Prämaya reç
Prämaya reç xarakterizuyetsä sleduüşimi priznakami: 1) toçno wosproizwodit çujoye wıskazıwaniye; 2) soprowojdayetsä awtorskimi slowami. Naznaçeniye awtorskix slow – ustanowleniye samogo fakta çujoy reçi i ukazaniye, komu ona prinadlejit. Awtorskiye slowa mogut takje poyasnät, pri kakix uslowyax bıla proiznesena çujaya reç, k komu ona obraşena, mogut dawat yey osenku i t.d.
Awtorskiye slowa i prämaya reç obrazuyut osobuyu sintaksiçeskuyu konstruksiü, sostoyaşuyu iz samostoyatelnıx çastey, swäzannıx po smıslu i intonasionno. Swäz mejdu obeimi çastämi konstruksii mojet bıt boleye tesnoy ili meneye tesnoy, çto zawisit ot ix wzaimnogo raspolojenya, leksiçeskogo znaçenya glagola-skazuyemogo w awtorskix slowax, wwodäşix prämuyu reç i t.d.
Çujaya reç w yeyö prämoy peredaçe uwäzıwayetsä s awtorskoy reçü dwumä sposobami: 1) s pomoşü slowa dep i 2) asindetiçeski (bessoyuzno). Asindetiçeskoye soyedineniye çujoy reçi i awtorskoy reçi wstreçayetsä: a) pri skazuyemom awtorskoy reçi, wırajennom glagolom demek «goworit»; b) pri postanowke awtorskoy reçi pered çujoy.
Awtorskaya reç w otnoşenii çujoy reçi zanimayet razliçnıye polojenya, çto mojet bıt predstawleno sleduüşey sxemoy:
- Podlejaşeye + wtorostepennıye çlenı awtorskoy reçi (dwoyetoçiye) + çujaya reç (zaklüçayetsä w kawıçki) + dep + skazuyemoye awtorskoy reçi: Ol suwuq tawuş bulan: «Sizge kim tarıq?» – dep soradı (İ.Kerimow) «On xolodnım golosom sprosil: «Kto wam nujen?».
Dannaya konstruksiya yawläyetsä xarakternoy i şiroko rasprostranennoy formoy w kumıkskom yazıke. Sootwetstwenno ona dowolno çasto wstreçayetsä w xudojestwennoy proze.
- Çujaya reç (zapätaya) + dep + skazuyemoye + wtorostepennıye çlenı + podlejaşeye awtorskoy reçi (ili reje: skazuyemoye + podlejaşeye + wtorostepennıye çlenı awtorskoy reçi): «Bir cumadan soñ biz getme gerekbiz», – dedi İsrapil (R.Rasulow) «Çerez odnu nedelü nam nado uyexat», – skazal İsrapil.
W prepozitiwnom upotreblenii prämoy reçi logiçeskoye udareniye padayet na neye.
- Slowa awtora (wıdeläütsä zapätımi i tire) stoyat w seredine prämoy reçi: «Qorqma, yuwuğum, qorqma, – dedim men, – yuwuqlanı arasında ne de bolup qala» (M.Abukow) «Ne boysä drug moy, ne boysä, -skazal ya,- sredi druzey çego tolko ne bıwayet».
Eta konstruksiya poluçila rasprostraneniye w kumıkskom pod wliyaniyem russkogo yazıka.
- Awtorskaya reç (dwoyetoçiye) + prämaya reç: Adil Murzayewiç bulay dep başladı: «Siz aytağan ariw haqıl, Madina, tek sizin yimik osal kolxozlar rayonda dağı da bar». (Ş.Alberiyew) «Adil Murzayewiç naçal tak: «Wı goworite umno, Madina, odnako, w rayone imeyetsä yeşe takiye ce slabıye kolxozı, kak waş».
Postpozitiwnoye upotrebleniye prämoy reçi tipiçno dlä russkogo yazıka i çerez perewodı wxodit w sintaksis kumıkskogo yazıka.
S toçki zrenya leksiçeskoy prämaya reç, kak prawilo, predstawläyet soboy doslownuyu peredaçu çujogo wıskazıwanya, togda kak w koswennoy reçi, obıçno wosproizwodäşey tolko soderjaniye çujogo wıskazıwanya, podlinnıye slowa i wırajenya goworäşego lisa preterpewayut te ili inıye izmenenya.
S toçki zrenya sintaksiçeskoy prämaya reç predstawläyet soboy samostoyatelnoye predlojeniye (ili räd predlojeniy), swäzannoye s awtorskimi slowami tolko po smıslu i intonasionno, a koswennaya reç obrazuyet pridatoçnuyu çast w sostawe slojnopodçinennogo predlojenya, w kotorom rol glawnoy çasti igrayut awtorskiye slowa. Eto sintaksiçeskoye razliçiye yawläyetsä osnownım priznakom otgraniçenya koswennoy reçi ot prämoy. Çto ce kasayetsä leksiçeskogo razliçya, to ono meneye obäzatelno.
Prämaya reç mojet peredawat:
a) wıskazıwaniye drugogo lisa, naprimer: «Ne ariw yırlay dağı», – dedi kimese birew (M.Abukow) «Kak krasiwo poyet», – skazal kto-to;
b) slowa samogo awtora, proiznesennıye im raneye, naprimer: «Yolğa qaçan çığabız?» – dep soradım men (R.Rasulow) «Mı kogda otprawläyemsä w put?» – sprosil ya;
w) newıskazannıye mısli, naprimer: Oylaşaman: «Xalq neger paşman, qaydan gelgen bu yerge bu taş» (M.Atabayew) «(Ya) dumayu: «Poçemu lüdi peçalnı, otkuda ce zdes etot kamen».
Awtorskiye slowa obıçno soderjat w swoyem sostawe glagol wıskazıwanya ili mısli (demek «skazat», soramaq «sprosit», cawap bermek «otwetit», oylaşmaq «podumat» i dr.).