Morfologya imeni sobstwennogo
Kak otmeçayet G. F. Blagowa, w pratürkskoy antroponimiçeskoy sisteme zadeystwowanı çetıre çasti reçi – suşestwitelnıye, prilagatelnıye, çislitelnıye, glagolı. Osobenno mnogoçislennı antroponimiçeskiye yedinisı, genetiçeski swäzannıye s suşestwitelnımi. Priwedem primerı prostıx liçnıx imen Adya "dar, podarok, nagrada", Ajay "matuşka, starşaya sestrenka, tetuşka", Anya "podarok", Asad "lew", Bayraq "flag", Baʼli "çereşnä", Bülbül "solowey", Gümüş "serebro"; "simwol wnutrenney çistotı, bezgrexownosti".
Neredko wstreçaütsä i prilagatelnıye: Aman "zdorowıy, blagopoluçnıy", Gözel "krasiwaya, prekrasnaya, prelestnaya", Nazik "nejnaya, izäşnaya", Aziz "dorogoy", Ariw "krasiwıy", Qaysar "nastoyçiwıy, wolewoy", Giççi "malenkiy", Sıylı "poçtennaya", Asli "osnownaya", "korennaya", "podlinnaya, nastoyaşaya".
Sredi adyektiwnıx slojnosostawnıx liçnıx imen kompaktnuyu gruppu sostawläüt prilagatelnıye swetooboznaçenya, kotorıye wıstupayut komponentami slojnosostawnıx liçnıx imen: aq "belıy", qara "çernıy", sari "celtıy", gök "goluboy": Ağat türk. stäj. ot aq "belıy" + at "kon", Aqbiy – aq "belıy; swetlıy, çistıy" + biy "knäz", Akbulat – aq "belıy; swetlıy, çistıy" + bulat "stal wısşego sorta; krepkiy, kak bulat (stal)"; Aqbet – aq "belıy" + bet "liso"; "belolisaya", Aqbiyke "belaya (blagorodnaya) knäginä, knäjna", Aqbolat türk./pers. "krepkiy kak stal", Aqqız – aq "belıy" + qız "dewuşka"; "belolisaya dewuşka", Aqtay – aq "belıy" + tay "cerebenok"; "belıy cerebönok", Qarabatır – qara "moguçiy" + batır "geroy, bogatır"; "moguçiy bogatır", Qarabek – qara "moguçiy" + bek "prawitel"; "moguçiy prawitel", Qaragişi – qara "moguçiy, groznıy" + gişi "mujçina"; "groznıy mujçina", Qaramahammat – qara "moguçiy" + Mahammat "imä proroka" "welikoduşiye, şedrost werı", Qaraçaç – qara "çernaya" + çaç "kosa"; "çernokosaya"; Sarijat "swetoç", Gökgöz "goluboglazıy". Aktivnost prilagatelnıx swetooboznaçenya w obrazowanii liçnıx imen obyasnäyetsä polisemantiçnostü prilagatelnıx etoy gruppı. Oni peredayut takje räd otwleçennıx ponätiy, takix, kak, naprimer, mudrost nositelä imeni, yego moş, dolgojitelstwo i t.p. [Sm. Blagowa 1997, 1998].
İz çislitelnıx w kumıkskom antroponimikone zadeystwowanı tolko koliçestwennoye çislitelnoye yüz "sto" i miñ "tısäça" kak komponentı slojnosostawnıx imen: Yuzmanat "sto rubley". Miñariw "tısäçikratno krasiwaya".
İz glagolow kompaktnuyu gruppu sostawläüt glagolı sostoyanya toqta "stoyat", "prebıwat", tolğan "stanowitsä polnoy (o lune)", qalsın "pust ostanetsä", ölmes "ne umret", tursun "pust ostanetsä", a takje glagolı tay "uydi", taman "xwatit", yaraş "soglasis", geldi "prişel, nastupil", tuw, tuwğan "rodilsä", berdi "dal": Eltuwğan "rodilsä stareyşina stranı, naroda". Po mneniü professora T. M. Garipowa, imä İldugan (İltugan) zaimstwowano iz yazıka xazar (IV – X weka)"; Aytuw – ay "luna" + tuw "rojdatsä"; Bikatuw – bike "gospoja" + tuw "rodilas"; Güntuwğan – gün "solnse" + tuwğan "wzoşlo; rodilos"; Toqtabiy – toqta "podojdi" + biy "knäz"; Toqtarbek – toqtar "podojdet" + bek "knäz"; Tolğanay – tolğan "polnaya" + ay "luna"; Tursun "pust ostanetsä, ciwöt. Pust ciwet, day Bog cizni (pojelaniye rebenku)"; Qalsın "pust ciwöt, ostanetsä"; Taymas "rebenok, ciznennıy put kotorogo ne oborwetsä, kotorıy ne umret"; Ölmes "ne umröt". Xudayberdi – "bogom dannıy"; Aqberdi – aq "belıy" + berdi "dal"; Bayberdi – bay "bogatıy" + berdi "dal", Qalırqız – qalır "ostanetsä" + qız "dewuşka" – "dewuşka, kotoraya ostanetsä, doljna cit"
Çasti reçi komponentow liçnıx imen budut widnı pri rassmotrenii modeley slojnosostawnıx liçnıx imen.
Nekotorıye iz suşestwitelnıx ili prilagatelnıx selesoobrazneye nazıwat prosto imenem, tak kak oni sowmeşayut w sebe znaçenya toy i drugoy konkretnoy imennoy çasti reçi. Primer takogo imeni – slowo bay "bay, bogaç, bogatıy, xozäin, gospodin". A. Gafurow [1987: 131] ukazıwayet takje znaçenya 1) "bogatır" i peren. 2) "gospod". Ono yawläyetsä odnim iz naiboleye rasprostranennıx komponentow mujskix liçnıx imen, a inogda wstreçayetsä i w sostawe censkix, naprimer: Aybatır "luna" + "bogatır", Bayqız – bay "bogataya" + qız "dewuşka", Aybay – "luna" + "bogaç", Baybaş – bay "bogatıy" + baş "golowa", Baymurza "bogatıy gospodin, knäz, sarewiç", Bayramqız – bayram "prazdnik" + qız "dewuşka" "dewuşka–prazdnik", Biykebay – biyke "blagorodnaya cenşina-xozäyka, knäjna" + bay "bogataya" "bogataya knäjna, knäginä", Baybike "blagorodnaya cenşina-xozäyka, gospoja" + bay "bogataya". Bay kak samostoyatelnoye imä w kumıkskom yazıke ne upotrebläyetsä. W kumıkskix liçnıx imenax na perwom plane znaçeniye prilagatelnogo.
Slowo qara, şiroko izwestnoye kak prilagatelnoye so znaçeniyem "çernıy, temnıy", w razliçnıx türkskix yazıkax imeyet takje znaçenya, w kotorıx wıstupayet kak suşestwitelnoye (naprimer, kirg. "opora", "mnojestwo, massa", "krupnıy skot", "pismennost, gramota", uzb. "tma, temen, çernota", kirg., turkm., uzb. "siluet, oçertaniye, ten", tat. "çernoye pätno, besçestye", turkm. "kleweta", uzb. "traur, traurnaya odejda"), a poetomu w etix yazıkax ono ne prilagatelnoye, a imä [İsxakowa: 6].
W sostawe liçnıx imen kumıkow qara oznaçayet ne tolko "çernıy, temnıy" (Qaragöz "çernıye glaza", Qaraçaç "çernaya kosa", no imeyet i drugiye znaçenya, ne swoystwennıye yemu w sowremennom yazıke: "silnıy, moşnıy, moguçiy" (sr. kum., kirg., tat. Qarabatır "silnıy, moşnıy, moguçiy bogatır"), "krupnıy, bolşoy" [Djanuzakow 1989: 94]), "welikiy" (Qaraxan "welikiy xan"). G. F. Sattarow opredeläyet znaçeniye imeni qara i kak "bogatıy": Qaraman – "obladatel bogatstwa, dostatka, silı, moguşestwa") [1981: 104].
Ukazannıye znaçenya komponenta qara soderjatsä w rabotax [Sattarow 1981: 103; Gafurow 1987: 155-156; Djanuzakow 1989: 94]. Material kumıkskogo yazıka podtwerjdayet mısl X. F. İsxakowoy o tom, çto qara w liçnıx imenax yawläyetsä ne prilagatelnım, a imenem po dwum priçinam: 1) w çisle znaçeniy komponenta qara imeyetsä znaçeniye "prostoy narod", kotoroye naxodit podtwerjdeniye w obyasnenii znaçenya imeni Qarabaş. Nositel imeni Qarabaş – eto ne tolko "malçik s çernımi/temnımi wolosami (golowoy)" – 2-oye znaçeniye, no i "rab, sluga" – 1-oye znaçeniye.
Slowo qara, w kumıkskom, azerbaycanskom, kirgizskom i turkmenskom yazıkax upotrebläyetsä i kak samostoyatelnoye imä, w uzbekskom – kak samostoyatelnoye mujskoye i censkoye liçnoye imä. A. Gafurow [1987, 155] türkskoye liçnoye imä mujskoye Qara perewodit kak "moguçiy, silnıy, welikiy" [İsxakowa: 8].
W liçnıx imenax soxranäütsä slowoobrazowatelnıye i slowoizmenitelnıye affiksı pereçislennıx çastey reçi. Priwedem nekotorıye iz nix.
Affiksı imennıx çastey reçi – suşestwitelnıx, prilagatelnıx, çislitelnıx:
-
Affiks suşestwitelnogo -çı/-çi/-çu/-çü, imeüşiy znaçeniye imeni deyatelä – "tot, kto…". Sredi suşestwitelnıx nablüdayetsä bolşoye koliçestwo kornewıx slow. Proizwodnıye suşestwitelnıye, skoreye wsego, pronikali w antroponimiçeskuyu sistemu uje w gotowom wide. Primerı drewnetürkskix antroponimiçeskix yedinis so slowoobrazowatelnım affiksom -çı: Yolçu (ot yol "doroga + affiks –çu) "puteşestwennik", Qoyçu (ot qoy "owsa" + -çu) "çaban; pastux, pasuşiy owes", "wladeles oweçix stad", Sabançı (ot saban "paşnä" + affiks -çı) "paxar, xlebopaşes", znaçeniye mujskogo imeni – "rojdennıy wo wremä sewa", Oraqçı (ot oraq "serp" + -çı) "cnes", Borançı (ot boran "buran" + affiks -çı), rodilsä wo wremä burana, İnnırçı (ot innır "tok" + affiks –çı) "molotilşik", Yırçı (ot yır "pesnä" + affiks -çı) "pewes" i dr. Suşestwitelnıye w pratürkskoy antroponimiçeskoy sisteme ispolzuütsä, kak prawilo, w osnownom padeje.
-
Affiks suşestwitelnogo -daş, -deş so znaçeniyem "sotowariş po…", "tot, kto wmeste s …": Adaş "tezka" ot at "imä" + -daş. Eto imä imeyet takje znaçeniye "drug, priyatel, towariş", süda primıkayet i mujskoye imä Aydaş "imeüşiy kaçestwa lunı, krasiwıy, kak luna" ot ay "luna" + -daş; Qardaş (stäj. ot qarındaş) "rojdennıy odnoy materü (wmeste s kem-to), yedinoutrobnıy". Eto imä dawalos rebenku, rodiwşemusä ot drugogo (nowogo) muja.
-
Affiks suşestwitelnogo -lıq, -lik, -luq, -lük s abstraktnım znaçeniyem: Atalıq (ot ata "ded; otes" + -lıq) "otsowstwo", Şawluq (ot saw "zdorowıy" + -luq) "zdorowye". Sr. s kirg. Erlik "mujestwo, geroystwo, xrabrost; podwig" ot er "muj, mujçina; wozmujalıy; geroy, bogatır, xrabres" + -lik, Şatlık "radost" ot şat "radostnaya" + -lık; turkm. Amanlık "blagopoluçiye, spokoynoye teçeniye cizni" ot aman "newredimıy, zdorowıy", "poşada, spaseniye" + -lık, uzb. Otalik "patriarx, glawa roda" ot ota "otes" + -lik, Omonlik, "zdorowye, blagopoluçiye; blagodenstwiye" ot omon "newredimıy, soxrannıy", "poşada, spaseniye" + -lik, Yaxşilik "dobrota, dobrodetel; dobro, blagodeyaniye" ot yaxşi "xoroşiy, dobrıy, slawnıy; priliçnıy" + -lik [İsxakowa: 8].
-
Affiks otglagolnogo suşestwitelnogo –ış, -iş, -uş, -yüş so znaçeniyem prosessa ili rezultata deystwiya: Bağış "prismotr, uxod" ot baq "prismatriwat, uxajiwat, wospitıwat" + -ış (imä wırajayet pojelaniye roditeley, çtobı sın uxajiwal za nimi, kogda oni sostarätsä); Bağışbek ot baq + -ış + bek, Tabuş "doxod, uspex", liçnoye imä skoreye "naxodka" ot tap – "naxodit; zarabatıwat; delat otkrıtiye; rodit" + -uş; Uruş ot ur "bit" + -uş "bitwa", Dawuş ot daw "woyna" + -uş "zawoyewatel". Sr. s dr. türkskimi yazıkami: kaz. kirg. Konuş "ostanowka na noçleg", "mesto raspolojenya aula", "rodnoye pepelişe" ot kon "ostanawliwatsä na noçleg" + -uş (weroyatno, liçnoye imä ukazıwayet na wremä i mesto rojdenya); tat. Aklanış "oprawdaniye" ot aklan "oprawdatsä" + -ış (imä dawalos, kogda u cenşinı, sçitawşeysä besplodnoy rojdalsä sın [Sattarow 1981: 30]: Tanış "znakomıy, swoy çelowek" ot tanı "uznawat" + -ş; uzb. Keliş "prixod, pribıtiye" t.ye. "rojdeniye" ot kel "pribıwat, prixodit, yawlätsä" + -iş [İsxakowa: 10].
-
Affiks mnojestwennogo çisla -lar/-ler soderjitsä w sleduüşix mujskix imenax Ağalar ot ağa "gospodin" + -lar (affiks mnojestwennosti), Ağalarxan ot Ağalar "gospodin gospod" + xan i w censkom imeni Güller "roza" ot gül "roza" + -ler.
-
Affiks prinadlejnosti 1 l. yed. çisla –ım, -im, -yum, -um: Xanımay (ot xan "knäz" + -ım + ay "luna"), Ağayım (ot ağay "starşiy brat" + -ım (affiks prinadlejnosti), Ağawum (ot ağaw "starşiy brat" + -um (affiks prinadlejnosti), Acam (ot Aja "mat, starşaya sestra, tötka, babuşka" + -m (affiks prinadlejnosti), Akawum (ot Akaw "gospodin" + -um "affiks prinadlejnosti", Akaşim (ot Akaş + -im (affiks prinadlejnosti).
-
Kak otmeçayet X. F. İsxakowa "affiks prinadlejnosti 3 l. yed.ç. -sı/-si/-su/-sü w prostıx liçnıx imenax wstreçayetsä tolko w azerbaycanskom yazıke, naprimer; az. Atası "yego gospodin" ot ata "gospodin" + -sı, Baғı ot baғ- "yego sad" + -ı, Gulu "yego rab" ot gul "rab" + -u, Kulu "yego swetok" ot kul "swetok" + -u. W drugix yazıkax affiks prinadlejnosti 3 l. yed.ç. wstreçayetsä tolko w sostawe slojnıx imen" [İsxakowa: 11-12]. W kumıkskom imennike mı obnarujili sleduüşiye imena s affiksom prinadlejnosti 3 lisa yedinstwennogo çisla: Maması ot Mama + -sı, Abusu ot Abu "otes" + -su, Aygülü ot ay "luna" + gül "roza" + -yü "lunnaya roza", Baxtum ot Baxt "sçastye" + -um.
-
Upodobitelnıy suffiks -day/-tay wstreçayetsä w imenax Ayday ot ay "luna" + -day "kak mesäs, podobnıy mesäsu. Xamutday (ot xam + at + --day) "imä, wozdayuşaya xwalu, dostoynaya poxwalı". Wozmojno i censkoye imä Şawaday. Sr. kaz. c. Ayday "lunopodobnaya" ot ay "luna" + -day, Walday "sladkaya, kak med" ot bal "med" + -day, m. Canday "dorogoy, kak duşa" ot can "duşa" + -day, Tastaybek "krepkiy, kak kamen" ot tas "kamen" + -tay + bek "krepkiy"; kirg. Aydaykan "lunopodobnıy xan", gde kan "xan".
G. F. Sattarow priwodit takje pokazatel mujskogo pola -tay, zaimstwowannıy iz moñolskogo yazıka [Sattarow 1981: 174].
-
Affiks prilagatelnogo -lı/-li/-lu/-lü so znaçeniyem "soderjaşiy…, imeüşiy…": Biyatlı ot biy "knäz" + atlı "wsadnik", Canatlı ot can "duşa" + at "imä" + -lı "duşewnoye imä", Nazlı ot naz "nejnost, laskowost, grasioznost, izäşnost" + -lı "nejnaya, laskowaya; grasioznaya, izäşnaya". Nazlıxanum ot naz + -lı + xanum, Orazlı ot oraz "sçastye" + -lı "sçastliwaya", Sıylı ot sıy "uwajeniye, poçet" + -lı "poçtennaya", Sıylıquş ot sıy + -lı + quş "ptisa" "znamenitaya ptisa", Sıylıqız ot sıy "uwajeniye, poçet" + -lı + qız "dewuşka", Taclı ot tac "korona" + -lı, Güllü ot gül "swetok" + -lü "swetoçnaya". Sr. az. c. Ballı sladkaya" ot bal "med" + -lı, Güllü "s swetami" ot gül "swetok, swetı" + -lü, Nazlı "nejnaya, iznejennaya; grasioznaya" ot naz "nega; fasya" + -lı.
Atlı "wsadnik" ot at "loşad" + -lı, mujskoye imä, weroyatno, soderjit pojelaniye, çtobı rebenok stal sostoyatelnım çelowekom, imel i lübil loşadey. Kak widno na primerax türkskix liçnıx imen, znaçeniye suşestwitelnogo (ili drugogo apellätiwa) ne sleduyet perenosit na imä bukwalno, liçnoye imä mojet ukazıwat na wremä ili obstoyatelstwa rojdenya, wırajat pojelaniye noworojdennomu stat obladatelem opredelennogo roda bogatstw, kaçestw, sklonnostey, umeniy [İsxakowa: 12]. Sr.: kaz. Coldı "tot, u kogo put sçastliwıy", "udaçliwıy" ot col "doroga, put" + -dı, Xayırlı "wıkazıwaüşiy milost; şedrıy, dobrıy" ot xayır "dobro, blago, çudo, otzıwçiwost" + -lı, Nurlı "luçistıy" ot nur "luç, swet" + -lı; kirg. Maylı "imeüşiy cir, maslo", t.ye. "sostoyatelnıy, bogatıy" ot may "maslo, cir" + -lı, c. Miñli "s rodinkoy", znaçit, "sçastliwaya" ot miñ "rodinka, rodimoye pätno" + -li; tat. Kotlı "sçastliwıy; xwalimıy; blagopoluçnıy; ciwoy, newredimıy, zdorowıy" ot kot "sçastye" + -lı, Yullı "tot, u kogo budet dolgaya cizn, dolgiy ciznennıy put" ot yül "doroga, put" + -lı; turkm. Guzulı "imeüşiy yagnenka, yagnät" ot guzı "yagnenok" + -lı, Sirli "imeüşiy taynu, tainstwennıy, zagadoçnıy" ot sir "tayna" + -li.
-
Affiks prilagatelnogo -sız so znaçeniyem "ne soderjaşiy, ne imeüşiy" w kumıkskix liçnıx imenax ne predstawlen. Yediniçnıye primerı wstreçaütsä w drugix türkskix yazıkax: kirg. Sansız "besçislennıy" ot san "çislo, koliçestwo" + -sız; imeyetsä takje kirgizskoye rodoplemennoye nazwaniye sansız [Lezina-Superanskaya 1994: 335]; tat. Atsız "ne imeüşiy imeni" ot at "imä" + -sız, takoye imä dawalos, çtobı ubereç rebenka ot zlıx sil; turkm. Gaygısız "ne ispıtıwaüşiy gorä, peçali", "bespeçnıy, bezzabotnıy" ot gaygı "gore, ogorçeniye; grust, peçal; skorb", "bespokoystwo, zabota" + -sız [İsxakowa: 13].
-
Sredi kumıkskix, kazaxskix i tatarskix liçnıx imen imeyetsä po odnomu primeru na formu intensiwnoy stepeni prilagatelnogo. Eto primer soxranenya grammatiçeskogo yawlenya w liçnıx imenax, xotä obrazowaniye etoy formı poxoje na prefiksasiü: Appaq; "beleyşiy, sowerşenno belıy, sowerşenno çistıy" ot aq "belıy, çistıy" [İsxakowa: 13].
-
W kumıkskom antroponimikone oçen mnogo liçnıx imen s umenşitelnımi ili laskatelnımi affiksami -y, -w, -ş: Atay – ata "otes", Umaqay "gospodin, xozäin, knäz obşinı, naroda, nasii", Umatay "otes (glawa) obşinı, naroda, nasii", Çopalaw "pastux, gurtowşik", Yaraş "podxodäşiy, primiriwşiysä", Abuw "otes", Dadaw "batüşka", İjew "mat", "starşaya sestra", İniw "menşiy brat", Nabiş ot Nabi + lask. aff. –ş i dr.
Prostıye liçnıye imena, predstawläüşiye soboy glagolnıye formı, soderjat slowoizmenitelnıye affiksı glagola:
-
Affiks 3 l. yed.ç. powelitelnogo naklonenya -sın, -sin, -sun, -sün: Tursun "pust ostanetsä, ciwöt, day Bog cizni (pojelaniye rebenku), Qoysun "pust ostawit (cit), Qalsın "pust ciwöt, ostanetsä", Qalsınbek (ot Qalsın "pust ciwöt, ostanetsä" + bek, Taymas "1. Rebenok, ciznennıy put kotorogo ne oborwetsä, kotorıy ne umret. 2. Rebenok, kotorıy ne budet postupat wopreki roditelskomu slowu", Taymasxan ot Taymas "ne uydet" + xan "knäz", Taymaqadi (ot tayma "ne uxodi" + qadi, Qaytmas "ne wernötsä, ne powernöt wskoç, ne otstupaüşiy". Sr.: az., turk. Dursun, kaz. Tursın, tat. Torsın, kirg., uzb. Tursun "pust ciwet"; kirg. m. i c. Cursun, uzb. m. Cursun "pust xodit", t.ye. "pust zdrawstwuyet, pust budet dolgoletnim, blagopoluçnım, uzb. Bulsin/Busin "pust budet, pust roditsä" ot bul- bıt, stat" + -sin, Kelsin "pust pridet, yawitsä, pust roditsä" ot kel- "prixodit, yawlätsä" + -sin.
-
Affiks proşedşego kategoriçeskogo (ili neoçewidnogo) wremeni -dı –di, -du, -dü predstawlen w dwux formax lisa i çisla – eto 3 l. yed.ç. i 1 l. mn.ç.: Cumaqıldı (ot cuma "pätnisa" + qıldı "sowerşil namaz") "sowerşil pätniçnıy namaz", Tabuldu (ot tabul "naytis" + -du).
Dannaya forma proşedşego kategoriçeskogo (ili neoçewidnogo) wremeni 3 l. yed.ç. çasto wstreçayetsä i w drugix türkskix imennikax: kirg., turkm., uzb: Berdi "dal", t.ye. "[bog] dal [sına]" ot ber- "dawat" + -di; turkm. Geldi, uzb. Keldi "prişel, yawilsä", t.ye. "rodilsä" ot gel-, kel- "prixodit, yawlätsä" + -di; kirg. Boldu, uzb. Buldi "poyawilsä, rodilsä" ot bol-, bul- "bıt, stat" + -du/-di sootwetstwenno; kirg. m. i c. Turdu, uzb. m. Durdi/Turdi "wstal, ostalsä cit" ot tur-, dur-/tur- "wstat; cit" + -du/-di; turkm. Açıldı "raskrılsä, raspustilsä, rasswel" ot açıl- "raskrıwatsä, raspuskatsä, rasswetat" + -dı; uzb. Sewdi/Suydi "polübil" ot sew-/suy- "lübit" + -di; kaz. Tabıldı "naşelsä, bıl nayden" ot tabıl- "bıt naydennım" + -dı [İsxakowa: 15].
-
Forma 1 l. mn.ç.: Sağındıq "dolgojdannıy rebenok (malçik)" ot sağın "skuçat" + -dı + -q. Soxranilos w familii Sagındıkow. Sr. kirg. Sagındık ot sağın "toskowat, skuçat po kom" + -dı/-di + -k/-q; kirg. Kubandık, turkm. Guwandık "mı obradowalis" ot kuban, guwan "radowatsä" + -dı + -k/-q; imeyetsä kazaxskoye rodoplemennoye nazwaniye kuwandık [tam ce: 258]; az. Tapdıg "mı naşli" ot tap- naxodit" + -g i t.p.
-
Affiks priçastiya proşedşego wremeni –ğan, -gen: Tolğanay ot tolğan "polnaya" + ay "luna", "polnaya luna". Eltuwğan ot el "strana" + tuwğan "rodilsä", "rodilsä stareyşina stranı, naroda". Po mneniü professora T. M. Garipowa, imä İldugan (İltugan) zaimstwowano iz yazıka xazar (IV – X weka). Ertuwğan ot er "mujçina, malçik" + tuwğan "rodilsä", "rodilsä malçik", Aytuwğan ot ay "luna" + tuwğan "wzoşla, rodilas", "wzoşla luna"; w perenosnom znaçenii: "rodilsä rebenok (malçik) krasiwıy, kak mesäs", Tuwğanay (ot tuwğan "wzoşla, rodilas" + ay "luna, Güntuwğan ot gün "solnse" + tuwğan "rodilsä".
Sr. s drugimi türkskimi yazıkami: kaz. Bergen, uzb. Bergan "dannıy [bogom]" ot ber "dawat" + -gen/-gan; kaz. Bolgan, tat. Bulgan "rodiwşiysä", "udawşiysä, dostigşiy uspexa" ot bol, bul "bıt, stat, stanowitsä" + – -gan; uzb. Uskan "wırosşiy" ot us "rasti" + -kan, uzb. Kurgan "uwidewşiy", t.ye. "rodiwşiysä" ot kur "widet" + -gan [İsxakowa : 15].
- Suffiks priçastiya buduşego wremeni –r: wstreçayetsä w prostıx imenax Yaşar ot yaşa "cit" + -r "tot, kto budet cit", Qorqmas "tot, kto ne budet boyatsä" ot qorq "boyatsä" + -ma- (affiks otrisanya) + -s, Solmaz "ta, çto ne zawänet", t.ye. "budet cit" ot sol "wänut" + -ma- + -z, Ölmes "tot, kto ne umret" ot öl- "umirat" + -me- + -s, a takje w slojnosostawnıx imenax Toxtarbek ot toxtar "ostanowitsä" + bek "knäz", Yawçabar "maslom, cirom pokroyet", Tunqatar ot tun "1) slawa; 2) noç + qat "1) zatwerdet; 2) nastupit" + -ar; 1) türk. (bulgar). "slawa zatwerdeyet, ukrepitsä" 2) "rodiwşiysä glubokoy noçü".
Sr.: az. Jaşap, turkm. Yaşar "tot, kto budet cit" ot jaşa /yaşa "cit" + -r; az. Sewer, uzb. Sewar "tot, kto budet lübit" ot sew "lübit" + -er/-ar; az. Bagır "tot, kto posmotrit", t.ye. "roditsä" ot bag "smotret" + -ır, Gorxmaz "tot, kto ne budet boyatsä" ot gorx "boyatsä" + -ma- (suffiks otrisanya) + -z, c. Solmaz "ta, çto ne zawänet", t.ye. "budet cit" ot sol "wänut" + -ma- + -z; kaz. Tabar "tot, kto naydet" ot tap "naxodit" + -ar, Talmas "tot, kto nikogda ne ustanet, ne utomitsä" ot tal "ustawat, utomlätsä + -ma- + -s; tat. Ulmes "tot, kto ne umret" ot ul "umirat" + -me- + -s, tat. m. i c. Sunmes, uzb. Sunmas "tot, kto ne pogasnet", "tot, kto budet dolgo cit" ot sun "gasnut" + -me-/-ma- + -s, uzb. Yonar "tot, kto budet goret" ot yon "goret" + -ar.