Priçastiye w russkom yazıke
W russkom yazıke priçastiye imeyet sleduüşiye kategorii: kategoriü zaloga, kategoriü wremeni, kategoriü wida. W russkom yazıke kategorya zaloga u priçastiy predstawlena formami deystwitelnogo i stradatelnogo zaloga. Priçastiye imeyet dwe formı wremeni: nastoyaşego, proşedşego. Razliçaütsä priçastiya sowerşennogo i nesowerşennogo wida, t.ye. ono soxranäyet znaçeniye toy glagolnoy osnowı, ot kotoroy obrazowano.
Dlä obrazowanya priçastiy wajno razliçat dwe osnowı glagola: osnowu nastoyaşego wremeni i osnowu infinitiva.
Deystwitelnıye i stradatelnıye priçastiya nastoyaşego wremeni obrazuütsä ot osnowı glagolow nastoyaşego wremeni. Razliçayut perwoye i wtoroye spräjeniye glagola. Deystwitelnıye priçastiya nastoyaşego wremeni obrazuütsä ot glagolow perwogo spräjenya nesowerşennogo wida pri pomoşi suffiksow -uş, -yüş, ot glagolow wtorogo spräjenya pri pomoşi suffiksow -aş, -yaş; pişut – pişuşiy (yazağan), poyut – poüşiy (yırlayğan), derjit – derjaşiy (tutağan), goworit – goworäşiy (söyleygen).
Stradatelnıye priçastiya nastoyaşego wremeni obrazuütsä tolko ot perexodnıx glagolow nesowerşennogo wida pri pomoşi suffiksow -yem, -im i maloproduktiwnogo suffiksa -om w zawisimosti ot spräjenya glagolow: nesut – nesomıy (alıp barağan), çitayut – çitayemıy (oxulağan), lübät – lübimıy (süyülegen).
Stradatelnıye priçastiya nastoyaşego wremeni imeüt kratkiye i polnıye formı. Kratkiye formı obrazuütsä otbrasıwaniyem okonçaniy polnıx prilagatelnıx -ıy, -aya, -oye, -ıye: gonimıy – gonim, gonimaya – gonima, gonimoye – gonimo, gonimıye – gonimı. Na kumıkskiy yazık obe formı perewodätsä odinakowo: poet gonim "quwalanağan şair" – gonimıy poet "quwalanağan şair".
Deystwitelnıye priçastiya proşedşego wremeni obrazuütsä ot osnowı proşedşego wremeni, sowpadaüşey s osnowoy infinitiva, glagolow kak nesowerşennogo, tak i sowerşennogo wida ili prisoyedineniyem suffiksa -wş-, yesli glagol w proşedşem wremeni imeyet na konse suffiks -l: pisa-l – pisa-wş-iy (yaz-ğan), çita-l – çita-wş-iy (oxu-ğan), gore-l – gore-wş-iy (yalla-ğan), i suffiksa -ş-, yesli -l w proşedşem wremeni net: nes – nes-ş-iy (alıp bar-ağan), promok – promok-ş-iy (yibi-gen), umer – umer-ş-iy (öl-gen), za isklüçeniyem priçastiy proşedşego wremeni we-l – wedşiy (alıp yürü-ygen), rasswe-l – rasswetşiy (çeçek aç-ğan) i dr.
W kumıkskom yazıke osnowoy glagola yawläyetsä 2-ye liso yedinstwennogo çisla powelitelnogo naklonenya, k kotoromu pribawläyetsä affiks priçastiy -ğan (proş. wr.), -ağan (nast. wr.) deystwitelnogo zaloga.
Stradatelnoye priçastiye proşedşego wremeni obrazuyetsä ot osnowı infinitiva perexodnıx glagolow sowerşennogo wida posredstwom suffiksow -nn-, -yenn-, -t-, k kotorım pribawläütsä okonçanya prilagatelnıx.
Suffiksom -nn- obrazuütsä priçastiya ot glagolow produktiwnıx i neproduktiwnıx klassow s osnowoy na glasnıye: proçi-ta-t – proçita-nn-ıy (oxulğan), uwide-t – uwide-nn-ıy (görüngen), napisa-t – napisa-yan-ıy (yazılğan).
Suffiksom -yenn- obrazuütsä priçastiya ot glagolow na -it i glagolow neproduktiwnıx grupp (nesti, peç, yest). Pri obrazowanii priçastiy na -yenn-ıy w nekotorıx slowax proisxodit çeredowaniye soglasnıx: kupi-t – kupl-yenn-ıy (satıp alınğan), wırasti-t – wıraş-yenn-ıy (ösdürülgen), osweti-t – osweş-yenn-ıy (yarıqlanğan), posadi-t – posaj-yenn-ıy (ornatılğan), sbere-ç – sberej-yenn-ıy (saqlanğan).
Pri pomoşi suffiksa -t- obrazuütsä priçastiya ot glagolow na -nut i ot glagolow bolşinstwa neproduktiwnıx klassow s osnowoy na glasnıy: dwinu-t – dwinu-t-ıy (terbetilgen) molo-t – molo-t-ıy (uwalğan, uwatılğan), zabi-tʼ – zabi-t-ıy (urup begitilgen), sja-t – sja-t-ıy (qısılğan, qısılıp turağan), krı-t – krı-t-ıy (üstü yabulğan, üstü begilgen), mı-t – mı-t-ıy (cuwulğan), proji-t – proji-t-ıy (yaşağan, yaşalğan).
W kumıkskom yazıke stradatelnım priçastiyam proşedşego wremeni russkogo yazıka sootwetstwuyut priçastiya proşedşego i nastoyaşego wremeni w osnownom wozwratnogo i stradatelnogo, redko osnownogo zalogow. Oni perewodätsä odnim priçastiyem ili kak priçastiye + wsp. slowo, priçastiye + poslelog.
W priçastiyax na -n- (-nn-, -yenn-) razliçayut suffiksı kratkix i polnıx form. W polnıx formax suffiks imeyet dwoynoye nn, a w kratkix – odno n. Kratkiye formı priçastiy w predlojenii yawläütsä skazuyemımi: wıraşennıy winograd – ösdürülgen yüzüm – winograd wıraşen – yüzüm ösdürülgen, skoşennıye polä – orulğan awlaqlar – polä skoşenı – awlaqlar orulğan.
Priçastiye stradatelnogo zaloga obrazuyetsä ot glagolow stradatelnogo zaloga s affiksom -sä. W etom sluçaye priçastiya nastoyaşego wremeni imeüt suffiks -aş, -yaş, -uş, -yüş i affiks zaloga -sä: stroitsä – stroyatsä – stroyaşiysä, priçastiya proşedşego wremeni – suffiksı -wş-, -ş- i affiks -sä, s kotorım i swäzano znaçeniye stradatelnogo zaloga: dom, stroiwşiysä na gore – tawda etilgen üy.
W russkom yazıke zawisimıye ot priçastiya slowa mogut stoyat pered i posle priçastiya, w kumıkskom oni stawätsä pered priçastiyem: Wstawşiy rano utrom malçik // Malçik, wstawşiy rano utrom – Erten tez turğan yaş. Wısoxşiye na solnse swetı // Swetı, wısoxşiye na solnse – günge qawrağan çeçekler.
W russkom yazıke logiçeskiy obyekt w oborotax s priçastiyem nastoyaşego i proşedşego wremeni stradatelnogo zaloga stoit w tworitelnom padeje. W kumıkskom yazıke w takix oborotax s priçastiyem proşedşego wremeni stradatelnogo zaloga logiçeskiy obyekt obıçno stawitsä w imenitelnom padeje, a priçastiye peredayetsä priçastiyem proşedşego wremeni, obrazowannım ot perexodnogo glagola. Pri etom znaçeniye stradatelnogo zaloga teräyetsä: napisannaya otsom dissertasya – atam yazğan dissertasya, molotoye rukami zerno – qol bulan uwulğan bürtük, podpisannaya direktorom bumaga – direktor qol salğan kağız.
Priçastnıye formı w sopostawläyemıx yazıkax mnogofunksionalnı. Oni mogut upotreblätsä i w funksii prilagatelnogo, i w funksii suşestwitelnogo. W otliçiye ot russkogo, w kumıkskom priçastiya wsex wremen, osobenno proşedşego, upotrebläyas kak imä, mogut prisoyedinät affiksı prinadlejnosti i padejnıye affiksı i wırajat razliçnıye ottenki znaçeniy, swäzannıx s etimi affiksami. Upotrebläyas kak glagol izyawitelnogo naklonenya, ono prisoyedinäyet liçnıye affiksı spräjenya. Priçastiü russkogo yazıka w kumıkskom mojet sootwetstwowat prilagatelnoye, priçastiye, soçetaniye priçastiya i wspomogatelnogo slowa, priçastiya i posleloga, priçastiya i imeni. W kumıkskom yazıke, w otliçiye ot russkogo, priçastiye w bolşey stepeni podwergayetsä adyektiwasii, otliçayetsä strukturnım i funksionalnım raznoobraziyem.