Antroponimı, swäzannıye s nazwanyami rasteniy
Fitofornıye imena (imena, soderjaşiye leksemı, w kotorıx otrajayetsä flora) takje oçen drewniye. Naiboleye ranniye iz nix swäzanı s fetişizmom i totemizmom, boleye pozdniye – s tradisiyey i metaforiçeskim upotrebleniyem nazwaniy rasteniy. Sostaw takix imen wo mnogom zawisit ot prirodnıx uslowiy i onomastiçeskix tradisiy: na Wostoke oçen rasprostranenı imena, obrazowannıye ot nazwaniy swetow, dlä Rossii boleye tipiçnı nazwanya derewyew i t.d. Koliçestwenno eta gruppa imen poçti u wsex narodow ustupayet zoofornım.
Etimologya etogo razräda liçnıx imen naiboleye prozraçna. Mujskiye imena, swäzannıye s nazwanyami rasteniy, wırajayut stoykost, wınosliwost w surowıx uslowyax, neprixotliwost. Eti imena daütsä malçikam iz celanya widet ix krepkimi, stoykimi w razliçnıx ciznennıx situasyax. S nazwanyami rasteniy swäzanı takiye imena: Alma ot alma "yablonä", Baʼli ot baʼli "çereşnä", Buday ot buday "pşenisa", Mannalaq (Mandalak) ot mandalaq "buten, klubneobraznıy syedobnıy koren", Xurma ot xurma "finik, plod finikowoy palmı", Çeçek ot çeçek "swetok, soswetiye" i dr.
Censkiye imena, swäzannıye s nazwanyami rasteniy, wırajayut krasotu, izäşestwo, sladost, nejnost. Daütsä oni po nazwanyam krasiwıx swetow, plodow. Oçen çasto censkiye imena, swäzannıye s nazwanyami rasteniy, yawläütsä slojnımi po swoyey strukture.
Ciwopisnoye izobrajeniye rodowogo swäşennogo derewa bayterek ot bay "bogatıy" + terek "topol" ili temirterek "celeznıy topol" sm. w altayskom epose:
"Stostwolnıy weçnıy topol
Pod luçami lunı i solnsa,
Kak zoloto swerkaya, stoit"
[MK Alt.GE 47-49 i daleye stx. 50-119].
Swäşennoye derewo mojet predskazıwat smert epiçeskix personajey: "Zolotolistwennıy bogatıy topol bayterek Na zapad, okazıwayetsä, sklonilsä" [MK Alt.GE stx. 7330-7331; sm. takje 461, prim. 13].
Sootwetstwenno nazwaniye topolä şiroko zadeystwowano w türkskoy antroponimii. Sobrannıye materialı pozwoläüt rekonstruirowat terek kak komponent liçnogo imeni i imennuyu model dlä slojnosostawnıx liçnıx imen s komponentom terek w prepozisii i postpozisii: Balterek "medowoye derewo", Terekbey ot terek + bey "gospodin", Terekmurza ot terek + murza, Terikbiy ot terek + biy, Terik, Balterek "medowoye derewo".
Proizoşla dwuxstupençataya metaforizasya: w prejniye wremena eto bılo imä-poswäşeniye (s nadejdoy na pokrowitelstwo swäşennogo derewa narekayemomu); wposledstwii – imä-pojelaniye: çtobı on bıl krepok, moguç i dolgoleten, kak "stostwolnıy weçnıy topol" [SİGTÄ: 695].
Tendensiya k ispolzowaniü nazwaniy derewyew w türkskoy antroponimiçeskoy sisteme, kak eto widno iz priwedennıx primerow, ne utraçena i w nastoyaşeye wremä, boleye togo – podderjiwayetsä faktom suşestwowanya imen s komponentom w wide nazwanya derewa, proizrastaüşego na yujnıx territoryax, – çinarı. Sobrannıy material pozwoläyet rekonstruirowat boleye pozdnüyü regionalnuyu (sentralnoaziatskuyu) formu liçnogo imeni Çinar.
İz çisla rastitelnıx obrazow w türkskoy antroponimiçeskoy sisteme s şirokim razbrosom po yazıkam predstawlenı liçnoye imä Çeçek "swetok" i slojnosostawnıye liçnıye imena s etim komponentom. Liçnoye imä Çeçek iskoni bılo swäzano s "drewnetürkskimi predstawlenyami ob umiraüşey i wnow woskresaüşey rastitelnosti" [Suxarewa O. A. K woprosu o kulte musulmanskix swätıx – sit. po Karmışewa 1987, 233, prim. 5]. Po mneniü B. X. Karmışewoy, "imä Gul "swetok", nesomnenno, otrajayet eti ce predstawlenya, ibo w Tacikistane i Uzbekistane suşestwowali wesenniye prazdniki swetow, kotorıye issledowatelämi obyasnäütsä iz kulta bojestw, olisetworäüşix umirayuşuyu i wnow woskresayuşuyu rastitelnost" [Karmışewa 1987: 233-234].
S uçetom wışeizlojennogo wtoriçnoy doljna bıt priznana metaforizasya znaçenya: "swetok" – simwol krasotı, çistotı, nejnosti, polnogo rassweta.
Wposledstwii komponent censkix liçnıx imen çeçek bıl silno potesnen persidskim zaimstwowaniyem gül "swetok; roza", obladaüşim bolşim çuwstwenno-ekspressiwnım potensialom, nejeli çeçek. Şirokoye ispolzowaniye gül w funksii komponenta türkskix censkix imen ukrepläyet istoriçeski proyawiwşuüsä tendensiü k wowleçeniü rastitelnıx obrazow w türkskuyu antroponimiçeskuyu sistemu.
İz dwuxkomponentnıx kumıkskix censkix imen, imeüşix şirokoye rasprostraneniye, soçetaniye imä + roza "swetok, roza" ili reje roza + imä po swoyey produktiwnosti zanimayet odno iz perwıx mest. Wproçem, element gül "roza, swetok" w sostawe censkix imen şiroko upotrebitelen ne tolko u kumıkow, no i u drugix netürkskix narodow Dagestana, glawnım obrazom lezgin, rutulsew, saxursew i agulsew.
Epitet gül "roza" çasto wstreçayetsä w slojnıx censkix imenax u turkmen [Saparowa: 77-78], karakalpakow (Baskakow: 138). Şiroko rasprostranen on i u kazaxow.). Nazwaniye fruktow, yagod, swetow w kaçestwe mujskix imen ne wstreçayetsä. Tak nazıwayut tolko dewoçek [Sultanyayew: 75]. W etix epitetax w slojnıx censkix imenax otrajaütsä nasionalnıye çertı naroda, yego otnoşeniye k cenşine [Baskakow: 139].
Kak uje otmeçalos wışe, element gül "roza" w kumıkskix dwuxelementnıx censkix sobstwennıx imenax çaşe wstreçayetsä w postpozisii po otnoşeniü k drugomu elementu, xotä imeütsä sluçai, kogda on mojet wıstupat kak w postpozisii, tak i w prepozisii, i, nakones, sluçai, kogda tot ce element naliçen tolko w prepozisii.
W sootwetstwii s lokalizasiyey elementa gül "roza" wse kumıkskiye censkiye imena, imeüşiye etot element, razdeläütsä na tri osnownıye gruppı: 1) imä + gül; 2) imä + gül, gül + imä i 3) gül + imä.
Kajdaya iz etix osnownıx strukturnıx grupp razdeläyetsä w swoyu oçered na neskolko semantiçeskix klassow.
-
İmä + gül, t.ye. gruppa imen, w kotorıx element gül naxoditsä tolko w postpozisii: imä, ukazıwaüşeye na otnoşeniye k rasteniü + gül: Almagül "yablonewıy swetok" ot alma "yabloko, yablonä" + gül; Nargül "granatowıy swetok" ot nar "granat" + gül, Asilgül "blagorodnıy swetok", Baxtigül "sçastliwaya roza", Qızılgül "krasnaya roza", Süygül "roza, swetok lübwi", İnçegül ot inçe "tonkiy" + gül.
-
Gül + imä, t.ye. gruppa imen, w kotorıx element gül naxoditsä tolko w prepozisii. Gülaba "rozowaya woda", Gülaybat "sçastliwaya roza", Gülayat ot gül + ayat (Korana), Gülbaw ot gül "roza" + baw "sad", Gülbağıdat gül + Bağıdat (Bagdad), Gülbahar "wesenniy swetok", Gülbaxça "baxça (sadik) roz" ot gül + baxça, Gülbes "sad swetow", Gülbet "liso, podobnoye roze", Gülbike gül + bike, Gülhaybat ot gül + haybat, Gülhasibat "luçşiy swetok mendalä", Güldesde "buket roz", Güleymat "sladkaya roza", Gülesbet "liso, podobnoye swetku", Güljan "gül + can "duşa", Güljahan "mir, wselennaya roz swetok mira", Güljamal "krasota, sowerşenstwo swetka", Güljamina ot gül + Camina, Güljennet ot gül + Cennet, Gülzada "potomok rozı", Gülzaman "wremä roz(ı)", Gülzar "swetnik, swetuşiy sad", Gülzarat ot Gülzar "zolotaya", Gülistan "swetnik", Gülişat "swetnik, swetok radosti", Gülqız "dewuşka roza", Güller "roza (mn.ç.)", Gülmahammat ot gül + Mahammat, Gülnadyat "redkostnıy swetok", Gülnaz "grasioznıy swetok, obayatelnaya kak swetok, izäşnaya", Gülnar "swetok granata", Gülnisa "gospoja swetow", Gülpatimat ot gül + Patimat, Gülperi ot gül + peri "feya", Gülsara "samıy swejiy, samıy luçşiy swetok", Gülxan ot gül + xan, Gülxanum ot gül + Xanum, Gülçeçek "swetok rozı", Gülşan "swetnik", Gülşarap "slawa swetow, roz", Gülyar "podruga roz", Güläzim "welikaya roza, roza weliçya" i dr.
Kak widno iz pereçislennıx wışe censkix kumıkskix imen, element gül, wxodäşiy w ix strukturu, neset ne tolko smıslowuyu, no i formalnuyu, otwleçennuyu ot prämogo swoyego znaçenya gül "roza, swetok" semantiku emosionalnogo, nejnogo, laskatelnogo ottenka, pridawayemogo osnownomu imeni.
Takim obrazom, determinatiwnıy element gül "roza, swetok" w sowremennıx kumıkskix censkix imenax imeyet obobşaüşeye otwleçennoye znaçeniye formatiwa, pridaüşego imeni emosionalno-ekspressiwnuyu okrasku, i tolko w soçetanyax s drugimi determinatiwami priobretayet samostoyatelnoye znaçeniye.
W türkskix antroponimiçeskix sistemax mojno widet takje sluçai ispolzowanya w kaçestwe imen (ili ix komponentow) nazwaniy plodow. Priwleçeniye dopolnitelnıx swedeniy pozwoläyet rekonstruirowat w pratürkskoy antroponimiçeskoy sisteme slojnosostawnıye liçnıye imena Almagül "yablonewıy swetok" ot alma "yabloko, yablonä", Almaxanum "gospoja yablok" s prepozisiyey i postpozisiyey komponenta alma.
W kumıkskom imennike çasto wstreçaütsä yeşe sleduüşiye imena iz razräda rastitelnoy leksiki: Melewşe "fialka", Incili "incir", Lala "tülpan", Xurma "finik" i t.d.
Kstati, naimenowanya zlakowıx kultur i owoşey ne imeüt mesta w imennike kumıkow. Zdes prixoditsä konstatirowat, çto w russkix familyax bolşoye mesto zanimayut nazwanya zlakowıx i owoşey (Pşeniçnikow, Ogursow, Morkowin i dr.). Nazwanya zlakowıx kultur i owoşey w kumıkskom imennike ne wstreçaütsä.