"Bojestwennaya zoologya türkow"
Osobnäkom w "bojestwennoy zoologii" stoyat totemnıye ciwotnıye, sçitaüşiyesä praroditelämi türkow, otsowskiye i materinskiye. U türkow eto wolk, u kirgizow i nogaysew – sobaka, u teleutow – medwed. Otsüda proisxodät i nazwanya rodow-plemen: ot slowa noğay "sobaka" poşlo nazwaniye nogaysew, a ot doñuz "kaban" – nazwaniye tuñusow. Ot nazwaniy ciwotnıx proizoşli i mnogiye liçnıye imena.
Totemı ptiçi preobladayut u yakutow, totem kirgizow – soroka, u moñolow ce – sobol. U kajdogo iz nazwannıx narodow atributom kamlanya şamanow yawläyetsä yak [Urusbiyewa: 89].
Pri etom nado otmetit, çto ciwotnıye, bıtuüşiye w karaçayewo-balkarskix skazkax so wremen Nuxa (Noya), – te ce samıye, w tom çisle ekzotiçeskiye, teper ne wstreçaüşiyesä. Sowpadayet so starotürkskoy wsä semiotiçeskaya nagruzka u ptis i ciwotnıx w ustno-poetiçeskom tworçestwe karaçayewsew i balkarsew, osobenno w pesnäx o nabegax, plaçax, liriçeskix pesnäx i iynarax, to yest w janrax, naiboleye "ekstremalnıx" dlä xudojestwennogo soznanya: qarğa "woron", qapçığay "soroka", laçin "sokol", tülkü "lisisa", xunduz "kunisa" i tak daleye.
Materinskoye i otsowskoye naçala w toteme osobenno çetko differensiruütsä w şamanskoy kulture. Yesli otsowskiy totem prinadlejit wsemu plemeni, to materinskiy oberegayet tolko odnogo konkretnogo şamana, predstawläya soboy yego dux.
Nedrujestwennı çeloweku sobaka i wolk. Kstati, kult wolka, dawşego cizn türkskomu rodu, postepenno uxodit iz perwogo räda totemow, stanowäs skoreye geraldiçeskim simwolom türkow, t.ye. ustupaya mesto boleye rodowitım totemam – orlu, olenü, medwedü.
W moñolskix legendax o batırax wolk zanimayet osobo poçetnoye mesto. Wolka nelzä priruçit. W moñolskoy legende o batıre Bondaçare wolk raskrıwayet swoi blagorodnıye kaçestwa: on ne ubiwayet zapertogo w peşeru batıra, delit s nim dobıçu. Anatoliyskaya poslowisa glasit: "Wolk soseda ne tronet". W çagatayskix kurganax pri raskopkax obnarujeno mnogo amuletow, wıdelannıx wolçix çuçel dlä obrädow, gerbow. W yakutskoy legende bagatur, nadew warejki iz wolçyey şersti, zatıkayet dıru, otkuda duli xolodnıye wetrı iz wselennoy.
Tu ce "wolçü" simwoliku soderjit son materi Çiñisxana (çem podçerkiwayetsä neobıçnost yego rojdenya) ili son materi macarskogo korolä Almaşa.
Tolko s oslableniyem yazıçeskogo mirooşuşenya i prinätiyem musulmanstwa w derjawnoy simwolike uygurow, yegipetskix i türkskix mamlükow naçinayet preobladat lew. [Urusbiyewa: 90].
W "Şax-Name" utwerjdayetsä, çto rod Çiñisxana proisxodit ot lwa, w moñolskoy mifologii pramater roda w wide solneçnogo luça pronikayet çerez okno, pozje ona ce predstayet w obraze lwisı. W Anatolii şeyxi alewi izobrajaütsä werxom na lwe s pletü w wide zmei [Urusbiyewa: 87].
Baxayeddin Yögel utwerjdayet: "W göktürskix legendax belaya olenixa yawläyetsä sarisey morey i ozer. Otes Çiñisxana (wolk, spustiwşiysä s nebes); bıl cenat na olenixe. Prorok Xamza prinäl musulmanstwo posle togo, kak yego wıxodila olenixa. W kawkazskoy mifologii boginä oxotı Dali, bog Apsatı i yego doç (trexnogaya olenixa) imeüt poluzoomorfnıy oblik [Urusbiyewa: 87].
W Mesopotamii, w basseyne rek Tigr i Yewfrat, poçitayetsä olenixa, a şumerow, wawilonän, w Elame i Assirii swäşennım sçitayetsä olen (5 täsäç let do n.e.). On uçastwuyet w kulte Artemidı (u grekow) i Dianı u rimlän). Eta boginä zaşişala ciwotnıx ot oxotnikow, wspaiwaya ix swoim molokom. U xristian ce olen simwoliziruyet dux" [Urusbiyewa: 87].
U drewnix türkow şamanu w puteşestwii mejdu nebom i podzemnım mirom pomogali lwäta i tigräta, kajdıx po dwoye.
Baxayeddin Yögel napominayet: "Proroku Muxammedu, kogda on woznosilsä na nebo (sowerşal mirac), dorogu pregradil lew. Prorok brosil yemu w past zolotoye kolso, i togda lew propustil yego. Nautro prorok rasskazal o proisşedşem Xazret Ali, na çto tot wınul izo rta zolotoye kolso" [Urusbiyewa: 87].
Lew sterejet grobnisı faraonow. W buddiyskoy simwolike i w Yugo-Wostoçnoy Azii lew oznaçayet silu i moguşestwo gosudarstwa.
Wırajeniye "Geyikli Baba" u derwişey oznaçayet "Oleniy ded". Predwoditeli na woyne sadilis na olenä i nadewali na golowu rog.
İz razräda zoologiçeskoy leksiki obraşayut wnimaniye kumıkskiye imena Cayran "ceyran, serna", Maral "lan", Arslan "lew", Qaplan "tigr"; Qızılarslan ot qızıl "krasnıy" + arslan "lew"; Börü "wolk", Canbörü ot can "duşa" + börü "wolk", Tana "dwugodowalıy telenok", Qozu "yagnenok", Totu "pawlin".
"Zwerinıye" imena – eto mifologemı, oni ukazıwayut na prinadlejnost k dannomu rodu, wosxodäşemu k mifiçeskomu praroditelü – "zwerü". W takix imenax soxranäütsä çertı çrezwıçaynoy etnokulturnoy arxaiki. S utratoy etoy mifologiçeskoy aktualnosti w sowremennıx uslowyax nekotorıye iz takix imen preterpeli metaforizasiü, w rezultate çego prewratilis w imena-pojelanya s kaçestwennımi xarakteristikami. Neudiwitelno poetomu, çto selıy räd sowremennıx añliyskix familiy wosxodit k nazwanyam ciwotnıx, rasteniy i drugix predmetow, izobrajenya kotorıx slujili domowımi znakami i dali sootwetstwuüşiye familnıye prozwanya ciwşim ili rabotawşim w etix domax lüdäm. Sr. Bear "medwed", Lion "lew", Wolf "wolk" i dr.
K totemnım prinäto otnosit imena, w osnowe kotorıx lejat apellätiwı – nazwanya ciwotnıx, ptis i t.d. Proisxojdeniye ix mojno obyasnit po-raznomu. "S odnoy storonı, w nix obnarujiwaütsä yawnıye sledı totemistiçeskix predstawleniy drewnego çeloweka, – pişet A. Gafurow. – Eto osobenno zametno w obräde nareçenya imenem Wolk u bolgar i u tacikow. U tex i drugix rebenka kak bı priobşayut k rodu Wolka. Prejde çem nazwat rebenka Buri ili Gurg (perwoye uzbekskoye, a wtoroye tacikskoye w znaçenii "wolk"), yego protaskiwayut çerez şkuru wolka. Tem samım rebenok budto bı priobretayet silu, wınosliwost, ciwuçest wolka i yego pokrowitelstwo kak totema. A s drugoy storonı, "ciwotnoye" imä… prizwano maskirowat çeloweka, skrıwat yego ot duxow" [Gafurow 1971: 9].
W pratürkskoy antroponimiçeskoy sisteme rekonstruirowanı slojnosostawnıye liçnıye imena s komponentami – nazwanyami xişnıx zwerey – Arslan, Börü, Qaplan [SİGTÄ 1997/2000: 640-644].
Ayuw istolkowıwayetsä kak "podobnıy medwedü silnıy / moguçiy" [Satt. 1998: 49].
Reşeniye spornogo woprosa o tom, yawläyetsä li wolk totemom türkow (argumentasya "pro" i "contra" podrobno izlojena w literature), po naşemu mneniü, doljno naxoditsä w kompetensii spesialistow-etnografow.
İz çisla nazwaniy çetırex widow skota w türkskoy antroponimii şiroko zadeystwowano Qoçqar "baran-proizwoditel". Etnograf B. X. Karmışewa swäzıwala mujskoye imä Koçkar s kultom barana, opirayas na sobstwennıye nablüdenya i na rabotu B. A. Litwinskogo [108], gde eto imä bılo istolkowano takim obrazom primenitelno k mazaram Koçkar-ata w Fergane. B. X. Karmışewa osobo podçerkiwala, çto "imä Koçkar dawalos rebenku s selü ubereç yego ot bedı, t.ye. "daje nazwaniye etogo ciwotnogo obladalo swerxyestestwennoy magiçeskoy siloy" [Karmışewa 1987: 234 i prim. 11 k s. 234].
Pri uçete wışeizlojennogo w kaçestwe rezultata wtoriçnoy metaforizasii mogut rassmatriwatsä te tolkowanya znaçenya mujskogo imeni Koçkar, kotorıye predlojenı nositelämi yazıka, kak, naprimer: imä Qoçqarbay dawalos "w swäzi s celaniyem roditeley imet bolşe malçikow". Sr. metaforizowannıye znaçenya qoc, qocyar, priwedennıye w ESTÄ 2000: 88: "dobrıy molodes, udales", "xrabrıy, silnıy, krepkiy", "zdorowıy" i dr.
W pratürkskoy antroponimiçeskoy sisteme rekonstruirowanı komponent liçnogo imeni Teka "kozel", "dikiy kozel" i imennaya model slojnosostawnogo liçnogo imeni "imä + teka" [SİGTÄ 1997: 647-648].
İz ixtiologiçeskoy leksiki, zadeystwowannoy w kumıkskoy antroponimiçeskoy sisteme liçnoye imä Çortan "şuka".
Neobxodimo osobo podçerknut tesneyşuyu swäz onimizowannıx leksem s apellätiwnoy leksikoy i, sootwetstwenno, prozraçnost ix etimologii. Semantiçeskaya struktura türkskoy antroponimiçeskoy sistemı suşestwenno otliçayetsä ot semantiçeskoy strukturı apellätiwnoy leksiki. Eti otliçya obespeçiwaütsä, wo-perwıx, spesifiçnostü otbora onimizuyemıx leksem. Xotä w drewnetürkskoy antroponimiçeskoy sisteme w bolşey mere, çem, naprimer, w drewnegermanskoy antroponimiçeskoy sisteme, otrajena bıtowaya i drugaya sugubo "zemnaya" leksika (zametnaya oriyentirowannost drewnetürkskoy antroponimii na bıtowuyu storonu cizni i obıçai w protiwowes tomu, çto drewnegermanskiye imena sçitaütsä "spesifiçeskimi soçetanyami poetiçeskogo tipa" [Toporowa: 135], ne prixoditsä, razumeyetsä, goworit ni o sowpadenii korpusa apellätiwnoy leksiki i kruga onimizowannıx leksem w koliçestwennom plane (pri toy izbiratelnosti w prosesse onimizasii, kotoraya strogo reglamentirowana ekstraliñwistiçeskimi faktorami), ni o sowpadenii ix semantiçeskix struktur. Wo-wtorıx, apellätiw i sootwetstwuyuşaya onimizowannaya leksema pri wsey prozraçnosti etimologii etoy posledney w türkskix yazıkax, kak prawilo, ne mogut polnostü sowpadat i semantiçeski. Delo w tom, çto leksiçeskoye znaçeniye onimizowannoy leksemı w türkskix yazıkax predstayet oposredowannım çerez drewniye werowanya (mifologizasiü, ojiwotworeniye oboznaçayemıx obyektow), çerez pozdneyşuyu metaforizasiü.
Kak widno iz etogo wıboroçnogo pereçnä, kompleksnıy podxod k probleme pozwoläyet oçertit semantiçeskuyu strukturu rannekumıkskoy antroponimiçeskoy sistemı. W perspektiwe eto otkrıwayet put k tomu, çtobı, opirayas na "isxodnıye" znaçenya onimizowannıx leksem – odnosostawnıx imen i komponentow slojnosostawnıx imen, postroit model kartinı mira, kakim yego widel drewniy kumık [sm. SİGTÄ 1997: 702-723].
Po swidetelstwu K. M. Musayewa, "bolşinstwo antroponimiçeskix issledowaniy ispolzuyet prinsip semantiçeskoy klassifikasii" (Musayew 1984: 207). Nesmoträ na otnositelnuyu razrabotannost temı, w rabotax, poswäşennıx semantiçeskomu analizu antroponimow, çasto proslejiwayetsä otsutstwiye çetkix kriteriyew: odna gruppa spesialistow kriteriyem semantiçeskoy klassifikasii sçitayet isxodnoye znaçeniye antroponima – nazwaniye ciwotnıx, rasteniy, yawleniy prirodı i t.d., drugaya gruppa – motiwı naimenowanya; krome togo, w räde rabot nablüdayetsä soyedineniye etix kriteriyew.
Ot uproşennogo semantiçeskogo analiza predosteregal W. A. Nikonow, sprawedliwo otmeçawşiy, çto leksiçeskoye znaçeniye togo slowa, iz kotorogo ono wozniklo, nelzä prinimat za semantiku sobstwennogo imeni, i çto podmena semantiki sobstwennıx imen leksiçeskimi znaçenyami porodiwşix ix slow polnostü zaçerkiwayet podlinnıye znaçenya sobstwennıx imen, razrıwayet deystwitelnıye semantiçeskiye gruppı i swaliwayet w kuçu sowerşenno raznorodnoye. Po yego mneniü, imeni Arslan "lew" mesto ne w rädu "po ciwotnım", a wmeste s Bulat "stal", Temir "celezo" i drugimi – w rädu imen-zaklinaniy. Eto pojelaniye rebenku wırasti moguçim i silnım [Onomastika 1980: 186, 187].
Skazannoye ne otrisayet neobxodimosti izuçenya leksiki etix slow. İzuçeniye leksiçeskix osnow i ix znaçeniy imeyet wajnoye znaçeniye xotä bı potomu, çto nekotorıye slowa, utraçennıye yazıkom, soxranilis tolko w osnowax familiy. No semantika etix osnow – sowsem ne semantika samix familiy.
Daje çetkoye sledowaniye yedinomu prinsipu – wıyawleniü motiwa priswoyenya imeni ne pozwoläyet odnoznaçno otnesti to ili inoye imä w opredelennuyu gruppu: nekotorıye antroponimı mogut imet w raznıx sluçayax raznıye motiwirowki. İmä Buğa "bık" na rawnıx osnowanyax mojno otnesti kak k dezideratiwam (pojelaniye rebenku wırasti silnım, moguçim), tak i k totemnım (swäzannım s kultom bıka).
W. A. Nikonow, kak mı wideli wışe, otnosit imä Temir "celezo" k imenam-zaklinanyam, a S. K. Buşmakin imä s leksiçeskim znaçeniyem "celezo" raspolagayet w semantiçeskoy gruppe, otrajaüşey indiwidualnıye fiziçeskiye i fiziologiçeskiye kaçestwa çeloweka, na tom osnowanii, çto dlä wırajenya etix kaçestw "çasto ispolzuütsä obıçnıye nazwanya predmetow i yawleniy, wırajaüşix ideü neobxodimogo kaçestwa, naprimer, Pux – legkiy, Luçina – xudoy, Celezo – krepkiy i t.d." [Buşmakin 1970: 123].
Slojnosti woznikayut yeşe i potomu, çto nelegko ustanowit, kakiye iz sobstwennıx imen dawalis pri rojdenii kak imena i kakiye poyawlälis pozje kak prozwişa, poskolku perwıye mogli imet raznoye proisxojdeniye. W odnix sluçayax imä otrajayet deystwitelnoye polojeniye weşey, naprimer, kogda dayetsä po fiziçeskomu nedostatku noworojdennogo). W drugix ono ne assosiiruyetsä so slowami obıdennoy reçi, a dayetsä potomu, çto dawno uje slujit liçnım imenem. W tretix, semantiçeskoye soderjaniye imeni imeyet znaçeniye, tak kak dayetsä s selü predoxranit noworojdennogo ot deystwiya nedobrıx sil. T.ye. gran mejdu imenem i prozwişem wesma zıbka: "Uçenıye sporät o tom ili inom antroponime proşlogo: priznat li yego prozwişem ili imenem (w uzkom smısle slowa)? A samo razliçiye mejdu nimi nikem yeşe ne opredeleno" [Liçnıye 1970: 55].
Perwuyu klassifikasiü motiwow türkskix antroponimow sdelal W. A. Gordlewskiy w statye "K liçnoy onomastike u osmansew". [Gordlewskiy 1968]. On razdelil ix na sem grupp: proisxojdeniye; primetı: swet wolos, figura, poxodka, fiziçeskiye nedostatki; xarakter, swoystwo, naklonnost; professiya, zanätiye otsa; sobstwennaya professiya ili zanätiye, doljnost; sosialnoye ili obşestwennoye polojeniye; istoriçeskiye prozwişa. Kak widim, W. A. Gordlewskiy zdes razgraniçiwayet imena i prozwişa: wräd li mojno goworit o "xaraktere i naklonnostäx" ili "sobstwennoy professii" noworojdennogo.
Takim obrazom, wwidu newozmojnosti wıyawlenya toçnogo motiwa nominasii, nam kajetsä selesoobraznım ne wıdelät ix w otdelnuyu gruppu, a rassmatriwat wmeste s imenami, w osnowe kotorıx lejat slowa – nazwanya rasteniy, dragosennostey, metallow, razliçnıx predmetow obixoda, t.ye. wklüçit ix w gruppu "oxrannıx" imen, kotorıye bıli prizwanı predoxranät rebenka ot bolezney, zlıx duxow, obmanut ix.