Slojnıye imena, ne soderjaşiye glagolnıx komponentow
-
"Suşestwitelnoye + suşestwitelnoye". W kumıkskom yazıke, kak i w drugix türkskix yazıkax, imä suşestwitelnoye, predşestwuya drugomu, pozisionno prewraşayetsä w prilagatelnoye, "wıstupayet kak opredeleniye, wırajaüşeye razliçnıye priznaki ili kaçestwa imennogo komponenta" (Musayew 1984: 221). Odnako bılo bı newernım sçitat, çto lüboye suşestwitelnoye w pozisii opredelenya wıpolnäyet rol prilagatelnogo. "Wopreki rasprostranennomu mneniü, – pişet A. A. Yuldaşew, – w pozisii opredelenya w roli prilagatelnogo mojet wıstupat daleko ne wsäkoye suşestwitelnoye, a liş te iz nix, kotorıye mogut bıt osmıslenı kak prilagatelnıye, w çastnosti imena, oboznaçaüşiye material (tipa altın "zoloto", gümüş "serebro"), nazwanya swoystwa, nazwanya ciwıx suşestw po swoystwu i t.p. (Yuldaşew 1972: 250). Altınqız (Altınkız) – altın "zoloto", qız "dewuşka", Altınçaç - altın "zoloto", çaç "wolosı", Balqız (Balkız) – bal "med", qız "dewuşka", Gözelbek "prekrasnıy knäz" ot gözel "prekrasnıy" + bek "knäz", Ustarxan "xan masterow" ot usta(r) "master" + xan; Ulanbiy "mujçina-knäz" ot ulan "paren" + biy "knäz"; Temirtaş ot timer "celeznıy" + taş "kamen"; Tawjan ot taw "gora" + can "duşa", Tawbiy "knäz gor" ot taw "gora" + biy "knäz"; Sibirxan "knäz Sibiri" ot Sibir "Sibir" + xan "knäz"; Qoysoltan ot qoy "baran" + soltan "sultan"; Süünçxanım "radostnaya gospoja" ot süyünç "radost" + xanım gospoja", Gözelxanım "prekrasnaya gospoja" ot gözel "prekrasnaya" + xanım "gospoja"; İnsanxanım ot insan "çelowek" + xanım "gospoja", Güljennet "rayskiy swetok" ot gül + cennet "ray", Mawletqız ot mawlet "mawlid" + qız "dewuşka"; Qızbike ot qız "dewuşka" + bike "gospoja"; Aybike ot ay + bike "blagorodnaya cenşina-xozäyka, gospoja".
-
"Suşestwitelnoye s suffiksom prinadlejnosti 1 l. yed.ç. -ım/-im/-um/-yum/-m + suşestwitelnoye". W kumıkskom imennike dannaya model wstreçayetsä redko: Xanımay ot xan + -ım + ay "luna"; Totumay ot totu "popugay" + -m + ay "luna".
W drugix türkskix yazıkax dannaya model wstreçayetsä dowolno çasto, naprimer: kirg. Kojomkul ot kojo "gospodin, xozäin" + -m + kul, tat. İşemgol ot iş "rebenok, rownä, drug, towariş" + -yem + gol, turkm. Canımkul, uzb. Conimkul ot can/con "duşa" + -ım/-im + kul; az. Atımotan ot at "starşiy brat, starşiy rodstwennik, dädä; gospodin" + -m + otan "malçik", Atamotan, gde ata "otes"; Dosumbek, c. Canımbubu, gde bubu "şamanka, cenşina-baxşi"; tat. c. Ayımbike/Ayembike, İşembike [İsxakowa: 18].
-
Model "suşestwitelnoye s affiksom prinadlejnosti 3 l. yed.ç. + ı/-i + suşestwitelnoye" predstawlena odnim kumıkskim i odnim uzbekskim primerami: Baxtigül "sçastliwaya roza" ot baxt "sçastye" + -i + gül "roza", Conikul ot con + -i + kul.
-
Model "suşestwitelnoye s affiksom prinadlejnosti 3 l. yed.ç. + ı/-i + prilagatelnoye": Canibek ot can "duşa" + -i + bek "krepkaya, weçnaya", Ağasibek ot ağa "starşiy brat" + -si + bek "krepkiy, weçnıy"; az. Adışirin, gde şirin "sladkoye, priyatnoye"; uzb. Conibek, kaz. Canibek ot can + -i + bek "krepkaya, weçnaya".
-
"Suşestwitelnoye + suşestwitelnoye s affiksom prinadlejnosti 3 l. yed.ç. + -ı/-i/-u/yü wstreçayetsä w imeni Aygülü ot ay + gül "roza" + -yü (affiks prinadlejnosti) "lunnaya roza". Sr.: az. Agagulu, kirg. Eşkulu, gde eş "drug", turkm. Allagulı, İlbegi ot il "plemä, narod" + beg "bek, prawitel, stareyşina" + -i, Guşbegi, gde guş "ptisa".
-
"Suşestwitelnoye + suşestwitelnoye + suşestwitelnoye": Gülyarxanum ot gül "roza" + yar "podruga, wozlüblennaya" + xanum "gospoja". Sr.: tat. Gülärxan ot gül "swetok" + yar "podruga, wozlüblennaya" + xan "xan", Bibigülbanu ot bibi "gospoja, xozäyka, cenşina wısşego kruga" + gül + banu "gospoja".
-
"Suşestwitelnoye + prilagatelnoye": Gülsarı ot gül "swetok" + sarı "celtıy", Gülhaybat ot gül "roza" + haybat "krasiwaya", Günariw ot gün "solnse" + ariw "krasiwıy", Canariw ot can "duşa" + ariw "krasiwaya". Sr.: kaz. Ayjarık ot ay "luna" + carık "swetlıy, yasnıy", Ayjas ot ay + cas "molodoy", Altınsarı, gde altın "zoloto", sarı "celtıy", kirg. Ayımsuluu ot ayım "gospoja" + suluu "krasiwaya", Tuysılu ot tuy "swadba; praznik, torjestwo, radost" + sılu "krasiwaya, prekrasnaya, izäşnaya, stroynaya"; turkm. Atayagşı ot ata "ded (po otsowskoy linii), otes" + yagşı "xoroşiy, dobrıy", amruzak ot amur "cizn" + uzak "dolgiy"; uzb. Yuläxşi ot yul "doroga, put" + yaxşi "xoroşiy" [İsxakowa: 18].
-
"Suşestwitelnoye + prilagatelnoye s affiksom -lı/-li". Po mneniü X. F. İsxakowa, dannaya model predstawlena tolko w turkmenskix imenax. Odnako na materiale kumıkskix liçnıx imen mı obnarujili antroponimı, sootwetstwuüşiye dannoy modeli: Canatlı ot can "duşa" + atlı "wsadnik", Biyatlı ot biy "knäz" + atlı "wsadnik".
-
Model "prilagatelnoye + suşestwitelnoye" dowolno çasto wstreçayetsä w kumıkskom imennike: Ariwajay ot ariw "krasiwaya" + ajay "mama", Ariway ot ariw "krasiwaya", "krasiwenkaya" + ay "luna", Ariwat ot ariw krasiwıy" + at "imä", Ariwbet "yasnolikaya" ot ariw "krasiwıy" + bet "liso", Ariwjan ot ariw "krasiwıy" + can "duşa", Ariwzat ot ariw "krasiwıy" + zat "weş", Ariwqız ot ariw "krasiwaya" + qız "dewuşka", Giççibek ot giççi "malenkiy" + bek "knäz", Giççibiyke ot giççi "malenkaya" + biyke "gospoja", Giççigişi ot giççi "malenkiy" + gişi "mujçina", Giççixan ot giççi "malenkiy" + xan "knäz", Ullubiy ot ullu "bolşoy" + biy "knäz", Uluxan ot ullu "bolşoy" + xan "knäz", Ulluaqay ot ullu "bolşoy" + aqay "starik", Süünçxanım ot süyünç "radost" + xanım "gospoja", Gözelxanım ot gözel "prekrasnaya" + xanım "gospoja", Esenbolat ot esen "zdorowıy, newredimıy" + bolat "stal", Erke ot erke "nejnaya, laskowaya" + qız "dewuşka", Aqqız (Akkız) – aq "belaya", qız "dewuşka", Giççiulan – giççi "malenkiy, mladşiy", ulan "sın".
Sredi slojnıx suşestwitelnıx, obrazowannıx po etoy modeli, naiboleye mnogoçislennı te kompozitı, w kotorıx perwım komponentom wıstupayut prilagatelnıye so znaçeniyem sweta aq "belıy", qara "çernıy" i t.d.). Wowleçeniye swetowıx prilagatelnıx w kaçestwe perwogo komponenta w obrazowanii slojnıx suşestwitelnıx yawläyetsä odnim iz naiboleye drewnix sposobow obrazowanya nowıx slow. Ob etom swidetelstwuyet, prejde wsego, ix rasprostranennost wo wsex türkskix yazıkax – kak sowremennıx, tak i drewnix [Arakin 1976: 20- 26; Kononow 1978: 159–179].
Sr. kirg. Azatbek ot azat "swobodnıy, wolnıy" + bek "bek (feodalnıy wlastitel, nije xana)", Sarıbaş ot sarı "celtıy, rusıy", "starıy, umudrennıy ciznü" + baş "golowa", tat. Asılyar ot asıl "oçen xoroşiy, dorogoy; krasiwıy; blagorodnogo proisxojdenya" + yar "drug, towariş, wozlüblennıy", Kukkuz ot kuk "siniy" + kuz "glaz, glaza", turkm. Akjigit ot ak "belıy, swetlıy, çistıy, radostnıy, sçastliwıy, blagoslowennıy" + cigit "cigit, paren, yunoşa", Asilxon ot asil "nastoyaşiy, çistıy, nepoddelnıy", "dragosennıy" + xon "xan, prawitel" (krome togo, xon prisoyedinäyetsä k imeni, pridawaya ottenok uwajenya), İminmirza ot imin "nadejnıy, spokoynıy, blagopoluçnıy" + mirza, "gramotnıy çelowek; gospodin; çelowek, prinadlejaşiy k priwilegirowannomu klassu", "sar, sarewiç" [İsxakowa: 19].
-
"Prilagatelnoye + suşestwitelnoye s affiksom prinadlejnosti 3 l. yed.ç. + -yü: Aygülü ot ay "luna" + gül "roza" + -yü "lunnaya roza", Aynürü ot ay "luna" + nür "swet, luç" + -yü "lunnıy swet". Sr.: az. Mammedgulu ot Mammed "Muxammet" + gul + -u, Comartgulı ot comart "şedrıy" + gul + -ı.
-
"Prilagatelnoye s affiksom –lı, -li, -lu, -lü + suşestwitelnoye": Nazlı "nejnaya, laskowaya; grasioznaya, izäşnaya" ot naz "laska" + -lı + xanum "gospoja", Tawluhaji ot taw "gora" + -lu + haci "polomnik", Maylıquş ot maylı "cirnaya" + quş "ptisa". Sr.: kirg. Maylıbaş ot maylı "imeüşiy maslo, cir", t.ye. "bogatıy, sostoyatelnıy" + baş "golowa", Kuttubek ot kuttu "sçastliwıy, udaçliwıy" + bek, tat. Kotlıxan ot kotlı "sçastliwıy" + xan, turkm. Gutlımırat ot gutlı "sçastliwıy" + mırat "celaniye, stremleniye, sel", Xallıoraz, gde xollı "s rodinkoy" + oraz; uzb. Moylibek, sr. kirg. Maylıbaş; Sirlibek, Sirlimirza, gde sirli "imeüşiy taynu, tainstwennıy, zagadoçnıy", mirza "gramotnıy çelowek, gospodin".