"Ptiçi" imena
Baxayeddin Yögel soobşayet: "Slowo "Kumanı" rasşifrowıwayetsä kak "kugu" ("deti lebedä"). Kagan göktürkow prewraşayetsä w lebedä. Dede Korkut prewraşayetsä w golubä, çtobı skrıtsä ot İsraila".
W poezii türkow epoxi selcukow çasto ispolzuyetsä oppozisya yastreb – (simwol woynı) i golub (simwol mira). Derwişi Xorasana prewraşaütsä w curawley (tanes derwişey ordena Mewlewi, imenuyemıy "sema"), a xalifı Bektaşi – w sokolow. Yest poetiçeski inoskazatelnıye poswäşenya derwişskix poetow drug drugu, postroyennıye na ptiçix i drugix mifologiçeskix reminissensiyax.
Şaman so wremenem wnosit w odejdu ptiçi elementı, podçerkiwaya swoyu "swäz" s nebom, sposobnost k perewoploşeniü. Eto otnositsä i k derwişam. Osnowatel ordena derwişey Xoca Axmed Yasawi wırajal swoyu bojestwennuyu substansiü w wide curawlä ("turna"), a Xaci Bektaş Weli – w wide golubä ("gögürçün").
Totemami (simwolami) dwadsati çetırex oguzskix plemen takje yawläütsä ptisı. Buduçi na Yeniseye – u "krasnıx" türkow, – şweysarskiy puteşestwennik Ştralenberg otmetil, çto u yakutow lebed, gus i worona swäşennı. U türkow totemı ne osowremenilis. U yakutow imi yawläütsä kon s belımi pätnami, worona, lebed (kugu), yastreb, orel, curawl, çernaya korowa. Totem orla wıdayet prinadlejnost k znatnım rodam. Ni mäsom, ni molokom swäşennoy korowı ne polzowalis. Dolganı daje izbegali nazıwat swäşennıx ciwotnıx. Xoronili ix po obrädu [Urusbiyewa: 88].
Wot kak wıglädit portret kagana, doşedşiy iz samıx drewnix istoçnikow: liso – sineye, rot – krasnıy, ognennıy, glaza – kariye, wolosı i browi – çernıye. Tolko raz on prikosnulsä k materinskoy grudi. W detstwe pitalsä sterlädü, şurpoy i winom. Çerez sorok dney posle rojdenya xodil i igral, nogi u nego bıli kak u bıka, poyasnisa – kak u wolka, pleçi – kak u sobolä, a grud – kak u medwedä. On obladal wsemi kaçestwami, kotorıye doljnı soçetatsä w woyennom predwoditele – serdsem lwa, kogtämi tigra, w nabege – swirepostü i siloy kabana, xitrostü yaka i lisı, mstitelnostü werblüda, prostoduşiyem soroki, yurkostü worona, blagorodstwom lwa, bditelnostü nedremlüşey sowı [Urusbiyewa: 88].
Bestiariy türkow soderjit okolo trexsot naimenowaniy, sootnosimıx s çelowekom. Ob etom swidetelstwuyet pamätnik "Kutadgu bilig". A wot nabor zwerey u arabow, ispolzuyemıy dlä toy ce seli Al-Madari: "Kak petux – otwajen, kak kurisa – selomudren i çesten, kak lew – smel, kak kaban – agressiven, kak sobaka – terpeliw, kak curawl – nedremlüşiy, kak woron – weliçaw, kak wolk – stremitelen". Kak widim, nabor yeşe mnogoobrazneye i podrobneye, i on ne wsegda sowpadayet s yewropeyskimi i slawänskimi interpretasyami ciwotnıx i ptis [Urusbiyewa: 88].
Obşepriznano, çto ptisı igrayut wajnuyu rol w mifologyax wsex narodow mira, a w mifologii türkskix narodow Sibiri oni zanimayut odno iz sentralnıx mest, s nimi swäzanı zdes dwa kompleksa mifow: o sotworenii zemli i o poluçenii ognä [Dır. Ptisa: 119]. Ptisa bıla aktivnım pomoşnikom, uçastnikom tworenya zemli, a "poka ne sotworilas yeşe zemlä, bıla liş woda, i bojestwo Kuday – s tem, kto potom stal Erlikom, – letali nad wodoy, buduçi çernımi gusämi" [Dır. Ptisa: 121-123].
W legendax o darowanii lüdäm ognä ptisey goworitsä, çto kajdomu rodu w otdelnosti stali prinosit ogon razliçnıye ptisı; ix-to i naçali eti rodı sçitat swoimi bojestwami. K çislu takix ptis otnosilis lebed, yastreb i orel [Dır. Ptisa: 124-125].
Uje iz skazannogo widno, çto ne tolko krılya ptisı pozwoläüt otnesti etot obraz k werxnemu, nebesnomu miru, no osobenno – ispolnäyemıye yeyü funksii w mifiçeskom miroustroystwe.
W çisle predstawiteley ciwotnogo mira, upominayemıx w srednewekowoy Knige gadaniy, – berkut, orel, sokol, lebed, woron, curawl, kukuşka – tak ili inaçe swäzanı s doşamanistskimi i şamanistskimi kultami türkskix narodow [Stebl. 1971: 222].
W pozdnepratürkskoy antroponimiçeskoy sisteme rekonstruiruyetsä drewniy moñolizm Laçin w kaçestwe liçnogo imeni [SİGTÄ 1997: 651]. Metaforizasya dwuxstupençataya: w liçnom imeni Laçin usmatriwaütsä sledı bılıx totemiçeskix predstawleniy. W pozdneye wremä mogla proizoyti wtoriçnaya metaforizasya laçin "sokol" – "xrabrıy", "silnıy", "zorkiy" [Begmatow: 9], blagodarä çemu eto liçnoye imä stanowitsä imenem-pojelaniyem. Kultu xişnıx ptis u narodow Sredney Azii poswäşena kniga G. N. Simakowa "Sokolinaya oxota i kult xişnıx ptis w Sredney Azii (ritualnıy i praktiçeskiy aspektı)" [SPb 1998]. W russkiy istoriçeskiy onomastikon pronikli familii Laçin, Laçinowı [Wes.Onom.: 178; Trepawl.: 729].
Sinonimom imeni Laçin yawläyetsä imä Suñur, kotoroye wstreçayetsä w takix slojnosostawnıx imenax kak Suñurbek ot suñur "sokol" + bek, Baysuñur ot bay "bogatıy" + suñur.
Tot fakt, çto udalos razıskat srawnitelno nebolşoye koliçestwo liçnıx imen s komponentom Suñur/Soñur, predpolojitelno mojno bılo bı obyasnit naliçiyem w etom slowe "pogibelnoy" dlä çeloweka semantiki. Wozmojno, çto w räde türkoyazıçnıx regionow eto prepätstwowalo proniknoweniü Suñur w antroponimiü. Kak utwerjdayet N. D. Arutünowa, "osweşeniye problemı wzaimodeystwiya znaçenya slowa i ciznennogo opıta suşestwenno i dlä ponimanya prirodı metaforı, i dlä ponimanya semantiçeskix prosessow w selom" [Arutünowa: 347].
Wozmojno, çto analogiçnım obrazom dopustimo obyasnät, otçego tak malo imen so slowami aq quş ili quw "lebed". Priçina w tom, çto eto slowo takje swäzıwalos s oboznaçeniyem smerti, nesçastya. "W sewernoçuwaşskom wstreçayetsä akaş ili xorkayak akaş "lebed", "dikiy gus". Proletaüşiy nad derewney lebed dlä wsey derewni oznaçayet bolşoye nesçastye, padöj skota, pojar" [Çuw.F: 88].
W swoyem razwitii liçnoye imä Qarçığa moglo preterpewat wtoriçnuyu metaforizasiü ("yastreb" – "smelıy", "stremitelnıy", "zorkiy").
W pratürkskoy antroponimiçeskoy sisteme rekonstruiruyetsä komponent liçnogo imeni qarlığaç "lastoçka" [SİGTÄ 1997: 652].
Po yakutskomu predaniü, kajdomu rodu w otdelnosti stali prinosit ogon razliçnıye ptisı; u burät suşestwuyet legenda o poxişenii lastoçkoy ognä (dlä lüdey) [Dır. Ptisa 125 i prim. k s. 125]. W yakutskom mife o mirozdanii Erlik "prewraşayetsä w lastoçku, nıräyet w wodu i wınosit il", t.ye. "ptisa tworit mir" [Dır. Ptisa: 126]. "U altaysew lastoçka priletayet k Ulgenü, nesä wo rtu dörn, kotorıy ona i rasseiwayet po zemle (do etogo zemlä bıla golaya). …Lastoçka prinosit (lüdäm) ot Erlika kremen" [Dır. Ptisa: 123].
U çuwaşey lastoçka – "lübimaya ptisa narodnıx mifow. Bog yee toje oçen lübit. Osenü, kogda ptisı uletayut s poley i lesow, s zemli podnimaütsä oni k Bogu. Lastoçka toje priletayet k Bogu, no togda kak ostalnıye ptisı naxodätsä w otdalenii ot nego, lastoçka wyet swoye gnezdo pod stolom Boga i çirikayet wokrug yego nog. Narodnoye powerye s pomoşü mifa (o zmeyax, komare i lastoçkax) obyasnäyet, poçemu lüdi doljnı lübit lastoçku (ona spasla çeloweka ot zmey)" [Çuw.F: 90-91]. U kumıkow ne prinäto razruşat gnezdo lastoçki.
Metaforizasya dwuxstupençataya: wnaçale bılo imä-poswäşeniye pokrowitelnise roda – lastoçke; wposledstwii çerez srawneniye proisxodila wtoriçnaya metaforizasya – "çista, kak lastoçka".
Nebesnım westnikom predstayet w türkskoy mifologii gögürçün "golub"; k tomu ce, "obraz ptisı-duşi sootnositsä s obrazom ptisı-westnika smerti, i w takom soçetanii golub wosprinimayetsä takje rädom narodow Sredney Azii" [Stebl. 2002: 33]. Wıskazıwayetsä predpolojeniye, çto "obraz golubä, po-widimomu, poyawilsä w mifologyax musulmanskogo mira iz drewneyewreyskoy tradisii çerez xristianskuyu i soyedinilsä w nix s ix sobstwennımi predstawlenyami o ptisax" [tam ce: 33]. W wolşebnıx tureskix skazkax mnogo motiwow s golubem: golubka, okunuwşis w basseyn, prewratilas w prekrasnuyu dewuşku: "ona bıla doçerü padişaxa ptis"; "poxişennıy sın padişaxa priletayet w yego dom golubem; prileteli dwe golubki, podxwatili späşuyu dewuşku i perenesli yee w dom sujenogo" [Stebl. 2002: 16].
Neudiwitelno, çto obraz golubä s drewnosti zapeçatlen w antroponi-mii türkskix narodow. Priwleçeniye dopolnitelnıx dannıx pozwoläyet rekonstruirowat w pratürkskoy antroponimiçeskoy sisteme liçnoye imä Gögürçün "golub" [SİGTÄ: 706].
W türkskoy mifologii osoboye mesto zanimayet i dikaya utka. Tak, wo wsex mnogoçislennıx kosmogoniçeskix legendax ptisı – bojestwa, plawayut oni ili letayut, wsegda nosätsä nad beskoneçnım prostranstwom wodı. Yestestwenno, çto obraz dikoy utki sona naşel otrajeniye w pratürkskoy antroponimiçeskoy sisteme.
Krug znaçeniy sona: "selezen", "samka kräkwı", "utka", "dikaya utka"; obşeye nazwaniye dikoy wodoplawaüşey ptisı i kulikow; kakaya-to ptisa i dr.
W tureskix dialektax metaforiçeskoye znaçeniye suna otnosimo kak k cenşine, tak i k mujçine: "krasawisa", "krasiwıy" [ESTÄ 2003: 306].
W kumıkskom imennike predstawlenı dwa varianta etogo imeni: Suna i Sona. Obnarujena tolko odna slojnosostawnaya forma etogo imeni – Sonaxanım/Sunaxanım.
U karaçayewsew i balkarsew wstreçayetsä sinonimiçnoye censkoye liçnoye imä Bappuş [SLİ RSFSR: 103]. Sr. s kumıkskim mujskim imenem Babuş.
Tradisya nareçenya "ptiçix" imen nastolko istoriçeski gluboko ukorenilas w etniçeskoy pamäti türkskix narodow, çto imeyet daje tendensiü razrastanya u nekotorıx iz etix narodow [sm. w sowremennoy yakutskoy antroponimii, naprimer, "imena ot nazwaniy ptis, wospewayemıx w proizwedenyax ustnogo narodnogo tworçestwa, – preimuşestwenno censkiye" [SLİ RSFSR: 202)]. Pomimo rassmotrennıx wışe imen w antroponimiçeskiye sistemı raznıx narodow okazalis wowleçenı obrazı i sootwetstwenno nazwanya drugix razliçnıx ptis. Pri etom obrazı räda takix ptis mojno nayti w arxaiçnıx mifax, legendax, predanyax totemiçeskogo tipa.
İz nazwaniy domaşnix ptis w karaçayewo-balkarskoy antroponimii zadeystwowano w kaçestwe censkogo imeni Goguş "indük", sm. takje Cumarıq "gornaya kurisa" [SLİ RSFSR: 103].
Priwedennıy material so wsey oçewidnostü pokazıwayet: w türkskoy antroponimii tak nazıwayemıye "ptiçi" imena (ili "ptiçi" komponentı slojnosostawnıx liçnıx imen) ostaütsä wesma aktivnımi na protäjenii desätkow wekow: liçnıye imena s ispolzowaniyem ornitologiçeskoy leksiki w ix sostawe prodoljayut cit u türkow i w XXI w. W etom yarko proyawläyetsä "bogataya analogiçeskaya tworçeskaya sila narodnogo duxa", o kotoroy w swoye wremä pisal D. Mesaroş primenitelno k çuwaşam [Çuw.F: 27]. Primenitelno k türkskoy antroponimiçeskoy sisteme w yee istoriçeskom razwitii eto utwerjdeniye mojet bıt rasprostraneno i na mnogiye drugiye türkskiye narodı.