Proşedşeye neopredelennoye (perfekt) (belgisiz getgen zaman – haligi getgen zaman) w kumıkskom yazıke
Sprägayemaya osnowa proşedşego neopredelennogo wremeni w kumıkskom yazıkeobrazuyetsä prisoyedineniyem affiksa -ğan, -gen.
[Pri spräjenii k osnowe prisoyedinäütsä liçnıye okonçanya I tipa.] | forma | kumıkskiy | russkiy |
---|---|---|---|
yed. ç., 1-ye liso | Men yazğanman | ya pisal, napisal | |
yed. ç., 2-ye liso | Sen yazğansan | tı pisal, napisal | |
yed. ç., 3-ye liso | Ol yazğan | on pisal, napisal, ona pisala, napisala |
|mn. ç., 1-ye liso|Biz yazğanbız|mı pisali, napisali| |mn. ç., 2-ye liso|Siz yazğansız|wı pisali, napisali| |mn. ç., 3-ye liso|Olar yazğan(lar)|oni pisali, napisali|
|otrisatelnaya forma|yazğan|yazmağan| |forma wozmojnosti|yazğan|yazıp bolğan| |forma newozmojnosti|yazğan|yazıp bolmağan|
Forma na -ğan oboznaçayet proşedşeye deystwiye, kotoroye çasto perexodit w nastoyaşeye w wide rezultata ili sledstwiya etogo, po suşestwu proşedşego fakta. Takim obrazom, ona "…oboznaçayet proşedşeye rezultatiwnoye deystwiye, kontaktnoye s momentom reçi. Rezultatiwnost predpolagayet isçerpannost deystwiya k dannomu momentu ili perexod yego w sostoyaniye. Kontaktnost s momentom reçi oznaçayet aktualnost rezultata deystwiya dlä nastoyaşego wremeni" (Tumaşewa 1986: 38) Deystwiye formı na -ğan "newozmojno swäzat s kakim-nibud opredelennım momentom, i zdes wajneye rezultat, no ne samo deystwiye-prosess, t.ye. glawnoye wnimaniye goworäşego obraşeno ne na samıy fakt protekanya deystwiya (w proşlom), a na sledstwiye etogo fakta (w nastoyaşem)" (Dmitriyew 1940: 106; 1948:43, 157-158), w otliçiye ot formı na -dı, kotoraya aksentiruyet wnimaniye na samom deystwii. İ poetomu goworäşiy formoy na -ğan mojet konstatirowat rezultat ili sledstwiye deystwiya, ne yawläyas oçewidsem dannogo deystwiya, samogo prosessa, i uznat o nem iz razliçnıx istoçnikow; on mojet bıt i swidetelem dannogo fakta, no i pri etom toçnıy moment sowerşenya deystwiya dlä nego neizwesten ili ne predstawläyetsä wajnım ili zabıt im. Naprimer: Yılqılardan bir aylanğan – tapmağan, yılqılardan eki aylanğan – tapmağan "Raz oboşel on tabunı – ne naşel; oboşel wtoroy raz – ne naşel" (narodn. pesnä). Yaşawumnu men oñaylı qurğanman: xalqım uçun men töş berip turğanğan "Cizn swoyu ya prawilno projil (bukw. postroil): za swoy narod grudü stoyal". Asger qulluğun kütüp qaytğan soñ, Qazbek milisyağa işge tüşgen – sözünde tabulğan "Posle togo, kak ostlujil, Kazbek ustroilsä na rabotu w milisiü – sderjal swoye slowo" (3. Atayewa). Tünegün toydan men üyge geç qaytğanman "Wçera so swadbı domoy ya wernulsä (okazıwayetsä) pozdno".
Glagolı s formoy na -ğan narädu s osnownım swoim perfektnım znaçeniyem mogut priobretat razliçnıye smıslowıye ottenki. Eto zawisit w osnownom ot stepeni rezultatiwnosti, aktualnosti deystwiya dlä nastoyaşego wremeni, ot razliçnogo xaraktera neoçewidnosti, naprimer, wırajayut:
a) rezultat deystwiya (fakt), ne swäzannıy s opredelennım momentom w proşlom: Biz tarçıqmay yaşağanbız "Mı cili, ne çuwstwuya osoboy nujdı". Men tatar, başqırt yurtlarında bolğanman "Ya bıl w tatarskix i başkirskix aulax";
b) deystwiye, swäzannoye s deyatelnostü, praktikoy, opıtom, rabotoy goworäşego: Qumuq tilni axtarğanman "Ya issledowal kumıkskiy yazık". Şkolada direktor bolup da, uçitel bolup da, fizruk bolup da işlegenmen "W şkole rabotal i direktorom, i uçitelem, i fizrukom" (N.X. Olmesow);
w) deystwiye, aktualnoye dlä dannogo momenta reçi: Yaşlarını qollarından tutup geleler: birisini burnu qanay, başğasını gözü şişgen, üçünçüsünü erni yarılğan, qozunu quyruğu yimik sallanğan… "İdut, derja detey za ruki: u odnogo iz nosa teçet krow, u drugogo opux glaz, u tretyego guba rasseçena, i powisla, kak kurdük yagnenka… Yar yağada tut terek ösgen. Hacini atası Abuzahir hali terekge mingen. Ol harakat etip örge göterile. Ördegi Hacige qol silley. "Okolo obrıwa wıros tutownik. Otes Gaci Abuzagir polez seyças na derewo. On staratelno podnimayetsä wwerx. Rukoy maşet Gaci" (3. Atayewa). Dannoye znaçeniye formı na -ğan podderjiwayetsä naliçiyem w predlojenii form nastoyaşego wremeni;
g) deystwiye, swäzannoye s dannım momentom: Şahar maydanına barı xalq cıyılğan "Wes narod sobralsä na gorodskoy ploşadi". Özenler taşığan "Reki razlilis". Şkolanı abzarındağı tut terek quruğan "Tutownik, kotorıy bıl na şkolnom dwore, wısox";
d) deystwiye w proşlom, o kotorom goworäşiy poluçayet swedenya iz razliçnıx istoçnikow: Men añladım: siz yurtğa barğansız "Ya slışal: wı yezdili w aul". Atam 1907 yılda tuwğan "Otes moy rodilsä w 1907 godu". Atalar toy da etgen eken "Ata, okazıwayetsä, sıgral swadbu" Yurtlularım aytağanğa göre, bizin yurt bek alışınğan "Po soobşeniü odnoselçan, naşe selo silno izmenilos";
ye) deystwiye dostowernoye, predpolojitelnoye: Qarağanda, sen bugün darsğa hazirlenmegensen. "Widimo, tı segodnä ne podgotowilsä k uroku". Sen özden ata-anadan tuwğansan. Men sizin tuxumnu tanıyman. "Ya znayu waş rod. Tı rodilsä w blagorodnoy semye". Olar yañur tiymeygen yerge girgendir. "Oni, widimo, zaşli w takoye mesto, kuda dojd ne popadayet".
yö) deystwiye na -ğan wırajayetsä w rezultate, sledstwii: Topuraq yımışaq: yaxşı yawğan yurtda "Zemlä mokraya: w aule xoroşiy dojd proşel";
c) w poslowisax, pogoworkax wırajayet deystwiye nastoyaşego wremeni: İzlegenge tobulğan "İşuşemu naşelsä". Sözge tutulğan, işden qutulğan "W razgowor wwäzalsä, ot rabotı oswobodilsä". Awliyağa zakon yazılmağan "Durakam zakon ne pisan";
z) deystwiye, aktualnoye dlä opredelennogo momenta buduşego: Biz gelejek naslu bizge şulay aytarday yaşama borçlubuz: olar ör darajada xalqı uçuy yaşağan, özdenligin tüşürmegen "Mı obäzanı tak cit, çtobı o nas goworili: oni cili dlä naroda, wısşeye swoye dostoinstwo ne uronili".