Sarın
Yaynı art günlerini biri busa da, çaq issi, ötgen zalim yallawlu aylarda yetişip bolmağan yerlerin gün hali güydürme qast etip turağanda yimik.
Eki ağaç arba oñsuz yolnu ortası bulan astaraq bara. Ekisini de artında ayğızları. Aldağısında Tatarxan yaşnı yimik butların da salındırıp olturğan, artdağısını köküreginde Mahmut yatğan. Qazaq da, Atabay da artdan yürüy.
Atalanı oyu ullu. Yazbaşda ortaqğa xarbuz çaçdılar. Çaçdı dep aytıp qoyma tınç bola, tek onu neçaqı işi bar: canawarlıq etip, yelde-boranda yer sürdüler, soñ kaza urdular, xum tartdılar, yallawlu yayda eki keren yayaw ayaqdan gelip qarap getdiler.
Atalanı oyu beçime turağan xarbuz-pastannı, çirkip barağan xıtallanı görgende başlandı, hali busa o uzatıla. Eki gün yerdegi xarbuz-pastandan bir arba yaxşı tolma zat da çıqmadı. Onu da yartısın yerni yessine bergende, ne qaldı. Tabiatnı işine bular ne etsin, qalğan xarbuz-pastannı da eki bölüp, harisi arbasına özünü payın da yüklep, alıp bara tura. Yükleme de nesi bar onu. Ona arbalanı artındağı ayğızlarda qırq-elli xarbuz, pastan bulan şamala çı dağı da az.
Ne etme gerek? Neçik yaşama gerek?
Xarbuz-pastan da heç edi, çaçğan habijayı sama tüzewlü bolmağan. Yallaw onu da yançğan, yerge giyirme az qalğan. Qarasañ, yılawuñ gele: yawunlu yıllarda adamnı batdırağan küyde bitegen habijay hali belge de gelmey, qartıqları baş barmaqdan biraz bazıq, birleri çi yibeklenmey de qalğan.
Ullu yerleri barlar da bir ep tabar: har gün yerinden aznı cıysa da, köp bolup qalır. Tatarxan da, Mahmut da ne eter? Tatarxannı bir gün (yarım desätin) yeri bar, Mahmutnuki dağı da az: atasından qalğan eki gün yerni paylayğanda, ağası boya-boy bir abat girip tutup qoyğan. Ondan da ne aşlıq gelir? Üç sabu? Beş sabu? Dağığa çı umut yoq.
Soñ? Soñu nedir onu? Bayağı, baylardan tilemek, yalbarmaq, berse, bir yarım etip qaytarırğa borçğa almaq.
Qarğanaq satıp da biraz baş madar etmege bolmasmı eken?
Atalanı oyu şulay.
Ulanlanı oyu başğa zatda.
– Oh, Atabay, bir ariw qız edi dağı. Kiş qara qaşları, goganlarday gözleri. Özler de bir tamaşa paşman, qarasañ – qarnıñ qaynay, – dey Qazaq.
– Neçik busa da ne payda? Sen çi o qız özü biyke busa da bilmeysen, atın sama soramağansan, kim ekenin axtarmağansan, – dep Atabay göñüsüz söyley.
– Nege bilmeymen. Biyke sağa, başına çını da salıp, abzarlardan aylanamı? Qarawaş qız ekeni çi bep-belgili, tek kimdir, qaydan gelgen, nege paşman – o yeri qarañı. Soramağa mühlet de bolmadı, bolsa da heç yolu-yoruğu da yoq edi.
– Ya, qoysana bizge yetişmeygen-tüşmeygen zatlanı. Ant etsem de Anaydan ariw tügüldür. Meni gözüm göz busa, şo Anay seni süye.
Atabay aytğan zatğa onça tergew bermey, Qazaq özünün oyundağın dağı da uzata:
– Endi çi dağı çaqırma da çaqırmas, amma çaqırsa, şo qıznı birdağı keren görer uçun da süyünüp öle turup barajaqman.
– Onu süyüp qalsañ, Anayğa ne etersen? – dep, Atabay da özünü oyun basdırılma qoymasnı qastın ete.
– İş süymekde tügül. Men, başğa, şo qarawaş qıznı süyemen dep aytmayman çı. Tek onu ariw de ariw, paşman da paşman beti şo gün-bu gün göz aldımdan taymay.
– Sağa çı ne bar kimni süydürme de, süyme de. Qarawaş qız da, Anay yimik, seni süyüp qalma yaray: sözüñ solaq, tiliñ bal.
Soñ olar xıylı yerge söylemey yürüdü. Laqır etme adamnı iştahı gelir yimik de tügül. Yayaw yürümekden qayrı, yallaw da bar. Tek qızlar süyüp aylanağan eki cahilge tınıp yürüme de tınçmı. Söz başlama süyüp, Atabay ari-beri qaray, şo waqtide üstünden yanaşa uçup barağan eki qarlığaçnı Qazaqğa görsetip, şolağa sarın çığar dep tiley.
– Ya, awliya bolma. Ne sarın çığarayım olağa? Qarlığaçdır qarlığaç, – dep, Qazaq masxarağa salıp qutulmağa qaray.
– Bolamısañ çığarır ediñ, bolmaysan, – dep, Atabay onu qızıqlandıra, Qazaq da, qurdaşına cawap da bermey:
Qarlığaç gelir qalqıp, Qanatından suw sarqıp, Getgen gele bilmeymi, Öle turaman yalqıp. – dep yırlap qoya.
– Bah! Qara dağı sen! «Qanatından suw sarqıp». Yaxşı, gel endi bir başğa zatğa sarın çığar. Masala, yaynı haqından bolsun.
Bu gezik de Qazaq, söznü soza turmay, sarın bulan cawap berip qoya:
Boranlı qış ayda da, Yallaw gelgen yayda da Seni atıñ aytılğan Ariwlükge qayda da.
Atabay tamaşa bola, «Bah!» – dep, qolun qoluna ura. Qazaq ya irjaymay, ya açuwlanmay, sarın çığar dep, qurdaşı dağı da neni görsetir eken dep gözley, tek Atabay tınıp yürüy. Dağı da xıylı yerge laqırsız geteler.
Ulanlanı oyu muna bu. «Ana göñü balada, bala göñü hawada» – dep muna şulayğa aytılğandır dağı.
Şurağa yetişgende, arbalanı bazarnı yağasında toqtatdılar. Bazar degende onu bolağan başğa ayrıça maydanı da yoq, satıw-alıw Derbent qapulardan tutup Cüñütey yolnu eki yağı bulan yürüle. Şurada bazar bolağan gün eken, tüşden yerli waqti busa da, tozulup bitmegen.
Arbalanı bir alaşa çırğa baş etdirip çüygende, ayğızlardağı xarbuz-pastan, az busa da, munaman dep görünüp toqtadı. Şossahat alıwçular da geldi. Atalanı yolnu boyundağı oyun bilmeygen eki de ulan tamaşa bolup qaldı, olar şu bir-eki xarbuz-pastannı sama üyge eltedir dep tura edi.
Satıw-alıw başlanma turağanda, bazıq qursaqlı bir alaşa gişi geldi de, eki de arbanı sawlay satıp alaman, xarbuz boldu, pastan boldu, birisin bir şayından berigiz dep qarışıp qaldı. Tatarxan da, Mahmut da, köp sozup turmay razi bolup, üyge alıp barmağa beşer xarbuz da, beşer pastan da qaldırajaqğa söz etdiler.
Alıwçu Şurada yañı açılğan aşbaz peterni yessi bolğan eken, arbalanı onda haydap, Qazaq da, Atabay da xarbuz-pastannı boşatıp da berdi.
Üyge qaytğan bulan, başğa, rahatlıq bolmadı. Az-köp busa da habijayın orup taşıdılar, yer sürdüler, satma dep, altışar arba qarğanaq qırıp töbe etdiler.
Güznü art ayında dünyanı ejjelgi adatı takrarlandı: qatın alağan – erge beregen toylar başlandı. Yaşaw qıyın busa da, toylanı quwunu ullu boldu. Görmegen gününü haqın xalq şo toylardan sama çığarma qast etegende yimik. Cahiller zawxda, yuwuq aradağı üç de yurtnu qaysından xars awaz gelse de, lim dep yetişeler. Xalq aradağı qayğını dazusu bolmayğanda yimik, şatlıqnı dazusu da yoq.
Bir keren lap xonşusunda toy boldu, eki de qurdaş da bardı. O zamanğı adatğa göre, qız da, ulan da biri-birine sarın bulan soraw-cawap berip biyiy edi.
Bir keren Qazaq biyip turağanda, «Biyler gele!», «Biyler gele!» – bolup getdi. Qazaq biyiygen küyünde bir mühletge başın burup qarasa: artında beş-altı nökeri de bulan Şamsutdin biy gele. Bayağı gök çepkeni, xırından sındırılıp salınğan gök buxari börkü, belinde mahi saplı gümüş xınjalı, yandawurunda haydaq tapançası. Qazaq zalim süymedi. Canı bilip de bolğan eken: toyğa yetiwündoq Şamsutdin nökerlerine göz qısdı, olanı ekisi birçe, oñayğa alıp, Qazaqnı belbawunu artından tutup tartdı, ulan ari barıp çobalanıp yığıldı, onu ornuna biyime Şamsutdin çıqdı.
Qazaq, turup, özün yıqğan nökerleni birisini çepkenini yağasından tutdu, Atabay da, dağı da on – on beş yarlı ulan da özge nökerlege terbendi. Toqalaş başlanıp getdi, toy toqtaldı, nege toqtala dep açuwlanıp, Şamsutdin, tapançasın suwurup, kökge bağıp atdı, qorqğan qomuzçu yañıdan soqma başladı, biy biyiwün uzatdı. Bir yağada busa yurtlu ulanlar onu nökerlerin tumarlap tura edi.
Biyip bitip, biy, «qızbaylar» – dep nökerlerine de açuwlanıp, abzardan çığıp getdi, artı bulan betin-başın sibire turup tüyülgen nökerleri de yonadı.
Toy yañıdan uzatıldı, tek, ne etersen, onu aldağı tatıwu qalmadı.