Wnutriglagolnoye slowoobrazowaniye (obrazowaniye glagolow ot glagolnıx osnow)
W russkom yazıke "wnutriglagolnoye slowoobrazowaniye tesno swäzano s glagolnım formoobrazowaniyem. Wo mnogix sluçayax trudno bıwayet otliçit glagolnoye slowoobrazowaniye ot glagolnogo formoobrazowanya" (Galkina-Fedoruk, Gorşkowa, Şanskiy: 1957: 359)
Glagolı ot glagolnıx osnow w osnownom obrazuütsä pri pomoşi pristawok.
Obrazowaniye glagolow ot glagolnıx osnow posredstwom suffiksow obıçno swoditsä k obrazowaniü widow glagola.
İzwestno, çto w russkom yazıke 22 pristawki, kotorıye w bolşinstwe swoyem po zwukowomu sostawu sowpadayut s predlogami: w-, wo-, do-, za-, iz-, na-, nad-, o-/ob-, ot-, po-, pod-, pred-, pri-, pro-, s-, u-. W kakoy-to stepeni oni wıpolnäüt rol, sxodnuyu s rolü predlogow. Sr.: wletet w kletku, doletet do kletki, zaletet za kletku, otletet ot kletki, sletet s kletki, podletet pod kletku.
Pristawki wz-/woz-, wı-, nedo-, obez-, niz-, pere-, pre- sootwetstwuüşix predlogow ne imeüt.
Ne wse pristawki w odinakowoy stepeni produktiwnı. Maloproduktiwnıye: woz-, niz-, pre-.
Ne wse glagolı mogut upotreblätsä so wsemi pristawkami. Naprimer, glagol mıslit upotrebläyetsä s menşim çislom pristawok, çem glagol pisat: mıslit (oylaşmaq) – zamıslit (bir zat etme oylaşmaq), izmıslit (oylaşıp çığarmaq), pomıslit (oylaşmaq), primıslit (oylaşıp qoşmaq), promıslit (izlep topmaq), smıslit (añlamaq, bilmek), umıslit (bir iş etme oylaşmaq); pisat (yazmaq) – wpisat (qoşup yazmaq, içine giyirip yazmaq), dopisat (yazıp bitdirmek), zapisat (bir yerge yazıp qoymaq, yazıp qoymaq), ispisat (yazıp tolturmaq, yer bitgençe yazmaq), napisat (yazıp artına çıqmaq (sow. wid)), nadpisat (üstüne qır yanına yazmaq), opisat (bir işni ğaqında yazmaq, aytmaq), otpisat (wasiyatğa yazıp qoymaq, alıp başğa gişige bermek; kağızda yazıp yibermek), popisat (yaza turup olturmaq), podpisat (qol salıp begetmek), predpisat (buyruq bermek), pripisat (qoşup yazmaq, üstüne qoşmaq), propisat (yaşayğan yerine yazılmaq), spisat (geçürüp yazmaq), upisat (yazıp sıydırmaq), wıpisat (tabıp yazıp almaq), perepisat (yañıdan göçürmek), spisat (göçürüp yazmaq).
Pri obrazowanii glagolow odnowremenno mogut ispolzowatsä neskolko pristawok: o-pro-wergnut (qarşı daliller tapmaq), raz-u-krasit (bek boyamaq), raz-u-krupnit (geseklege bölmek), o-pro-kinut (awlandırmaq).
Po srawneniü s prefiksalnım suffiksalno-prefiksalnıy sposob glagolnogo slowoobrazowanya yawläyetsä maloproduktiwnım: ter-ye-t (işıp turmaq) – po-tir-a-t (zaman-zaman işıp turmaq), träs-ti (çayqalmaq) – po-träx-iwa-t (zaman bir çayqamaq), prıga-t (atılmaq) – pod-prıg-iwa-t (atıla turmaq), swiste-t (sızğırmaq) – na-swist-ıwa-t (astaraq sızğırmaq), derga-t (tartıp çığarmaq; zaman bir bek tartmaq) – po-derg-iwa-t (astaraq zaman bir tartmaq), xlopa-t (xars urmaq) – pri-xlop-ıwa-t (xars ura turup uzatmaq).
K etomu sposobu otnosät takje obrazowaniye glagolow pri pomoşi pristawki i çastisı -sä: pit (içmek) – napitsä (suwsabı tayğança içmek), goret (yallamaq) – wozgoratsä (yallama başlamaq), sluşat (tıñlamaq) – wsluşiwatsä (tergewlü tıñlamaq), spat (yuxlamaq) – wıspatsä (toyğança yuxlamaq).
Pristawki w russkom yazıke wıpolnäüt sleduüşiye funksii:
a) izmenäüt (w toy ili inoy stepeni) leksiçeskoye znaçeniye glagola i pridayut yemu grammatiçeskoye znaçeniye sowerşennogo wida:
nesowerşennıy wid | sowerşennıy wid |
---|---|
çitat (oxumaq) | poçitat (bir az zaman oxumaq) |
pet (yırlamaq) | zapet (yırlama başlamaq) |
pisat (yazmaq) | perepisat (yañıdan göçürmek) |
bejat (çapmaq) | dobejat (bir yerge yerli çapmaq) |
polzti (süykelmek) | wpolzti (süykelmek, girmek) |
lit (tökmek) | wlit (bir zatnı içine tökmek) |
westi (alıp barmaq) | wozwesti (örge göterip alıp yürümek) |
letet (uçmaq) | wıletet (uçup çıqmaq) |
xodit (barmaq, yürümek) | sxodit (barıp gelmek) |
b) ne izmenäya leksiçeskogo znaçenya, ot glagolow nesowerşennogo wida obrazuyut glagolı sowerşennogo wida:
nesowerşennıy wid | sowerşennıy wid |
---|---|
stroit (qurmaq) | postroit (qurup bitmek) |
delat (etmek) | sdelat (etip bitmek) |
çistit (tazalamaq) | wıçistit (tazalap bitmek) |
paxat (sürmek) | wspaxat (sürüp bitmek) |
kipet (qaynamaq) | wskipet (qaynap bitmek) |
uçit (oxumaq) | wıuçit (oxup bilmek) |
merit (ölçemek) | izmerit (ölçep bitmek) |
kormit (aşatmaq, aş bermek) | nakormit (aşatıp toydurmaq) |
çinit (yaraşdırmaq) | oçinit (yaraşdırıp bitmek) |
budit (ayıqdırmaq) | razbudit (uyatmaq) |
pet (yırlamaq) | spet (yırlap bitmek) |
gotowit (hazirlemek) | prigotowit (hazir etmek) |
Ne menäya wida (eto glagolı nesowerşennogo wida), pristawka izmenäyet leksiçeskoye znaçeniye glagola. Takoye yawleniye nablüdayem u glagolow neopredelennogo dwijenya:
xodit (yürümek) – wıxodit (çıqmaq), zaxodit (girmek)
wozit (taşımaq) – wıwozit (taşımaq, alıp getmek), priwozit (taşıp geltirmek)
swistet (sızğırmaq) – wıswistıwat (sızğıra turup bir iş etmek)
kriçat (qıçırmaq) – wskrikiwat (birden toqtap, toqtap qıçırmaq)
stuçat (qaqmaq) – otstukiwat (qağa turup iş etmek)
Pristawki obıçno imeüt neskolko znaçeniy.
Pristawka pere-:
a) perexod, dwijeniye çerez çto-nibud:
perexodit ulisu "yolnu qırqıp çıqmaq"
pereplıt reku "özenni qırqıp yüzmek"
b) deystwiye, proizwodimoye zanowo:
perepisat "yañıdan göçürmek"
pereçitat "yañıdan oxumaq"
w) wzaimnost deystwiya:
peregowariwatsä "söyleşmek"
perepisıwatsä "bir-birine kağızlar yazmaq"
Swoye konkretnoye znaçeniye pristawka priobretayet w kontekste.