Predikatiwnıye slowa
Predikatiwnıye slowa-eto nemnogoçislennıy klass slow, kotorıye ne mogut bıt wklüçenı w sostaw ni odnoy iz nazwannıx wışe çastey reçi i kotorıye oboznaçayut “nedeystwennoye sostoyaniye”. Oni ispolzuütsä w yazıke preimuşestwenno w funksii predikatiwnogo çlena (samostoyatelno ili w soçetanii s drugimi slowami) ili ekwiwalenta predlojenya i obnarujiwaüşix kak imennıye, tak i glagolnıye swoystwa.
Po znaçeniü predikatiwnıye slowa mojno razdelit na gruppı: 1) ekzistensialnıye (bıtiynıye): bar «yest», «imeyetsä»; yoq «net», «ne imeyetsä»; 2) modalnıye: tiyişli «doljen», «obäzan»; gerek «nujen», «nado», «neobxodimo»; tarıq «nujen», «nado», «neobxodimo», mumkin «wozmojno», yaray «mojno»; 3) utwerditelnıye: dür «da»; şolay «(imenno) tak»; yaray «ladno», «pust budet tak»; 4) otrisatelnıye: tügül «ne tak», «net».
Predikatiwnoye slowo bar wırajayet naliçiye, suşestwowaniye çego-libo; ono wıstupayet w roli samostoyatelnogo skazuyemogo podlejaşnogo predlojenya: Xalqım bar yabuşuwda sırtı yerge tiymeygen (H. Anwar). «U menä yest narod, kotorogo ne slomit».
W otwetnıx replikax dialogiçeskoy reçi slowo bar şiroko potrebläyetsä w kaçestwe nepolnogo bespodlejaşnogo predlojenya: [Ajiy]: Barmı barı da? [Tatuw]: Bar (A.Salawatow) «[Ajiy]: Yest li wse? [Tatuw]: Yest».
Predikatiwnoye slowo yoq wırajayet otsutstwiye, nesuşestwowaniye: Telden yürüy butu yoq, yarıq bere, otu yoq (zagadka) «Bez nog, no xodit po prowoloke, bez ognä, no swetit».
W zawisimosti ot konteksta slowo yoq mojet wırajat takje i räd boleye çastnıx znaçeniy:
1) otkaz: [Xan]: Qarawaş! Suwuq suw al içmege! Alığız, içigiz, Qadi! [Qadi]: Yoq, yoq, xan. Başlapğı ayaq xannıkidir! (A.Salawatow) «Net, net, xan, perwıy bakal xana!»;
2) protest, wozrajeniye, nesoglasiye: [Xan]: Şulanı şu yerinde urup işin bitdirsek, qızlanı da alıp getsek, oñlu bolmasmı? (A.Salawatow) «Yesli mı pokonçim s nimi zdes ce i zaberem dewuşek, razwe ne budet sprawedliwo?» [Wazir]: Yoq, yarayğan zatmı! «Net, eto newozmojno!»
Slowo yoq w swäznoy reçi mojet wıstupat w roli:
1) samostoyatelnogo skazuyemogo dwusostawnogo predlojenya: Meni qarşılığım yoq (Salawatow) «Ya ne imeü niçego protiw»;
2) ekwiwalenta predlojenya (tolko pri otwete na wopros): [Qasım]: Bilmeymen. Kim bolur eken? Yoqmu meni qutğarma bir küy? [Tatuw]: Yoq. «[Kasım]: Ne znayu. Kto mojet bıt? Net li wıxoda spasti menä?»
3) otrisatelnoy çastisı: [Wazir]: Yoq, yarayğan zatmı! Qızardaşım yoq meni. Dünyada tilden tatli de, tilden aççı da zat yoqdur, xanım. Yoq, yoq (A.Salawatow) «[Wazir]: «Net, razwe mojno! U menä net sestrı. W mire net niçego slaşe i gorçe yazıka, gospoja. Net, net».
Predikatiwnıye slowa bar ili yoq w soçetanii s priçastiyem na -ğan/-gen obrazuyut osobuyu formu proşedşego wremeni (yee polojit. i otrisat. aspektı): Meni çi heç görgenim yoq «Ya-to niçego ne widel». Meni sağa aytğanım yoq «Ya tebe niçego ne goworil»; tatar. Kem äsärlären uqığanığız bar? (Ş. Kamal) «Wı çi proizwedenya çitali?» Qırım matur dilär, barğanım yoq (H. Taqtaş) «Goworät, Krım krasiw, ne bıwal (ni razu) ya tam».
Predikatiwnıye slowa bar ili yoq upotrebläütsä i w soçetanii s priçastiyem nastoyaşego wremeni na -ağan/-yegen obrazuyut osobuyu formu proşedşego wremeni (yee polojit. i otrisat. aspektı): Şo haqda meni bilegenim yoq «Ob etom ya niçego ne znayu». Sen aytağan zatlardan meni añlayğanım yoq «O tex weşax, o kotorıx tı goworiş, ya ponätya ne imeü», Munda gel, sağa aytağanım bar «İdi süda, u menä yest, çto tebe goworit».
Predikatiwnıye slowa bar ili yoq şiroko ispolzuütsä w poslowisax i pogoworkax kak sredstwo sozdanya antitezı: Bar gişine tarlıq yoq «İmuşiy çelowek, stesnenya ne znayet»; tatar. Därt bar, därman yoq «Celaniye yest, silı net»; Saqalı bar, aqılı yoq «Boroda yest, uma net».
Oba slowa obrazuyut ustoyçiwıye oborotı reçi: yoq yerden «ni za çto, ni pro çto; bez wsäkoy priçinı»; yoq bol şundan «ubiraysä otsüda»; barı-yoğu şu «wot wsö», yoq etmek «uniçtojat, likwidirowat; iskorenät», yoqğa çığarmaq «swodit na net».
Predikatiwnoye slowo tiyişli upotrebläyetsä w znaçenii «doljen», «obäzan» (w otrisat. forme – «ne doljen», «ne obäzan»): Onu xasiyatın yaxşi bilegen eri, qawğanı qalın etme tiyişli görmedi (A.Mamayew) «Muj, kotorıy znal yeyö priwıçki, ne zaxotel, çtobı razgowor bıl glubokim».
Slowo tiyişli w soçetanii s infinitivom obrazuyet slojnoye skazuyemoye, soglasuüşeyesä s podlejaşim w lise i çisle: Sağa cawap yazmağa tiyişli görmey edim (N.Batırmurzayew) «Ya ne sçital obäzatelnım pisat tebe pismo». Olağa olay tiyişli edi (A.Salawatow) «İm sledowalo tak».
Predikatiwnoye slowo gerek wırajayet nujnost, neobxodimost (otrisat. forma gerekmey, gerek tügül – nenujnost çego-l. ili sowerşenya deystwiya); ono aktivno upotrebläyetsä kak w roli samostoyatelnogo skazuyemogo podlejaşnogo predlojenya (1), tak i w sostawe slojnogo skazuyemogo bespodlejaşnogo predlojenya (w soçetanii s imenem deystwiya ili s infinitivom, (2):
1) Olağa hali quçaqlar, öbüşüwler, can toyumluq gerek edi. (M.Abukow) «İm nujnı seyças obnimanya, poselui, çtobı duşa bıla polna». Mağa söz tiygenni süymey – hakim yerimde qalğanım gerek (M.Abukow) «Mne nado, çtobı mne ne uprekali, i ya ostawalsä na doljnosti»;
2) Hali neçik etejekni oylaşmağa gerek (A.Salawatow) «Seyças nado dumat o tom, kak nam bıt». Ozoqda, onu aburlu qartlağa tapşurma gerek edi (M.Abukow) «Koneçno, eto nado bılo poruçit uwajayemım starikam».
Slowo gerek obnarujiwayet kak imennıye, tak i glagolnıye swoystwa. Podobno imenam ono, w çastnosti, mojet:
1) prisoyedinät k sebe slowoobrazuüşiye affiksı -li, -sız: Başlap aytma gerekli adamım anam (M.Abukow) «Çelowek, kotoromu ya doljen w perwuyu oçered goworit – eto moya mama»;
2) soçetatsä s otrisatelnoy çastisey tügül: Paydasız zatlar bizge gerek tügül «Bespoleznıye weşi nam ne nujnı»;
3) upotreblätsä w atributiwnoy funksii: Gelinni turğandoq çuwulduruqğa girme gerekli erteni (M.Abukow).
W to ce wremä u slowa gerek çetko wıstupayut i nekotorıye glagolnıye priznaki, takiye kak sposobnost prinimat affiksı:
1) otrisanya -ma/me; gerekmes «ne budet nujen», gerekmey «ne nujno, ne nujen», gerekmey edi «ne nujno bılo»;
2) uslownogo naklonenya -sa i yego liçnıx form: yed. ç. men (sen, ol) gereksem (-señ, -se…) «Yesli ya (tı, on) budu (-yeş, -yet) nujen»;
3) wremennıx i liçnıx form izyawitelnogo naklonenya: nastoyaşego wremeni yed. ç. gerekmeymen (-sen…) «ya (tı, on) nujen»; mn. ç. Biz gerekbiz «mı (wı, oni) nujnı»;
4) buduşego wremeni yed. ç.: men (sen, ol) gerek bolajaqman (-san, -sen) «ya (tı, on) budu (-yeş, -yet) nujen»; mn. ç. biz (siz, olar) gerek bolajaqbız (-sız, -lar) «mı (wı, oni) budem (-yete, -ut) nujnı»; Qıdırtma gerekli bolur, mekenli küyde tapşurup, barın da oñarma gerekli bolur (A.Salawatow) «Pridetsä pogulät, wse kak sleduyet podgotowit»;
5) proşedşego wremeni yed. ç.: gerek edi «ya (tı, on) bıl nujen»; mn. ç. biz (siz, olar) gerek edik (-igiz, -ler) «mı (wı, oni) bıli nujnı».
Gerek oçen çasto substantiwiruyetsä, prinimaya affiksı prinadlejnosti i mnojestwennogo çisla, a takje pokazateli padejey.
Predikatiwnoye slowo mumkin ispolzuyetsä w kumıkskom yazıke redko i wırajayet wozmojnost (otrisatelnaya forma mumkin tügül – newozmojnost) sowerşenya deystwiya; soçetayas s imenem deystwiya ili s infinitivom ono obrazuyet slojnoye skazuyemoye: gelme mumkin «wozmojno on pridet», yoluqma mumkin «wozmojno wstretitsä».
Predikatiwnıye slowa tiyişli, gerek i mumkin imeüt formı wremeni i naklonenya, kotorıye obrazuütsä posredstwom prisoyedinenya wspomogatelnıx glagolow edi i bol: barmağa tiyişli edi «On doljen bıl idti», barmağa mumkin boldu «stalo wozmojno idti», barmağa gerek bolsa «yesli nado (mojno) idti» i t.d. Şo sayalı da Qayırbek onu bulan söyleme gerek edi (Z.Atayewa) «Poetomu Kayırbek doljen bıl s nimi pogoworit».
Predikatiw şolay «tak» imeyet formı wremeni i naklonenya, wırajayet znaçeniye utwerjdenya: şolay edi «bılo tak», şolay bolajaq «budet tak», şolay busa «yesli budet tak» i t.d. Barı maxlüq da şolay, Ayxanım (A.Salawatow). Ali! Yolawçu yolda yaxşı, şolay tügülmü? – degen Uzair Calgannı terbetdi (R.Rasulow).
Predikatiw yaray w soçetanii s infinitivom wırajayet realnuyu wozmojnost sowerşenya opredelennogo deystwiya: Gertiden de bular qaçaqlar bolma yaray (A.Salawatow). «Eti, deystwitelno, mogut bıt dezertirami». Men munda 2-3 gün turar dep esine gelgen busa yaray (Konakbiyew) «Mojet bıt, on podumal, çto ya ostayus zdes na dwa-tri dnä».
Upotrebläyas samostoyatelno, yaray wırajayet razreşeniye sowerşit opredelennoye deystwiye: Uzair Babayew cawap bersin. Yaray! (R.Rasulow) «Pust otweçayet Uzair Babayew. Mojno».
Otrisatelnaya forma etoy konstruksii wırajayet znaçeniye newozmojnosti sowerşenya deystwiy i zapreşenya.
Predikatiw dür wırajayet uwerennost goworäşego w realnosti i dostowernosti sobıtiy i deystwiy, o kotorıx idet reç w predlojenii. İmeyet formı nastoyaşego i proşedşego wremeni: [Ayşat]: Dür, gelgen zdi Tatuw. Dür edi (A.Salawatow) [Ayşat]: «Da, prixodila Tatuw. Bılo». Ariw ekeninden qayrı, ariw saqlanğan qatın da dür (M.Abukow) «Krome kak krasiwaya, ona yeşe i xoroşo soxraniwşayasä cenşina».
Predikatiw tügül upotrebläyetsä dlä otrisanya wsego soderjanya predlojenya. Poetomu ono w osnownom wstreçayetsä libo w sostawe glagolnogo, libo imennogo skazuyemogo. Çaşe wsego upotrebläyetsä w sostawe glagolnogo skazuyemogo, wırajennogo priçastiyem ili imenem deystwiya na -maq: Saylawnu ullusuna qoyağan adat tügülmü? (A.Salawatow) «Razwe wıbor ne ostawläüt za starşim?»
Tügül çasto upotrebläyetsä dlä oformlenya imennogo skazuyemogo s otrisatelnım znaçeniyem: O çu ullu iş tügül edi. Ol, olay haygew, osal xasiyatlı, namart yürekli ulan tügül (A.Salawatow) «Eto bılo ne takoye wajnoye delo. On ne takoy durnoy, ne takoy slaboxarakternıy, s çerstwım serdsem çelowek».
W dialogiçeskoy reçi çasto upotrebläyetsä samostoyatelno w funksii slowa-predlojenya: [Ajiy] Bilezik, sağa sawhat etilgen bilezik tügülmü? [Tatuw] Tügül (A.Salawatow) «Braslet, razwe eto ne braslet, podarennıy tebe?»
Tügül obrazuyet otrisatelnuyu formu ot predikatiwow bar, yoq, gerek, tarıq, tiyişli: Mağa tarıq tügül edi, birigizni bir zatığız da, qoya busağız (A.Salawatow) «Mne niçego ne nujno bılo, ni ot kogo i niçego, yesli bı wı ostawili menä».