"Mujestwennost" i "censtwennost" kumıkskix imen
Kulturnaya znaçimost imeni sobstwennogo i yego mistiçeskaya swäz s sudboy nositelä w "naiwnom" soznanii neodnokratno otmeçalos wo mnogix nauçnıx trudax (Florenskiy, Toporow i dr.). İmena sobstwennıye wo mnogix sluçayax otrajayut sennostnuyu kartinu mira naroda, goworäşego na dannom yazıke. W nix takje fiksiruütsä stereotipı mujestwennosti i censtwennosti, swoystwennıye wsem kulturam, no po-raznomu aksentuirowannıye w kajdoy iz nix. S etoy pozisii rassmatriwayetsä kumıkskaya antroponimika i wıyawläütsä razliçya w predstawlenyax o censtwennosti i mujestwennosti.
Rassmotrim w srawnitelnom plane istoçniki-nazwanya, poslujiwşiye osnowoy dlä kumıkskix mujskix i censkix antroponimow.
-
Nazwanya kosmiçeskix tel. Wsego imen, swäzannıx s nazwanyami kosmiçeskix tel 17. İz nix mujskix imen wsego 4, wse ostalnıye – censkiye imena. Kak komponent liçnıx imen nazwaniye lunı wstreçayetsä kak w mujskix, tak i w censkix imenax: Aybike, Ayxanım, Aypatimat, Ayday ("kak Luna"), Aysurat (ay "luna" + surat "kartina"); Aybatır, Aybolat, Aydemir, Aygün. Nazwanya Wenerı, Solnsa, Zwezdı xarakternı tolko dlä censkix imen: Zuhra/Zahra "Wenera", Zuhraxanım, Gülzahra, Umzahra, Patimatzahra; Günariw (Gün "Solnse" + ariw "krasiwıy"); Yulduz "Zwezda", Yulduzat "zwezdnoye imä".
U turkmen yest poetiçeskaya legenda o prekrasnoy dewuşke po imeni Zuxra, w kotoruyu wlübilis dwa añela. Poskolku oba añela bıli odinakowo prekrasnı, to dewuşka ne smogla sdelat wıbora i prewratilas w yarkuyu utrennüyü zwezdu. Reç idet o planete Wenera, kotoraya po-arabski nazıwayetsä Zuxara. U sosedey turkmen – iranskix narodow i azerbaycansew – çut li ne samım rasprostranennım censkim imenem posle Fatimı bılo Zuxra [Gafurow: 40].
Nazwanya planet w priwedennıx wışe slojnıx imenax wıstupayut w kaçestwe opredeleniy. Samostoyatelno nazwanya planet Ay i Gün w kumıkskom imennike ne wstreçaütsä. Takim obrazom, dannoye semantiçeskoye pole w osnownom obrazuyet censkiye liçnıye imena.
-
Geografiçeskiye nazwanya, prirodnıye yawlenya. Censkiye imena dannogo leksiçeskogo polä: Makka, Madina, İspanyat, İndiyat, Türküstan, Tawbike (taw "gora" + bike "xozäyka"), Dünyaxanum (dünya "mir" + xanum "gospoja" = "gospoja Wselennoy"). Mujskiye imena: Marsel, Kazbek, Elbrus, Stambul, Arabstan, Hindustan, Derbentxan, Aştarxan, Qırımxan, Borağan, Boranbiy (boran "metel" + biy "gospodin"), Edilbiy (Edil "Wolga"), Deñizbiy (deñiz "more").
-
Nazwanya narodnostey i nasionalnostey. Dannoye leksiçeskoye pole predstawleno w osnownom Mujskiye imena: Arabxan, Tatarxan, Orusxan, Çerkesxan, Awarxan, Tawlu "gores; awares", Noğay, Qaraçay, Qabartı, Qırım, Misirpaşa, Qazanlı. Censkiye imena: Awarxanum / Awarxan. Dannıye imena ukazıwayut na kulturno-ekonomiçeskiye swäzi kumıkow s raznımi etniçeskimi gruppami. Censkix imen dannogo leksiçeskogo polä znaçitelno menşe mujskix.
-
Nazwanya dragosennıx kamney, metallow, orujya. Censkiye imena: Marjan, Marjanat "korall", Yaqut "yaxont", Zumrut "izumrud", Altın "zoloto", Maryat "cemçug", Burliyat "brilliant", Yezbike (yez "med" + bike "gospoja"), Gümüş "serebro", Yebe "strela". Mujskiye imena: Taşbek (taş "kamen" + bek "1. gospodin 2. krepkiy"), Aydemir (Ay "Luna" + demir "celezo"), Bolat "stal", Qılıç "sablä". Wse eti imena-dezideratiwı: dawaya swoim detäm takiye imena, roditeli xoteli widet dewoçek krasiwımi, milowidnımi, priyatnımi, a malçikow – mujestwennımi, krepkimi, silnımi.
-
Nazwanya dikix i domaşnix ciwotnıx, ptis, rıb. Censkiye imena: Cayran "ceyran, serna", Maral "lan", Maya "werblüdisa", Kabaş "kurdüçnıy baran", Gögürçün "golub", Totu, Totur, Totuquş (totu "popugay" + quş "ptisa"), Sonaxan, Sonaxanım, Sona "selezen", Çabaq "rıba". Mujskiye imena: Börü "wolk", Arslan "lew", Qaplan "tigr", Tana "bık", Qoçğar "baran", Erkeç "kozöl", Qozu "yagnönok", Güçük "şenok", Laçin "sokol", Çotan / Çortan "şuka". Kak widno iz primerow, w dannom leksiçeskom pole kumıkskoy antroponimii wstreçaütsä nazwanya dikix i domaşnix ciwotnıx, ptis, kotorıye otliçaütsä osobımi kaçestwami – krasotoy, gordeliwostü, weliçawostü (dlä censkix imen); siloy, krasotoy, lowkostü, zorkostü (dlä mujskix imen).
-
Nazwanya krasiwıx, aromatnıx swetow i rasteniy. Censkiye imena: Roza "roza", Lala "tülpan", Melewşe "fialka", Gülxanım (gül "swetok" + xanım "gospoja"), Almagül "yablonewıy swetok", Gülçeçek "swetok-roza", Güller "swetı", Gülbaxça "swetoçnıy sad", Süygül "lübimıy swetok", Rayhan "bazilik". Mujskiye imena predstawlenı reje: Terekmurza (terek "derewo" + murza "gospodin"). Censkiye imena, swäzannıye s nazwanyami swetow, rasteniy, wırajayut krasotu, izäşestwo, sladost, nejnost. Etimologya etogo razräda liçnıx imen naiboleye prozraçna. Mujskiye imena, swäzannıye s nazwanyami rasteniy, wırajayut stoykost, wınosliwost w surowıx uslowyax, neprixotliwost.
-
Nazwanya wkusnıx plodow, sladostey. Censkiye imena: Incilxan, Incili (incil "incir"), Xurma "finik", Narqız (nar "granat" + qız "dewuşka"), Zaytunat "maslina", Gülhanat (gülhan "sort gruş"), Limon "limon", Şeker, Şekerxan, Şekerxanım "saxar", Balqız (bal "möd" + qız "dewuşka"). Mujskiye imena wstreçaütsä reje: Zaytun "maslina".
-
Nazwanya, wırajaüşiye fiziçeskiye i fiziologiçeskiye osobennosti çeloweka, çertı xaraktera, swoystwa uma. Censkiye imena: Giççiqız (giççi "malenkaya" + qız "dewuşka"), Giççibike (giççi "malenkaya, kroxotnaya" + bike "gospoja"), Ariw "krasiwaya", Ariwjan (ariw "krasiwaya" + can "duşa"), Ariway (ariw "krasiwaya + ay "Luna"), Ariwzat (ariw "krasiwaya" + zat "weş"), Canariw (can "duşa" + ariw "krasiwaya"), Aqpatimat (aq "belaya"), Gözel "prekrasnaya", Asil "dragosennaya, dorogaya", Altınçaç (altın "zoloto" + çaç "kosa"), Miñliqız (miñli "s rodinkoy" + qız "dewuşka"); mujskiye imena: Giççulan (giççi "malenkiy + ulan "paren"), Sarali (sari "celtıy" + Ali "imä proroka"), Qartgişi (qart "starıy" + gişi "çelowek, mujçina"), Qaramurza (qara "çernıy" + murza "gospodin"), Aqmurza (aq "belıy" + murza "gospodin"), Aqgöz (aq "belıy" + göz "glaz"), Gökgöz (gök "siniy, goluboy" + göz "glaz"), Süyünç "radost", Salamat "spokoystwiye", Nizam "dissiplina", Dilbar (dil/til "yazık" + bar "yest").
-
Antroponimı, swäzannıye s nazwanyami professiy, zwaniy, titulow i proçix oboznaçeniy çeloweka w obşestwe. Mujskiye imena: Yolçu "puteşestwennik", Budayçı "xleborob", Oraqçı "cnes", Qoyçu "çaban", İndırçı "çelowek, rabotaüşiy na toku", Alim "uçenıy", Mutalim "uçenik", Ustaq, Ustaqay "master", Qaçaq "dezertir", Abrek "bandit", Qazaq "batrak", Genje "posledış", Soltan "sultan", Ullubiy (ullu "welikiy, bolşoy" + biy "biy"), Şairsoltan (şair "poet" + soltan "sultan"), Qonaqbiy (qonaq "gost"); censkiye imena: Sürmeli (sürme "surma"), Biyke "gospoja", Xanisa (xan "xan" + nisa "cenşina").
-
Terminı rodstwa i swoystwa. Censkiye imena: Ana, Anaw "mat", Aba, Ulaba (ullu "starşaya" + aba "babuşka") – "prababuşka", Bibi "sestra", Ajay "mat", Eçiw "tötä" i dr. Mujskiye imena: Ulata (ullu "starşiy" + ata "otes"), Ataw, Atay, Ataq "otes", İniw "brat", Ağay "starşiy brat" i dr.
-
Kumıki, kak i mnogiye drugiye türkskiye narodı, ispıtali silnoye wliyaniye musulmanskoy kulturı, o çem swidetelstwuyet bolşoye koliçestwo arabizmow w kumıkskoy antroponimii. Censkiye imena: Cumaqız (cuma "pätnisa" + qız "dewuşka"), Yasin "nazwaniye surı iz korana", Cennet "ray", Hüriyat "rewolüsya". Mujskiye imena: Cumagişi (cuma "pätnisa, nedelä" + gişi "mujçina", Orazay "mesäs urazı", Dinislam (din "religya" + islam "islam"), Qurman "certwoprinoşeniye", Mahammat "imä proroka", Rasul "prorok", Ali "prorok", Racab "nazwaniye 7 mesäsa po lunnomu kalendarü", Wazir "wezir", Murit "mürid" i dr. W etoy gruppe mojno wıdelit imena, oboznaçaüşiye nauki i swäzannıye s nimi ponätya: İlmu "nauka" (proizwodnıye imena: İlmuhayat, İlmuhat, İlmuxanum), Cumlä "predlojeniye", Kälimat "slowo, izreçeniye" i dr.
Şiroko predstawlenı w sostawe kumıkskix imen dezideratiwı (imena-pojelanya): a) pojelanya rebönku i b) pojelanya roditeley samim sebe. Tak, perwaya podgruppa predstawlena sleduüşimi antroponimami. Censkiye imena: Yuzmanat (yüz "sto" + manat "rubl"), Gözel "prekrasnaya", Sıylı "uwajayemaya, polzuyuşayasä uwajeniyem", Ariw "krasiwaya", Salamat "spokoynaya" i dr. Mujskiye liçnıye imena: Batır "geroy, bogatır", Alim "uçenıy", Hakim "naçalnik, bogatıy", Temir "celeznıy", Qorqmas "besstraşnıy", Ertabun (er "mujçina" + tabun "gruppa") i dr. Wtoraya gruppa predstawlena imenami: Tamanqız, Qıztaman (taman "xwatit" + qız "dewuşka"), Ulañerek (ulan "paren" + gerek "nujen"). Eti imena dawalis s pojelaniyem imet sına posle rojdenya neskolkix dewoçek. Kogda sınowya çasto umirayut, daütsä imena-dezideratiwı Ölmes "ne umröt", Qalsın "çtobı ostalsä (ne umiral)", Taymas "ne uydöt, ne umret", Toqtar "ostanowitsä", Yaraş, Quraş "çtobı podoşel, ostalsä, ne umiral". Kogda rojdaütsä odni sınowya, dayetsä imä s pojelaniyem imet doç: Ulantay (ulan "sın" + tay "uydi").
U kumıkow wstreçaütsä imena, kotorıye daütsä w çest znamenitıx liçnostey. İx toje sleduyet otnesti k imenam-pojelanyam: İndira, Qazaq, Ullubiy, Otello, Spartak, Sokrat i dr. Teper takiye imena daütsä redko.
İmennoy fond kumıkskix imen formirowalsä, kak izwestno, pod silnım wliyaniyem obşestwenno-ekonomiçeskix osobennostey ix bıta, religioznogo kulta, yazıçeskix predstawleniy kumıkow o magiçeskoy sile imeni kak wajneyşem elemente liçnosti, predstawläüşey i opredeläüşey sudbu imenuyemogo. Otrajaya osobennosti cizni drewnix kumıkow, semantika antroponimiçeskix osnow predstawläyet bolşoy interes dlä issledowanya: ona dayet material dlä osmıslenya ekstraliñwistiçeskogo fona liçnıx imen, ix nasionalnoy spesifiki, neredko obuslowlennoy etnopsixologiyey nositeley yazıka, wıyawläyet leksiçeskiye yedinisı, uşedşiye iz sowremennogo yazıka.
Primeçatelnuyu çertu kumıkskoy antroponimii sostawläyet bolşoy prosent slojnıx imen. Perwım komponentom bolşinstwa slojnıx imen yawläütsä kak kaçestwennıye, tak i otnositelnıye prilagatelnıye, wıpolnäüşiye metaforiçeskuyu funksiü. Wtoroy çastü w osnownom wıstupayut imena suşestwitelnıye. Naiboleye upotrebitelnımi w kumıkskom imennike yawläütsä sleduüşiye determinatiwı (nekotorıye iz nix ne slujat sami po sebe imenem): gül "swetok", ariw "krasiwıy", aq "belıy", nür "luç", "swet", giççi "malenkiy", ay "luna" i dr. Gülqız, Gülyar, Gülxanım, Ariway, Ariwzat, Nürxanım, Nürhanyat, Nüryan, Nurmahammat, Nürpaşa, Alnürhayat, Giççixan, Giççiqız, Aymesey i t.p. Determinant ariw "krasiwıy" swoystwenen tolko censkim imenam, determinantı gül i aq w sostawe mujskix imen wstreçaütsä isklüçitelno redko.
Ostalnıye ce determinantı ispolzuütsä kak w mujskix, tak i w censkix imenax.
Otmeçaütsä swoyeobraznıye "gnözda" censkix imen kumıkow: Raşya – Raşyaxan – Raşyaxanım, İlmu – İlmuxan – İlmuxanım, Totu – Totuxan – Totuxanım, Patimat – Patimaxan – Patimaxanım, Cennet – Cennetxan – Cennetxanım. Komponentı xan i xanım po-raznomu predstawlenı w dialektnoy sisteme kumıkskogo yazıka. Tak, komponent xanım w CLİ[^CLİ] poçti ne swoystwenen xasawyurtowskomu dialektu, togda kak xan woobşe ne upotrebläyetsä w censkom imennike kaytakskogo i podgornogo dialektow. Komponent xan "prawitel" w xasawyurtowskom dialekte yawläyetsä elementom mujskix imen: Temirxan, Muslimxan, Alixan i dr. W censkix ce imenax xan – eto useçennaya forma xanım "moya gospoja".
Dowolno şiroko predstawlenı parnıye soçetanya mujskix i censkix imen: Kerim – Kerimat, Salim – Salimat, Zahir – Zahirat, Malik – Malikat, Habib – Habibat, Kämil – Kämilat, Soltan – Soltanyat i dr. W etix i wo mnogix drugix antroponimax, prişedşix iz arabskogo yazıka, –at mojno sçitat pokazatelem censkogo imeni.
Rassmotrim antropokomponentı, xarakternıye dlä slojnıx censkix liçnıx imen kumıkow.
-
Naiboleye populärnım i çasto wstreçaüşimsä w strukture kumıkskix censkix slojnıx imen elementom, otrajaüşim emosionalnıy, laskatelnıy ottenok, yawläyetsä slowo gül "roza, swetok". W sostawe slojnıx imen dannıy antropokomponent zanimayet glawnım obrazom prepozisiü: Gülperi, Güljan, Gülbağıdat, Gülkız, Gülçeçek, Güljamal, Gülxanım, Gülsenem i dr. W postpozisii wstreçayetsä reje: Almagül, Aygül, Süygül.
Element gül "roza, swetok" w sostawe censkix imen şiroko upotrebitelen ne tolko u kumıkow, no i u drugix türkskix narodow. Epitet gül "roza" çasto wstreçayetsä w slojnıx censkix imenax turkmen [Saparowa: 77-78], karakalpakow [Baskakow 1978: 138]. Şiroko rasprostranen on i u kazaxow. Nazwaniye fruktow, yagod, swetow w kaçestwe mujskix imen ne wstreçayetsä. Tak nazıwayut tolko dewoçek [Sultanyayew: 75].
W kumıkskom imennike mı obnarujili okolo 100 takix imen. W etix epitetax w slojnıx censkix imenax otrajaütsä nasionalnıye çertı naroda, yego otnoşeniye k cenşine.
Kak uje otmeçalos wışe, element gül "roza" w kumıkskix dwuxelementnıx censkix sobstwennıx imenax çaşe wstreçayetsä w prepozisii po otnoşeniü k drugomu elementu, xotä imeütsä sluçai, kogda on mojet wıstupat kak w postpozisii, tak i w prepozisii, i, nakones, sluçai, kogda tot ce element naliçen tolko w prepozisii.
Kak widno iz pereçislennıx wışe censkix kumıkskix imen, element gül, wxodäşiy w ix strukturu, neset ne tolko smıslowuyu, no i formalnuyu, otwleçennuyu ot prämogo swoyego znaçenya gül "roza, swetok" semantiku emosionalnogo, nejnogo, laskatelnogo ottenka, pridawayemogo osnownomu imeni.
Takim obrazom, determinatiwnıy element gül "roza, swetok" w sowremennıx kumıkskix censkix imenax imeyet obobşaüşeye otwleçennoye znaçeniye formatiwa, pridaüşego imeni emosionalno-espressiwnuyu okrasku, i tolko w soçetanyax s drugimi determinatiwami priobretayet samostoyatelnoye znaçeniye [Baskakow 1978: 142].
-
-xanım (i useçennaya forma -xan): İlmuxanım – İlmuxan, Salimaxanım – Salimaxan, Nyarxanım – Nyarxan, Nazlıxanım, Zaynalxanım, Kepyaxanım, Aslıxanım. Upotrebläyetsä i kak samostoyatelnıy antroponim. W sostawe slojnogo imeni zanimayet tolko postpozisiü.
-
-qız "dewoçka". İmena s etim komponentom podrazdeläütsä na 2 tipa: a) "imä + qız": Gülqız, Qurmanqız, Bayramqız, Haciqız, Inciqız; b) "qız + imä": Qıztaman, Qızaybat, Qızxanum, Qızbiyke. Kak samostoyatelnıy antroponim ne upotrebläyetsä.
-
-bike (-biyke) "gospoja". W slojnıx imenax zanimayet w osnownom postpozisiü: Canbike, Aybike, Asilbike, Ajabike, Aqbike, Baybike, Zazabike, Nürbike, Süyünçbike. Upotrebläyetsä i kak samostoyatelnıy antroponim.
-
-nür- (-nur-). İspolzuyetsä dlä obrazowanya antroporifm w mujskix i censkix imenax. Zanimayet w slojnom imeni prepozisiü: a) w censkix liçnıx imenax: Nürpiyat, Nürqıyat, Nüryan; ili b) w mujskix imenax: Nürahmat, Nürpaşa, Nürali i dr. Kak samostoyatelnıy antroponim ne ispolzuyetsä.
-
-can "duşa". Zanimayet postpozisiü i obrazuyet slojnıye censkiye i mujskiye imen. Censkiye liçnıye imena: Ariwjan, Pirjan, Rayjan, Nürjan, Güljan. Mujskiye liçnıye imena: Cañişi, Canarslan, Canmurza, Canbolat. Samostoyatelno w kaçestwe imeni ne ispolzuyetsä.
-
-ay "luna". W osnownom zanimayet prepozisiü i upotrebläyetsä kak w mujskix, tak i w censkix imenax. W censkix liçnıx imenax: Aygül, Aybala, Aygerek, Aygimik, Aysurat, Aybike, Aypatimat, Ayxanım, Ariway. W mujskix liçnıx imenax: Aybolat, Aybatır, Aygün, Aydemir. Samostoyatelno imä ne obrazuyet.
-
-aq "belaya/belıy". Funksioniruyet w censkix liçnıx imenax i mujskix imenax, zanimaya tolko prepozisiü: Aqbet, Aqbiyke, Aqpatuw; Aqpatimat, Aqmurza, Aqgöz, Aqbolat.
-
-ariw- "krasiwaya / krasiwıy". Prisoyedinäyetsä k perwoy i ko wtoroy çasti tolko censkix imen: Ariwajay, Ariway, Ariwat, Ariwbet, Ariwjan, Ariwzat, Ariwqız, Günariw, Canariw, Miñariw. İspolzuyetsä i w kaçestwe samostoyatelnogo antroponima.
-
asil- "blagorodnaya, znatnaya". Wstreçayetsä w prepozisii slojnıx censkix imen Asilbiyke / Asilbike ot Asil + bi(y)ke, Asilgül "blagorodnıy swetok", Asiljan "blagorodnaya duşa", Asilzat ot Asil + zat "weş, neçto", Asilxanım "blagorodnaya gospoja" i w mujskom imeni Asilxan "blagorodnıy xan". Upotrebläyetsä i kak samostoyatelnoye censkoye imä.
-
bal- "med". Upotrebläyetsä w prepozisii censkix i mujskix liçnıx imen: Balbiyke ot bal "med" + biyke "gospoja", Balgişi ot bal "möd" + gişi "mujçina", Balqız "medowaya dewuşka, dewuşka podobnaya mödu", Balterek "medowoye derewo", Balşeker "medowıy saxar".
Xarakternımi antropoformantami dlä mujskix liçnıx imen yawläütsä:
-
-bolat- "stal". Upotrebläyetsä kak w pre-, tak i w postpozisii tolko liçnıx mujskix imen: Bolatxan, Aybolat, Bekbolat, Bolatbek, Temirbolat. Upotrebläyetsä i kak samostoyatelnıy antroponim.
-
şah- "şax". Zanimayet tolko prepozisiü: Şahmurat, Şahsoltan, Şahgerey, Şahmandar. Samostoyatelno imä ne obrazuyet.
-
şix- "şeyx". Zanimayet glawnım obrazom prepozisiü Şixmurza, Şixsoltan, Şixtemir, Şixmurat; w postpozisii upotrebläyetsä w imeni Alişix. Samostoyatelno ne upotrebläyetsä.
-
-bay-. Slowo bay w sowremennıx türkskix yazıkax oznaçayet "bogatıy". W sostawe bolşinstwa kumıkskix antroponimow ono desemantizirowano i prewratilos "w slujebnıy formant, oznaçaüşiy "mujskoye imä" [Nikonow 1984: 194]. Upotrebläyetsä kak w prepozisii, tak i postpozisii w mujskix i censkix imenax (çaşe w mujskix). Mujskiye: Elbay ot el "strana" + bay "bogatıy", Baysoltan ot bay "bogatıy" + soltan "sar, prawitel". Baybatır – batır "xrabres, bogatır". Aybay "luna" + "bogaç", Atabay "populärnıy, znatnıy, zajitoçnıy", Baybaş ot bay "bogatıy" + baş "golowa", Baybek ot bay "bogatıy" + bek "gospodin", Baybolat ot bay "bogatıy" + bolat "stal", Baygerey ot bay "bogatıy" + gerey, Baygişi "bogatıy mujçina" ot bay "bogatıy" + gişi "mujçina", Baymurza ot "bogatıy gospodin, knäz, sarewiç"; Censkiye: Baybiyke/Baybiyke "bogataya knäjna, knäginä" ot bay + biyke, Biykebay "bogataya knäjna, knäginä" ot biyke + bay, Bayqız ot bay "bogataya" + qız "dewuşka".
W prepozisii: Baygişi, Baybolat, Baysoltan, Baymurza, Baygişi; w postpozisii: Atabay, Egizbay. Dannıy antropokomponent wstreçayetsä reje i w censkix imenax: Bayzat (bay "dorogaya" + zat "weş", Baybiyke, Biykebay.
-
-biy- "biy". W prepozisii: Biymurat, Biygerey, Biygişi, Biysoltan, Biybolat; w postpozisii: Toturbiy, Qazaqbiy, Misirbiy, Soltanbiy. Samostoyatelno imä ne obrazuyet.
-
-bek-. Formant obrazowan ot titula türkskoy woyennoy aristokratii. Wosxodit k onimu beki "gospodin, naçalnik, glawa plemeni, pomeşik u türkskix narodow" (KSİS 1952: 58). Upotrebläyetsä kak w prepozisii, tak i postpozisii isklüçitelno w mujskix imenax Alibek ot Ali "wozwışennıy". Asılbek ot asıl "blagorodnıy", Batırbek ot batır "xrabres, bogatır", Qalabek ot qala "krepost". W prepozisii: Bekmurza, Bektemir, Bekbolat; w postpozisii: Toturbek, Hamzabek, Yaraşbek, Canbek, Batırbek, Murzabek. W kaçestwe samostoyatelnogo imeni ne ispolzuyetsä.
-
-din- "wera, religya". W prepozisii: Dinmahammat, Dinislam; w postpozisii: İslamdin, İramdin, Alidin, Walidin. Kak samostoyatelnıy antroponim ne upotrebläyetsä.
-
-gerey-. Ot nazwanya dinastii krımskix xanow girey. Wozmojnoye proisxojdeniye slowa: 1) iz moñ. garay "zaslujennıy, dostoynıy, obladatel praw"; 2) iz greç. gerayos "poçtennıy, starıy" (Gafurow 1971: 70). Uçastwuyet w obrazowanii tolko mujskix imen. Upotrebläyetsä kak w prepozisii, tak i postpozisii: Süyünçgerey ot süyünç "radost", Xangerey ot xan, Abdulgeriy ot Abdul "rab Bojiy", Aslañeriy ot aslan "lew" Temirgerey ot temir "celezo, celeznıy", Şahgerey ot şah "şax", Eseñerey ot esen "dobrıy", Gereyhaji, Gereysoltan, Gereyxan. W postpozisii ispolzuyetsä tolko s antropokomponentami, obrazuüşimi slojnosostawnıye imena.
-
-mirza, -murza. Slowo mirza, murza wstreçayetsä wo mnogix türkskix yazıkax w znaçenii "sın knäzä, dworänin". "Perwonaçalno – zwaniye, kotoroye w Zolotoy Orde dawali predstawiteläm blagorodnıx familiy wosxodit k ar. amir "gospodin, knäz" i pers. zade "sın", (a)mir za(de) –mirza, bukwalno: "sın gospodina, knäzä, prins". U narodow Wostoka w raznoye wremä oznaçalo: 1) aristokratiçeskiy titul; 2) ukazaniye na obrazowannost, uçenost; 3) sekretar, pises. Meneye weroyatnoy sçitayetsä etimologya iz ar. mirza "şedrıy, gostepriimnıy" [Gafurow 1971: 98]. Qaramurza – qara "çernıy". Sarimurza – sari "rıjiy". Şixmirza – şix "sar, prawitel". Elmirza – el "selo, strana".
W osnownom upotrebläyetsä w postpozisii slojnıx imen: Adilmirza, Şixmirza, Terekmurza, Yawmurza, Qaramurza, Ağamurza, Noğaymurza. W prepozisii: Murzabek, Mirzaxan. Neredko wstreçayetsä i kak samostoyatelnıy antroponim.
-
-xan – titul feodalnogo prawitelä u türkskix i moñolskix narodow. Almasxan drewnetürk.-bulgar.; istoriç ot Almas + xan. İmä xana woljsko-kamskix bulgar, ciwşego w X weke. Xanmirza, Amirxan – amir ar. "powelitel, prawitel, knäz". Magometxan ot ar. Magomet "proslawläyemıy", Elderxan, Yaxsayxan, Xanbiyke ot xan "knäz" + biyke, Awarxan ot awar + xan, Ağaxan ot ağa "gospodin, xozäin" + bek, Arapxan ot "arabskiy xan", Asilxan ot asil "blagorodnıy" + xan, Askerxan ot asker "woin" + xan.
W prepozisii: Xanmirza, Xangerey, Xangişi, Xanarslan, Xansoltan. İspolzuyetsä tolko w kaçestwe antropokomponenta.
-
-gişi "mujçina". Obrazuyet antroporifmı, upotrebläyas w postpozisii slojnıx imen: Cañişi, Xangişi, Qaragişi, Aligişi, Hacigişi, Salimgişi i dr. Wstreçayetsä tolko w kaçestwe antropokomponenta slojnıx mujskix imen.
-
-ulla. Zanimayet tolko postpozisiü w mujskix imenax: Rahmatulla, Minatulla, Xayrulla, Nasurulla, Abdulla, Hadyatulla. İspolzuyetsä tolko w kaçestwe antropokomponenta.
-
abu- (ab-) "ar. otes". Upotrebläyetsä tolko w kaçestwe antropokomponenta w slojnıx mujskix imenax w prepozisii: Abubakar, Abusupyan, Abutalib, Absamat.
-
-soltan- "soltan". Wstreçayetsä kak w naçale, tak i w konse slojnıx mujskix imen: Miñsoltan, Salimsoltan, Biysoltan; Soltañişi, Soltañerey, Soltanağmat, Soltanali i dr. Upotrebläyetsä i kak samostoyatelnoye imä. W slojnıx censkix liçnıx imenax ne upotrebläyetsä.
-
-paşa "paşa". Zanimayet glawnım obrazom postpozisiü: Nuripaşa, Alimpaşa, Umarpaşa. W prepozisii wstreçayetsä tolko w imeni Paşabek. İspolzuyetsä i kak samostoyatelnoye imä.
-
-haci-. Wstreçayetsä kak w prepozisii slojnıx mujskix imen, tak i w postpozisii: Haciahmat, Atahaji, Ahmathaji, Hacigişi, Yahyahaji. W censkix imenax upotrebläyetsä oçen redko i tolko w prepozisii: Haciqız, Haciqatın. Neredko upotrebläyetsä i w kaçestwe samostoyatelnogo mujskogo imeni. W musulmanskiy period, polagayem, s toy ce selü çasto ispolzowalos slowo haci – "palomnik". Pri etom slowo haci, stoyawşeye wperedi osnownogo imeni, slujilo imenno imäobrazowaniü, no soderjatelnogo znaçenya ne imelo, naprimer Hacimurat, togda kak eto ce slowo, stoyaşeye posle imeni, oznaçalo, çto nositel imeni sowerşil palomniçestwo w Mekku i imeyet status xaci: Ahmathaji.
-
-ağa "gospodin". Upotrebläyetsä w osnownom w prepozisii slojnıx mujskix liçnıx imen: Ağabek, Ağawyaş, Ağakerim, Ağarahim, Ağaxan, Ağamurza, Baxtumağa.
-
amir- "emir". Funksioniruyet w kaçestwe antropokomponenta w slojnıx mujskix liçnıx imenax tolko w prepozisii i ispolzuyetsä w kaçestwe samostoyatelnogo liçnogo imeni: Amirali, Amirxan, Amurxan, Amir.
-
giççi- "malenkiy / malenkaya". Tolko w kaçestwe antropokomponenta w prepozisii censkix i mujskix liçnıx imen: Giççiulan, Giççiqız, Giççibek, Giççixan, Giççibike.
-
ullu- "bolşoy / bolşaya". Upotrebläyetsä tolko w kaçestwe antropokomponenta w prepozisii slojnıx mujskix liçnıx imen kumıkow: Ullubiy "welikiy knäz", Ulluxan "welikiy xan", Ulluaqay ot ullu "bolşoy" + aqay "starik"
-
-murat "sel". Upotrebläyetsä w pre- i postpozisyax slojnıx mujskix imen kumıkow, a takje samostoyatelno: Alimurat, Hacimurat, Murat, Muratbek, Muratxan, Soltanmurat, Muratxanhaji, Şixmurat, Biymurat.
-
-iman "wera". Funksioniruyet w kaçestwe antropokomponenta tolko w slojnıx mujskix liçnıx imenax w prepozisii: İmanali, İmanqaziali, İmanzahir, İmanmurza.
-
-nabi- "prorok". Upotrebläyetsä samostoyatelno i w kaçestwe antropokomponenta w pre- i postpozisii slojnıx mujskix imen: Mahammatnabi, Nabi, Nabigulla, Nabiyrulla, Nibiülla.
-
-temir- "celezo". Upotrebläyetsä wo wsex pozisyax slojnıx mujskix imen, a takje samostoyatelno: Baytemir, Bektemir, Biytemir, Qantemir, Taştemir, Temir, Temirbek, Temirbiy, Temirbolat, Temirsoltan, Temirxan, Şixtemir.
-
bayram- "prazdnik". Upotrebläyetsä kak samostoyatelno, tak i w kaçestwe antropokomponenta slojnosostawnıx mujskix i censkix imen (tolko w prepozisii): Bayramali, Bayrambek, Bayramqız, Bayramgişi ot Bayram "prazdnik" + gişi "mujçina".
-
-can-. Ot persidskogo can "duşa". Wxodit w sostaw kak mujskix, tak i censkix imen. Mujskiye imena: Cantemir ot temir "celezo". Cankişi ot kişi "çelowek, mujçina". Canıbek ot bek "krepkiy, silnıy". Censkiye imena: Ariwjan ot ariw "krasiwaya", Almajan ot alma "yabloko", Altınjan ot altın "zoloto", Balajan ot bala "rebenok", Güljan ot gül "swetok, roza", Nürjan ot nür "swet, siyaniye", Eslijan ot esli "razumnaya, rassuditelnaya". Samostoyatelno w kaçestwe liçnogo imeni ne ispolzuyetsä.
Takim obrazom, antropokomponentı, obrazuüşiye slojnıye liçnıye imena kumıkow s funksionalnoy toçki zrenya mojno razdelit na sleduüşiye tipı: a) antroponimı, xarakternıye tolko dlä censkix liçnıx imen; b) antroponimı, xarakternıye tolko dlä mujskix imen i w) antroponimı, kotorıye uçastwuyut w sozdanii slojnıx mujskix i censkix imen.
U mnogix narodow mira, w çastnosti, u türkoyazıçnıx, imeyet mesto yawleniye, kotoroye nazıwayut antroponimiçeskoy seriyey [Royzenzon: 37-40]. Smısl yego sostoit w tom, çto deti odnoy semi neredko narekaütsä takim obrazom, çto ix imena obrazuyut po semantiçeskim ili formalnım (inogda po formalno–semantiçeskim) priznakam räd sxojix obrazowaniy. Takim obrazom, antroponimiçeskaya serya – eto, s odnoy storonı, gruppa imen, xarakterizuyuşayasä obşnostü affiksasii, s drugoy storonı, takoy räd imen, u kotorogo sowpadayut odinakowıye segmentı imen; nakones, antroponimiçeskoy seriyey mojno priznat i takiye soçetanya imen, kotorıye tradisionno daütsä pri nareçenii bliznesow [Royzenzon 1978: 144].
Rassmotrim, kakow istinnıy xarakter, kakowı masştabı rasprostranenya antroponimiçeskix seriy u kumıkow.
Çasto wstreçaütsä semi s odnoy antroponimiçeskoy seriyey, t.ye. semi, u kotorıx imena detey obrazuyut tolko odnu seriü, naprimer: Elderxan – Cawatxan – Raşitxan – Selderxan.
Zafiksirowanı po dwe antroponimiçeskiye serii, eto znaçit, çto w odnoy i toy ce semye imena detey obrazuyut dwa antroponimiçeskix räda, dwe serii. Goworä o tom, çto w toy ili inoy semye imena detey obrazuyut odnu, dwe ili tri serii, nelzä ne uçest i togo obstoyatelstwa, çto dannıye serii ne wsegda oxwatıwayut wsex detey dannoy semi, t.ye. neredko, krome serii, ostaütsä yeşe imena, ne wxodäşiye w neye.
Çaşe wsego bliznesı-dwoynäşki obrazuyut takiye antroponimiçeskiye serii:
- a) mujskaya serya – Xasan – Xusen , Pirali – Nurali (s. Yañikent), Pirmahammat – Nürmahammat (s. Tümenler);
- b) censkaya serya: Sadya – Nadya, Aida – Saida.
Antroponimiçeskuyu seriü obrazuyut kak antropokomponentı, tak i affiksopodobnıye elementı raznogo proisxojdenya, naprimer, –ulla, umm-, –at. Formant umm- prepozitiwen, oba drugix formanta postpozitiwnı.
Naliçiye stol bogatıx antroposeriy dayet bolşiye wozmojnosti pri imänareçenii dlä sozdanya antroporifm. İmeüşiysä w naşem rasporäjenii material pozwoläyet predpolojit, çto istoriçeski imena kumıkow rifmowalis. Rifmowannıye imena otrajali rodstwennıye swäzi. İ w nastoyaşeye wremä kumıki imena detey swäzıwayut s imenami roditeley ili bratyew i sester wneşnim oformleniyem – rifmoy. Rifmuütsä po nisxodäşey linii imena: a) otsa i sınowey: Salimxan – Alimxan – Adilxan, Aynutdin – Zaynutdin – Bahawdin – Xayrutdin (s. Köstek); Abdulqadır – Abdurahman – Abdurazaq – Abdulhalim (g. Xasawyurt); b) materi i doçerey: Umuxan – Kabaxan – Şawaxan (s. Köstek), Kabaxan – Yewaxan – Makkaxan – Rabyaxan (s. Köstek).
Po gorizontalnoy linii w semye rifmuütsä imena: a) bratyew: Arslanxan – Zalimxan – Kämilxan (s. Otemiş); İlmidin – Salawdin – Bahawdin – İsamdin – İmamdin – Aynudin – İzamdin (s. Köstek); b) sester: İlmuxanum – Şewlexanum – Raşyaxanum – Rawyaxanum (s. Otemiş); Madyaxan – Hidyaxan – Atyaxan – Nüryaxan – Cennetxan – Makkaxan (s. Köstek).
Takim obrazom, faktiçeskiy material swidetelstwuyet o tom, çto w slojnıx antroponimax w toy ili inoy mere otrazilos obraznoye i poetiçeskoye naçalo, zapeçatlewşeye w sebe opredelennıye otnoşenya çeloweka k deystwitelnosti na razliçnıx stupenäx obşestwennogo razwitya.
Mnogoçislennıy plast sostawläüt imena, kak prawilo, zakançiwaüşiyesä titulami: xan, biy, bek, mirza. İnogda titul stawilsä pered imenem, no, po suti, eto ne imelo znaçenya. İsklüçeniye sostawläyet slowo bek: kogda ono pişetsä w naçale slowa, to imeyet znaçeniye "krepkiy" (Bekbolat, Bektaş); w konse imeni, kak prawilo, oznaçayet titul (Baybek, Alibek).
Liçnıye imena u razliçnıx narodow imeüt swoi spesifiçeskiye çertı. U slawän preobladayut komponentı "dobr", "swet", "swät", "mir", "slaw". U grekow i rimlän – slowa, podçerkiwaüşiye w çeloweke gumannoye.
Kajdoy cenşine xoçetsä bıt krasiwoy i priwlekatelnoy, kak kajdomu mujçine xoçetsä bıt silnım i mujestwennım. A yesli uj ne poluçilos çego-libo iz etogo wo wneşnosti i xaraktere roditeley, oni wozlagayut swoi nadejdı na detey. Poetomu i wstreçalos tak mnogo krasawis: Ariw, Gözel, Camil, Camilä, Caminat, Camal. Neredko slowo Gözel "krasawisa" usiliwalos yeşö kakim-nibud blagozwuçnım terminom, obrazuya slojnoye imä.
Swetı – odno iz ukraşeniy naşey cizni. Odin ix wid i nejnıy aromat neredko probujdayut luçşiye çeloweçeskiye çuwstwa. Poetomu wpolne ponätno, poçemu swetoçnaya tema naşla stol blagosklonnoye otnoşeniye k sebe so storonı cenşin pri nareçenii imenem. İmena "swetoçnıye", to yest swäzannıye s obşim ponätiyem "swetok" (gül) ili otdelnım ix widami, sostawläüt wesma znaçitelnuyu çast kumıkskix censkix imön.
Yeşö odnu, dowolno znaçitelnuyu gruppu, sostawläli censkiye imena so strannoy, kazalos bı, zdes mujskoy osnowoy ulan "sın, malçik". Odnako dlä wseweduşego çeloweka priçina poyawlenya ix wpolne ponätna. Delo w tom, çto w kumıkskoy srede w silu slojiwşeysä tradisii poyawleniye perwensa wsegda swäzıwalos s meçtami o malçike-naslednike. Yesli ce meçtı ne oprawdıwalis, i rojdalas dewoçka, yeyö mogli nazwat imenem, kotoroye kak bı magiçeski utwerjdalo poyawleniye malçika-sına. Takim putöm suyewernıye roditeli nadeyalis powliyat na sudbu, çtobı w dalneyşem ona bıla boleye milostiwa k nim, osobenno çasto eto nablüdalos w tex semyax, gde rojdalis odni dewoçki, ili rodiwşiyesä malçiki ne wıjiwali. Poetomu i poyawlälis takiye trebowatelnıye imena, kak Ulañerek "sın nujen", ili Uğlanbegi ("dostatoçno dewoçek").
Odnako räd censkix imen w proşlom bıl wesma dalök ot togo, çtobı swäzıwat ix s ponätiyem o prekrasnoy polowine çeloweçestwa. Eto bıli imena, uniçijaüşiye çeloweçeskoye dostoinstwo. W perewode oni zwuçat, kak "nasıtilas", "xwatit, dowolno", "poslednäya dewoçka", "staruxa", "staraya", "staraya dewa", "ploxaya" i t.d. Otradno, çto podobnıye imena poçti ne wstreçaütsä w naşi dni sredi predstawitelnis yunogo pokolenya, kak eto imelo mesto sredi ix babuşek i materey. W to ce wremä, krasiwıye tradisionnıye censkiye imena, iz kotorıx ya smog zdes nazwat tolko neznaçitelnuyu çast, poluçili osoboye rasprostraneniye. W sovetskiy period wstreçalis takje otdelnıye sluçai pereosmıslenya tradisionnıx ili proniknowenya inoyazıçnıx (russkix i yewropeyskix imön).
Polärnost ponätiy mujestwennosti i censtwennosti, ix çetkoye formalnoye razgraniçeniye swoystwennı kumıkskim liçnım imenam. Kumıkskiye mujskiye imena swäzanı s ponätyami wısokogo sosialnogo statusa, silı, mujestwennosti, bogatstwa. Censkiye imena, kak prawilo, sootnesenı s semantiçeskim polem "wneşnost", "krasota", a takje s polem wkusowıx i taktilnıx oşuşeniy. W räde semantiçeskix oblastey mujskiye i censkiye imena identiçnı.
Bolşoye koliçestwo zaimstwowannıx imen w kumıkskom yazıke imeyet "neprozraçnuyu" wnutrennüyü formu, çto takje w opredelennoy stepeni sposobstwuyet oslableniü gendernoy stereotipizasii. Statistiçeskiy analiz liçnıx imen pozwoläyet goworit o prämoy zawisimosti koliçestwa mujskix i censkix imen ot sosialnıx faktorow, opredeläüşix gendernuyu politiku gosudarstwa na tom ili inom etape yego razwitya.
[^CLİ]:Censkix liçnıx imenax