlä ustanowlenya funksionalno-grammatiçeskoy prirodı çastis.
І. Po stepeni grammatikalizasii w plane morfologiçeskogo razwitya razliçaütsä:
a) çastisı-affiksı, imeüşiye siñarmoniçeskiye variantı w zawisimosti ot fonetiçeskoy strukturı predıduşego slowa: çı, çi, çu, çü; da, de; -sana, -sene, -gine; -mı, -mi, -mu, -mü; -dır, -dir, -dur, -dür;
b) çastisı-slowa: iñ, çink, lap, tap, ötesiz (öte), ne, bir, bek, epsiz, zalim, hatta, sama, yañız, heç, tügül, yoq, dür, xari, dağı, hali, hona, muna, ese; ayroqda, xasoqda, ajayıp, hayran, yaman, yamanoq, çıt, zır, qap, şolay da, qoy, gel (geligiz), al, gör.
II. Po pozisii, zanimayemoy çastisami po otnoşeniü k osnownomu slowu, razliçaütsä tri gruppı çastis:
a) prepozitiwnıye çastisı: iñ, çik, çinkde, lap, tap, ne, bir, ötesiz (öte), epsiz, heç, yanğız, ajayıp, alay, hayran, yaman, yamanoq, çıt, zır, qap, ayroqda, bek.
b) postpozitiwnıye çastisı: çı, da, sama, -oq, gine, -mı, tügül, xari, dağı, -sana, hali, -dır, ese.
w) obosoblennıye çastisı: yoq, dür, ona, muna, qoy, gel, al, gör. Dannıye çastisı, otnosäs ko wsemu predlojeniü, intonasionno obosobläütsä: Yoq, taş tügül yüregim (C.Kerimow) «Net, ne kamen moye serdse». Dür, men gesemen, sen de gesesen (H.Anwar) «Da, ya reju, i tı rejeş». Muna, tura eki de can qıyılma (U.İbrahimowa) «Wot, wot-wot oborwutsä dwe cizni». Al, bu xabar qadige yetişe (Ayaw) «Tak (wozmis), eta west doxodit do kadya». Gel, biz onda barmayıq «Daway, mı ne poydem tuda». Qoy, yırlarım yaşmınlarday yaşnasın (U.İbrahimowa) «Pust pesni moi swerkayut kak molnii».
Prepozitiwnıye çastisı wıdeläütsä ne wo wsex grammatikax türkskix yazıkow. W «Grammatike sowremennogo yakutskogo literaturnogo yazıka» daje osobo podçerkiwayetsä, çto çastisı mogut bıt tolko postpozitiwnımi, ibo agglütinativnıy stroy opredeläyet postpozitiwnoye upotrebleniye slujebnıx slow. Ne ospariwaya dannoye mneniye w otnoşenii yakutskogo yazıka, sleduyet, wozmojno, podxodit k wıdeleniü prepozitiwnıx çastis differensirowanno. W takix yazıkax, kak kumıkskiy, tatarskiy, azerbaycanskiy i dr., gde imeyetsä znaçitelnaya gruppa ekspressiwnıx priimennıx slujebnıx slow, slujaşix dlä usilenya znaçenya (obıçno dlä usilenya priznaka), wıdeleniye prepozitiwnıx çastis wpolne oprawdano. Tot fakt, çto ekspressiwno-usilitelnıy element, obrazuüşiy prewosxodnuyu stepen, predşestwuyet samomu priznaku, ne protiworeçit, po naşemu mneniü, agglütinativnomu stroyu türkskix yazıkow.
W nekotorıx sluçayax pozisya yawläyetsä tem priznakom, po kotoromu opredeläyetsä upotrebleniye znamenatelnıx slow w funksii çastisı. Naprimer, hali w prepozisii – nareçiye: hali qoy «seyças ostaw», w postpozisii – çastisa: qoy hali! «ostaw-ka».
III. Po otnoşeniü k drugim çastäm reçi razliçaütsä dwe gruppı çastis:
Sobstwenno çastisı. Süda otnosätsä slowa, kotorıye upotrebläütsä tolko w roli çastis. Sredi sobstwenno çastis wıdeläütsä: 1) perwoobraznıye, k kotorım otnosätsä çastisı, proisxojdeniye kotorıx ne ustanawliwayetsä po morfemnomu sostawu: hatta, iñ, çink, tap, lap, sama, -gine, -oq, -mı, heç, -dür, -sana, xari, -dır, çıt, zır, qap; 2) çastisı-izolirowannıye formı prilagatelnıx: epsiz, ötesiz, yamanoq, ayroqda, mestoimeniy: hona, muna, nareçiy: alay, şolay da, glagolow: ese (< er+se; sr.: edi < er+di, eken < er+ken). Eti prilagatelnıye, mestoimenya, nareçya i glagolı polnostü pereşli w razräd çastis i w sowremennom yazıke samostoyatelno ne upotrebläütsä.
İzolirowannıye formı imen prilagatelnıx: ajayıp «udiwitelnıy», yaman «ploxoy», çislitelnıx: bir «odin», mestoimeniy: ne «çto», nareçiy: bek «krepko», yañız «odin», «odinoko», dağı «bolşe», dağı da «yeşe», hali «seyças», glagolow: al «beri», qoy «ostaw», gel «prixodi», gör «posmotri», modalnıx slow: yoq «net», «otsutstwuyet», kotorıye, narädu s funksiyami znamenatelnıx slow, wıpolnäüt takje funksii çastis. Slowa ajayıp, yaman, bir, ne, bek, yañız, dağı da w funksii çastis wırajayut ekspressiwno-usilitelnıye znaçenya i proiznosätsä takje s ekspressiwnoy intonasiyey: ajayıp adam «udiwitelnıy çelowek» – ajayıp yaxşı adam «udiwitelno xoroşiy çelowek»; yaman xasiyat «ploxoy xarakter» – yaman çalt söyley «Slişkom bıstro goworit»; bir kitap «odna kniga», «kakaya-to kniga» – Bir tiziw kitap dağı! «Oçen xoroşaya kniga»; Ne kitapdır? «Çto za kniga?» – Ne yaxşı kitapdır! «Kakaya xoroşaya kniga!». Bek bayla! «Krepko priwäji» – Bek yaxşı» «Oçen xoroşo!». Yañız tura «Ciwet odin» – Bu üyde yañız ol tura «W etoy komnate ciwet tolko on». Dağı da gel «Prixodi yeşe» – Dağı da yaxşı! «Tem luçşe!»
Udwoyeniye soglasnogo w slowe yaman (yamman) i perenos udarenya w slowe yañız na naçalnıy slog (yañız) takje yawläütsä priznakami çastis.