Opisatelnıye imena (deskriptiwı)
Opisatelnıye imena otnosätsä k çislu onomastiçeskix uniwersaliy, t.ye. wstreçaütsä u mnogix, a mojet bıt, i u wsex narodow mira i yawläütsä odnimi iz samıx drewnix. G. Ya. Simina otmeçayet: "Dannıye onomastiki swidetelstwuyut, çto wsäkoye naimenowaniye togo ili inogo obyekta na rannix stupenäx yee razwitya yawlälos nazwaniyem-xarakteristikoy, t.ye. opredelälo obyekt po kakomu-to yego priznaku. …İmä çeloweka, kak prawilo, doljno bılo wklüçat prämo ili perenosno kaçestwennuyu xarakteristiku yego" [Simina 1969: 29-30]. Opisatelnıye imena obıçno konstatiruyut priznaki noworojdennogo, razliçnıye obstoyatelstwa i uslowya yego rojdenya, soderjat dannıye o roditeläx. Süda ce otnosätsä imena, dawayemıye uje wzroslomu çeloweku po kakim-nibud telesnım nedostatkam ili drugim priznakam.
Türkskiye narodı sçitali, çto, wıbiraya imä, oni wıbirayut sudbu, kotoraya budet çastü suşnosti, duşi çeloweka. İmä slujilo swoyego roda talismanom, oxrannoy gramotoy ot boga; sçitalos, çto liçnıye imena imeüt swoyu duşu. Poetomu mnogiye imena lüdey popadali pod tabu, slowo, sowpadaüşeye s imenem, doljno bılo zamenätsä sinonimom.
Liçnıye imena u razliçnıx narodow imeüt swoi spesifiçeskiye çertı, eto otmeçayet B. K. Musukayew: "U slawän preobladayut komponentı "dobr", "swet", "swät", "mir", "slaw". U grekow i rimlän – slowa, podçerkiwaüşiye w çeloweke çeloweçeskoye. U yewreyew i arabow – slowa, podçerkiwaüşiye otreşennost ot zemnogo i obraşeniye k bogu". [Uk. r.: 109]. U türkow, kak i u drewnix nemsew, na perwom meste bıli woinstwennıye imena. Eto poslujilo priçinoy poyawlenya takix imen, kak Qılıç "meç, sablä", Alqılıç "sablä Ali", Sanjar "pronzaüşiy", Elbuzduq "razruşitel" i t.d. W türkskix imenax obşirnıy razdel imeyet "zwerinuyu" semantiku: Aslan "lew", Qaplan "tigr", Börü "wolk", tabuirowannoye Ayuw "medwed", Laçin "sokol" i t. d. Zwerinıye imena u türok ne bıli sluçaynostü, oni sçitali, çto nositeli podobnıx imen budut imet kaçestwa etix ciwotnıx. Çasto rebenka narekali w çest totemnogo ciwotnogo plemeni ili roda.
W dannuyu gruppu wxodät imena, otrajaüşiye fiziçeskiye dannıye rebenka – rost, polnotu, xudobu; nazwaniye çastey tela, otliçitelnıy znak na tele; perwıye priznaki powedenya rebenka i t.d.
Fiziçeskaya osobennost rebenka s rodinkoy i pojelaniye roditeley krasotı obuslowili ustoyçiwost i aktivnost antropoleksemı miñ "rodinka": Miñligül, Miñli, Miñali useç. ot Miñli ali, Miñsoltan.
Narädu s türko-tatarskimi imenami wstreçaütsä zaimstwowannıye imena, kotorıye opisıwayut fiziçeskiye osobennosti rebenka: a) arabskiye: Zulfat "kudräwıy", Zalya "swetlowolosaya", Gulsum "polnoşekaya"; b) persidskiye: Nargis "çernookaya". Zarina "zolotoswetnaya", Mahyat "lunopodobnaya, lunolikaya".
Opirayas na kumıkskiy imennik, mojno wıdeli sleduüşiye podgruppı imen:
a) mesto i xarakter rojdenya: Yuldaş – yül + daş – "sputnik" – eto imä moglo bıt dano malçiku, rodiwşemusä w doroge ili w moment otprawlenya w put, w dorogu kogo-to iz blizkix lüdey. Drewnetürkskoye obrädowoye imä Qardaş oznaçayet "rojdennıy odnoy materü, yedinoutrobnıy". Eto imä dawalos rebenku, rodiwşemusä ot drugogo (nowogo) muja.
b) dni nedeli i mesäs rojdenya: Sapar, Aşura, Şawalay, Racap, Ramazan;
w) imena, swäzannıye s kultowımi prazdnikami: Bayram, Nawruz, Mawlit;
g) imena, otrajaüşiye çuwstwa roditeley: Süyündük "mı obradowalis", Qoysun "pust ostawit", Tursun "pust ciwet", Ulañerek "nujen malçik" i dr.
İmena, otrajaüşiye fiziçeskiye, fiziologiçeskiye i psixologiçeskiye osobennosti çelowekadelätsä na:
a) imena, otrajaüşiye fiziçeskiye, fiziologiçeskiye swoystwa, wneşniy wid: Aqgöz ot aq "belıy" + göz "glaz", Giççibiyke ot giççi "malenkiy" + biyke, Gökgöz ot gök "goluboy, siniy" + göz "glaz, glaza". Qaraçaç ot qara "çernıy" + çaç "wolosı", Baybaş "bogataya golowa" ot bay "bogatıy + baş "golowa", Balşeker ot bal "med" + şeker "saxar", Hayranbiyke ot hayran "udiwitelno krasiwaya" + biyke "gospoja", Nürqız ot nür "swet, luç" + qız "dewuşka", Aqbet ot aq "beloye" + bet liso i dr.;
b) psixologiçeskiye: Asil ot asil "blagorodnaya", Batır ot batır "xrabrıy", Qorqmas ot qorqmas "neustraşimıy, besstraşnıy", Sabur ot sabur "spokoynıy, medlitelnıy, nespeşnıy", Çomart ot çomart "şedrıy", Yaxşibek ot yaxşi "xoroşiy" + bek.
İmena, otrajaüşiye rod zanätiy, pristrastiya, sosialnoye polojeniye. Mnogiye iz etix antroponimow obrazowanı pri pomoşi affiksa -çı (-çu, -çü, -çi), obrazuüşego imena so znaçeniyem imenowanya lisa po professii: Abrek ot abrek "razboynik, abrek; izgoy"; Qazaq (Kazak) ot qazaq "w feodalnoy iyerarxii kumıkow qazaq – predstawitel nizşego soslowya, domaşniy rab, dworowıy", Qoyçu (Koyçu) ot qoy "owsa" + affiks -çu, Malçı ot mal "skot" + affiks -çı, Molla ot molla "mulla, musulmanskiy swäşennik", Sabançı "krestyanin, zemlepaşes" ot saban "plug, paşnä" + affiks -çı, Oraqçı "cnes" ot oraq "serp" + affiks -çı, Budayçı ot buday "pşenisa" + affiks –çı.
İmena, obrazowannıye ot etnonimow ili po nazwaniü mestnosti.
A. W. Superanskaya pişet: "W raznıye epoxi i w raznıx yazıkax naliçiye topoosnow w antroponimii predstawleno po-raznomu. Naprimer, w nastoyaşeye wremä w toponimii SSSR şiroko predstawlenı osnowı familiy wıdaüşixsä lüdey. W dorewolüsionnoy toponimii bılo mnogo nazwaniy poseleniy, obrazowannıx ot liçnıx imen perwoposelensew, w yeşe boleye ranneye wremä, do togo, kak institut çastnoy sobstwennosti na zemlü slojilsä i okrep, w toponimii preobladali nazwanya, otrajaüşiye prirodnıye osobennosti mestnosti, i, yestestwenno, antropoosnowı wstreçalis w nix znaçitelno reje" [Superanskaya 1969: 23]. Toponimiçeskimi nazwanyami mogut wıstupat kak liçnıye imena, tak i familii, priçem oni oxwatıwayut samıye razliçnıye obyektı mestnosti: nazwanya naselennıx punktow, wpadin, paşen, wozwışennostey, peşer, stoybiş, senokosnıx ugodiy, skal, lesow, balok, polän i t.p.
Toponimı, w osnowe kotorıx familii wladelsew: Nuğay tala "poläna Nuxaya", Musani buçen "senokosnıy uçastok Musı", Ayatnı buçen "senokosnıy uçastok Ayat" i dr.
İmena, powtoräüşiye toponimı ili etnonimı, illüstriruyut kontaktı mejdu razliçnımi narodami ili etniçeskimi gruppami, otrajayut opredelennıye kulturno-istoriçeskiye realii.
Otnositelno ograniçennoye koliçestwo kumıkskix antroponimow dannogo tipa obyasnäyetsä tem, çto w nix w osnownom predstawlena toponimika i etnonimika Sewernogo Kawkaza i Zakawkazya. Qalmuq ot qalmuq "kalmık", Magrel ot magrel "megrel", Malqar ot malqar "Balkarya", Noğaylı ot noğaylı "nogayes", Tatar ot tatar "tatarin", Tawlu ot tawlu "gores", odno iz samonazwaniy balkarsew i karaçayewsew, Çerkes ot çerkes "çerkes, kabardines, adıg", Çeçen ot çeçen, çeçenli "çeçenes".