Priçastiye nastoyaşego wremeni
Priçastiye nastoyaşego wremeni obrazuyetsä ot kornä (ili osnowı) glagola putem prisoyedinenya k nemu affiksa -ağan, -yegen, -yğan, -ygen: bar – barağan "iduşiy", gel – gelegen "prixodäşiy", yaşa – yaşayğan "ciwuşiy", biyi – biyiygen "tansuüşiy". Otrisatelnaya forma: yaşayğan "ciwuşiy" – yaşamayğan "ne ciwuşiy".
Analitiçeskiye formı priçastiya nastoyaşego wremeni obrazuütsä ot formı na -a, -ye, -y i priçastiya nastoyaşego wremeni turağan (ot wspomogatelnogo glagola tur): yırlay turağan adam "poüşiy çelowek" (çelowek, kotorıy wse wremä poyet); gele turağan gişi "iduşiy çelowek" (ili wse wremä prixodäşiy); bara turağan gişi "iduşiy çelowek" (wse wremä iduşiy çelowek, tolko çto iduşiy). Takiye formı w russkom yazıke peredaütsä: 1) priçastiyem nastoyaşego wremeni, 2) otnositelnım mestoimeniyem kotorıy + glagol izyawitelnogo naklonenya nastoyaşego wremeni, 3) priçastiyem nastoyaşego wremeni w soçetanii so slowami: wse wremä, çasto, wremä ot wremeni.
Forma priçastiya nastoyaşego wremeni wırajayet:
-
deystwiye dannogo momenta, sowpadaüşego s momentom reçi: Yuxlayğan yaş birden qaqlığıp uyandı "Späşiy rebenok wdrug oçnulsä oto sna". Şuradan gelegen arbalanı artı bulan bir giççi külay da ayrılmay yürüy "Za uxodäşimi iz Şurı arbami neotrıwno idet malenkiy şenok" (N.X. Olmesow);
-
deystwiye, swoystwennoye predmetu; otliçitelnuyu osobennost predmeta: Aynımayğan taypa // bay bolmayğan taypa "Rod, kotorıy nikogda ne bogateyet"; toymayğan adam "nenasıtnıy çelowek", giyilmeygen opuraq "odejda, kotoraya ne ispolzuyetsä (neispolzuyemaya odejda)", etilmeygen iş "newıpolnimaya rabota", qutulmayğan yer "neobxodimoye delo, nujnoye delo" (bukw. mesto, ot kotorogo ne oswoboditsä);
-
xarakter çeloweka, xarakternoye kaçestwo çeloweka, professiü: çırğa qıyışmayğan taş "neujiwçiwıy çelowek (bukw. kamen, kotorıy newozmojno ispolzowat pri postroyke zabora, pri kladke)", yırlayğan qatın "pewisa" (poyuşaya cenşina), körük basağan adam "obmanşik" (bukw. çelowek, kotorıy razduwayet mexi), tayışdırağan gişi "wor, pyanisa" (bukw. ubiraüşiy çelowek), qopdurağan zat "preuweliçiwaüşiy, sguşaüşiy kraski" (o çelowek).
Atributiwnıye konstruksii s priçastiyem w forme nastoyaşego wremeni stali ustoyçiwımi i prewratilis w terminı, stali atributiwnımi imenami: olturağan burçaq "fasol na kornü" (bukw. sidäşaya fasol), çaçağan soğan (melkiy sort luka dlä posadki), turağan yağa "stoyaçiy worotnik-stoyka", yatağan yağa "otlojnoy worotnik", qurmaç etegen habijay (sort kukuruzı dlä izgotowlenya kukuruznıx xlopyew), çırmalağan burçaq "wüşayasä fasol", oxuyğan yaşlar "şkolniki" (bukw. uçaşiyesä deti), quwluyğan lepekeli "kukuruza" (bukw. swerkaüşiye çölki), geleşme barağanlar "swatı", alma barağanlar (soprowojdaüşiye newestu), gelgenleni qarşılayğanlar "te, kotorıye prinimayut gostey (na swadbe)", çabağan at "skakun" (bukw. beguşaya loşad).
Forma priçastiya nastoyaşego wremeni podwergayetsä substantiwasii i prewraşayetsä w apellätiwı: süyegenler "wlüblennıye", yabuşağanlar "borsı", biyiygenler "tansorı".