«Zaman bizge hali şulay aylanğan»
«Zaman bizge hali şulay aylanğan: Har bir hisap barıp malğa baylanğan…»
Yırçı Qazaq.
Şawağa qarağanda, Yaxsay – şahar. Ullu awlaqnı tutup olturğan. Harisi giççi bir yurt çaqı yetti awulu. Şaharlarda yimik tüppe-tüz işlengen baş oramı, onda üç yerde eki qabat üyler. Tüplerinde tükenler. Tükenler degende de tükenlermi! Şolay tükenleni Qazaq Temirxan-Şurada tügül görmegen. Sapundan-napdan urup isxarlağa yerli almağa bolasan. Bir-birde hatta satıw etmeseñ bajarılmay da qala. Yoldan ötüp bara busañ da yessileri çaqırıp tükenine giyire, özüñ de bilmey turup gözüñ tiyip getgen qumaç topnu şossahat yayıp görsete, indemey görsetip de qoymay, basıp maqtap da yibere, qumaçnı bir buççağından xabıp, tişleri bulan yulqmağa qaray, bolmağanda, ma sen yulq dep sağa uzata. Baha dep başıñnı çayqasañ, yartı bahasın tüşe. Axırı, dağı ep tapmay, wolla, aqçam yoq dep tutasan. O da qutğarmay: borçğa bere.
Samatğa gök çadıradan gölek-şalbar muna şolay alındı. Qazaq ne busa da almay qutuldu: halige onu gölek-şalbarı bar.
Qazaq tamaşalıq etgen ekinçi zat Yaxsay bazar boldu. Cumagünler yurtnu maydanı xalqdan tola, hatta adam aylanıp bolmas darajağa çığa. Alıwçular da, satıwçular da munda aylanadağı xonşu yurtlardan çı nege gelmesin, hatta yıraqdağı Kostekden, Qazmadan, Germençikden de cıyıla. Abzar sibirtkiden arğumaq atğa yerli satılma da satıla.
Başğa alağanı, kisesinde aqçası bolmasa da, Qazaq da bir keren bazarğa çıqdı, çalqınıp turağan xalqnı arasına suğulup, har zatğa qaray yürüdü. Gişiden onça awarası yoq busa da, Qazaq birew özün hızarlap yürüygenni es etdi, aylana tursun dep, tergew bermey, göterilip sama qaramay qoydu.
Lap talğınça aylanıp, Qazaq üyge qayta turağanda şo gişi artından yetişip:
– Ulan, sorağanğa ayıp yoq dep aytıw da bar, sen Tatarxannı ulanı Qazaq tügülmüsen? – dedi.
– Dürmen, – dep, Qazaq toqtadı.
– Ömürüñ uzaq bola eken, qulum. Sen güyüp ölgen dep xabar çıqğan edi.
– O da ne xabardır? Neçik güyüp ölemen men? Yallap ölme qısğa ayaqlı qızyaşmanmı?
– Üyler yallağanda sen içinde bolğan dep xabar yayılğan edi şo zamanda.
– Ya, añlatıp aytmağa yaramaymı, kimni üyleri yallağan, kim yallatğan?
– Ma, sen bilmeymisen dağı? Atañ Tatarxandan qalğan üyleni şawxalnı nökerleri geçeden gelip yallatıp getgen çi. Sen yurtda yoqmu ediñ dağı? İçinde sen de yallağan dep xabar şo zamanda çıqğan edi.
Yalğan sama aytmaymı, sınap sama qaramaymı dep, Qazaq aldındağı gişini betine tiklendi. Tanıma da onu muna şo mühletde tanıdı: Umaw. Yoq, aldatmay: çal saqallı, iman sıpatlı salamat gişi.
– Soñ ne boldu? – dedi Qazaq astaraq.
– Ne bolma biz netip bolabız, qulum, şawxal çaqı şawxalğa. Qaldı şolay. Güydü-getdi üyler. Olanı oylaşma, qulum. Allahğa şükür, özüñ qutulğan ekensen çi. Butuñ-qoluñ saw, qalğan zatğa amal bolur. Sibirlerden de saw qaytğan, busurman ümmetni arasında açdan ölmessen.
– Akaynı küyü neçikdir?
– Giyewüñ Akay da halige esen-aman, har maqtawlar bolsun tengiribizge.
– Sağa tilewüm, Umaw: meni görgeniñni quwun etmey qoy. Ozoqda, Akayğa salam ayt. Allah buyursa, uzaq qalmay yoluğarbız dep ayta degin. Ayıp etme, Umaw, seni çaqırıp qonaq etme küyüm yoq. Gişini üyündemen, özüm de qonaq hisapman, – dep, Qazaq sawbol etdi.
Şo gün Qazaqnı başından getgen hal! Yüregini esgi yarası yañırdı, ata-anası, oljası, tuwup ösgen yurtu esine tüşüp, bek qıynaldı, yüregi yaman talçığıp, bir yaqlağa bağıp başın alıp geter çaqı boldu. Geçeni de gözün yummay ötgerdi. Erten tez gelip Samat terezege qaqğanda da ol kökge bağıp yatıp oylaşıp tura edi.
– Qazaq, xozğal, çıqmağa zaman bolğan! – dep qıçırdı Samat.
– Bussahat! – dep, Qazaq atılıp turdu.
Oy oydur, qırdan hali eşitilgen tawuş busa – yaşaw. Bugün Samat da, Qazaq da saban sürmege başlay. Şawadan qaytğanlı har gün dolana turup, olar ekisi de tanalanı ne hal da busa da boyunsağa üyretgen. Bugün busa birinçiley iş üstünde olanı pahmusuna qarama süyeler.
Qazaq da, Samat da, çataqlanı güç salıp tebere, bir-birde tanalar bulan yanaşa boyunsanı tarta turup, axşam qollarını ayaların suw aldırıp, qopçutup qaytdılar.
Tanalarda da ne ayıp bar, paqırlarda. Başlapğı waqtide gerek çaqı qast etdi, onça inciwsüz dört keren aylandı, soñ giççi yaşlanı yimik nazlanağan, ursañ xatiri qalağan boldu. Neçik de yarım gün yerni bir halda qaralap qaytdılar.
Şo günden tutup Qazaqğa yallıqsız iş başlandı. Samatnı eki gün yerin sürüp-çaçıp bitgende, oyula turağan purxun yaraşdırdı, arba bulan barıp çırxı alıp gelip, güzde habijay tökmege çali eşip berdi, boş waqtilerinde tanalanı otlama alıp çığa boldu, soñ habijay kazağa yetişdi, eki keren urup bite-bitmey, arpa oraq başlandı.
Hasili, işni tübüne girip, Qazaq yazbaşnı, yaynı, güznü neçik getgenin bilmey qaldı. Güzde habijaynı urluqğa qoyağanın ayırıp çalige tögüp, qalğanın arçıp-uwup ölçeygende Samat beş paydan bir payı Qazaqnıki dep tutdu: sayki, özüne, anasına, eki de qızardaşına dört paynı alıp, bir paynı oğar qoyağanı. Neçaqı almayman dep tursa da, Qazaq razi bolmasa bajarılmadı.
Şondan sama nasibi bar eken, habijaynı gelimi ötesiz tiziw boldu: oğar altı sabu aşlıq tiydi.
Hali Qazaqnı küyü onça yaman tügül edi.
Şo waqtini içinde Qazaq Samatnı ahlüsüne üyrenip, isinip qaldı. İñ de ullu süyünç oğar muna şo edi. Samatnı anası Zuhranı özünü anası yimik, qızardaşları Atikatnı, Alpiyatnı da özünü qızardaşları yimik göregen bolup qaldı. Görmey de ne etsin, Zuhra «Qazaq, qulum, ne tarıq?» – dep, Atikat, Alpiyat deseñ «Qazaq amalım, ne buyurasan?» – dep turalar.
Köp oylaşıp, Qazaq Yaxsayda hamanğa qalmağa toqtaşdı. Olay bolğan soñ daim gişini üyünde turma yaramas çı, cantalaşıp aylanma, cıyınma gerek çi.
Bir keren bazarda Qazaq Borağandan gelip yer-turmanlar satağan usta bulan tanışdı. Şondan soñ ol har bazargün ustanı yağına barağan, hatta onu bulan bire-bir satıw etegen boldu.
Satıw etmekni busa bir tamaşa yeri bar: qarap tergep tursañ, har kimni xasiyatın, amalın bilip bolasan. Birew de gelip, mah dep aytğanın da berip alıp qoymay, yer-turmannı tındırıqlı küydinden tuta. Sınawlu alıwçu usta aytğannı yartısın berip toqtay. Şunu beremen dep alıwçu, şunçaqı ber dep satıwçu yarım sahat sama tartışıp turğan soñ, alıwçu qoşa, satıwçu eniş tüşe turup barıp, üç manat deygen yer-turman eki manat yarımğa satıla.
Hillaçı alıwçular yer-turmannı indemey tergep qoymay, har yerine bahana tapma başlay, hatta almayman dep getip, soñ qaytıp gele. Şolay geziklerde alıwçu bulan birçe yer-turmanlanı Qazaq da tergey, satıwçunu añlatağan küyüne de ariw tıñlay.
Bir bazargün borağanlı hamanğı yerinde tabulmadı. Qazaq tamaşa bolup, baliki, başğa yerde olturğanmı eken dep, ari-beri aylanıp qarasa da, tapmay qaytdı. Wolla, yolda geçikgendir, gelir dep umut etip, hamanğı yerine barıp talğınça ereturdu, soñ yuwuqda toqtağan arbalanı birinden salam yulqup tübüne salıp olturdu.
Borağanlı yoqmu eken dep, gelip qarayğanlar köp boldu, birleri çi Qazaqdan «Usta gelmejekmi, bilmeymisen?» – dep de soray edi. Qazaq da «WoLlah, özüm de qarağanman, gelmey tura halige» – dep cawap bere edi.
Borağanlı ya şo gün, ya artındağı bazargün gelmedi. Qazaq, bir yuwuq adamın tas etgen gişini yimik, cantalaşıp aylandı, bazar tozuralağan zaman bolğunça qarap turup, qaytağanda qızğanıp artğa salğan aqçasına tiziw saqtiyanlar da, gönler de alıp qaytdı.
– Netesen bulanı? Masi-maçiy, gön çarıqlar sama işleme turmaymısa? – dep, Samat tamaşa boldu.
– Olturup atyerler işleymen, – dedi Qazaq.
– Qurallar qayda?
– Ne qural tarıq oğar? İtti biçaq da, inçe biz de busa bolmaymı?
– Aqçañnı suwğa taşlağan küy, neni busa da etip qoyamı gişi, – dep, Samat başın çayqadı.
– O yerin ayta barsa, Samat, söz köp bola. Yañız şu bir-eki şayımı puç bolağan, sawlay ömürüm puç meni, oylaşıp qarasa, – dedi Qazaq.
Artındağı günoq işlemege başlarman dep oylaşsa da, bajarılmadı. Atyer de nedir dep qoyğan bulan, onu etmek uçun neçe türlü zat da tarıq bola eken. Birlerin borçğa, başğaların tilep almağa tüşdü.
Neçaqı da harakat etip, gelegen bazarğa bir atyerni bitdirdi. Tek işleme başlağandan berli yüregine girgen bir şeklik bitdiregen waqtige antsuqalğa aylanıp toqtadı. O da nedir desegiz, baliki, borağanlı gelip yiberse, ne etme gerek degen oy. Bazar ertenge Qazaqnı şo oyu bişdi: usta gelip tabulsa, özünü atyerin çığarmajaq boldu.
Başlap barıp, Qazaq, borağanlı barmı-yoqmu dep, bazarnı tergep geldi, ol tabulmağanda, atyerin arqasına artıp yürüdü.
Alıwçu köp, onu köplügün de Qazaq borağanlı bir neçe bazar gelmey qalğanlıqdan göre. Sorayğan-qarayğan köp, alağan yoq, bazar tozuralma tura, heç şunu bereyim deygen yoluqmay. Qarağan-qarağan yüz türlü bahana taba. Qazaq başğa açuwlanmay, erişmey, ariw tıñlay, bir-birde olar aytağannı özü de gertiley.
«Satılağanğa oşamay. Tengirim mağa özü şulay buyurğandır. Oñmağannı günü oñup kim görgen?» – dep oylaşıp, üyge qaytma turağanda eki atlı Qazaqnı tuwra aldına gelip toqtadı. Atından da tüşmey, olanı biri:
– Neçaqı deysen? – dep, qamuçusu bulan atyerni görsetdi.
– Eki manat yarım, – dedi Qazaq.
– Al, ulan, eki manatıñnı höküngün;çege, – dep, atlı kisesine qolun suqdu.
– Eki manat bir appası.
– Meni eki baham bolmay. Al, ulan, aqçañnı. Axır sözüm. Alğasayman, – dedi atlı.
– Aldım, – dep cawaplandı Qazaq.
Satıw etgen atlı, kisesinden eki manat çığarıp, birisine uzatdı, ol da, atından tüşüp Qazaqğa aqçanı da berip, yerni alıp atına saldı.
Alıwçular aytağanğa yaxşı tergew berip tıñlağan Qazaq ekinçi atyerni gişi bahana tapmasday etme toqtaşdı, cumanı uzağında bek qast etip işledi. Bu yer, gertiley de, aldağısından yaxşı çıqdı. Qazaq özü oylaşağan küyde, o yer borağanlınıkilerden, başğa, qalışmay edi.
Bazargün barıp, bayağı yerinde olturdu. Onu-munu bereyik deygenler bolsa da, tüş bolğunça ol üç manatdan xırt da tüşmeymen dep toqtadı. Tüşden soñ adam qaytma başlağanda busa boşadı, axırı da ekinnige taba eki manat yarımğa satıp qaytdı.
Şondan soñ Qazaq har bazargün bir yer satağan boldu. Dört bazardan soñ yerlege çıkğan xarjın da, olanı satıp alğan aqçasın da uruşdurup qarasa, üç manat qazanğan bolup tabuldu. Enniden soñ da işi şulay oñlu getse, yazbaşğa toğuz-on manat, baliki de, dağı da artıq da qazanajaq.
Qazaq nagäh da qırğa çıqmay. Yer işley, haywanlağa qarama, qar yawsa, qalqı küreme Samatğa kömekleşe, işlep talğanda alıp qomuzun da, astaraq göñürew ete.
Ol şu yaşawuna da razi: Allahğa şükür, işi de bar, aşı da. Bir nasip bolur, yaşawu tüzelip geter degen oy oğar gelme de gelmey. Dünyanı lezzetinden ol Sibirde turağandoq umut üzgen.
Bir keren Qazaq taxnı yağasında da olturup qomuzun soğup turağanda, Samat girip geldi.
– Eh, – dep küstündü Samat, Qazaq soğup bitgende.
– Nege küstünesen, qurdaş Samat, ne bolğan? – dep irjaydı Qazaq.
– Hay aman, sendegi şu pahmu mende bolmağan soñ ne xayır dağı.
– Neter ediñ?
– Ne etegendir, Yaxsaydağı yalan ariw-ariw qıznı qaçıp gelegen eter edim. Sarın bulan.
– Mende busa ne başğa şo pahmu? Sarından bitegen qulluğuñnu men küteyim.
– Neçik kütesen, sen çi ya bulqalağa, ya toylağa çıqmaysan, – dep, göñülsüz söyledi Samat.
– Neçik çığayım şu üstüm-boyum bulan? Özüñ göresen çi, Samat, – dedi Qazaq.
– Bah kiseñde aqçañ bar çı. Barıp al dağı, – dep, Samat tamaşa boldu.
Qazaq qurdaşını betine tergewlü qaradı: «Baliki, Samat tüz aytadır. Gertiley de, teriler de alıp, ariw aq ton etdirsem», – dep oylaşdı.
Çiy terileni erikge salıp, talqı tartıp boldura turup, xıylı günler getdi. Axırı da tonu tigilip bitip, Qazaq giyip qaray turağanda Samat gelip, posağadanoq:
– Şaquran! Şaquranğa ne beresen?! – dep qıçırdı.
– Canıñ ne süye, qurdaş Samat, süygen zatıñnı beremen, – dedi Qazaq.
– Ha, «Aytılğan söz-atılğan oq» – dep eşitgenmen. Bir zatnı aytdıñ – qaytmaq yoq. Bu geçe meni bulan bulqağa gelesen. Dağı hıʼ-mıʼ bolmasın, – dep şatlandı Samat.
Qazaq hazirine cawap bermedi. Samatnı bulqalağa-toylağa çaqırağanı bu neçe kerendir. Qazaq bir de barmağan. Halige çi Samatnı xatiri qalmay tura, amma qalajaq, şo da Qazaqğa zalim awur tiyejek. Endi çi canıñ süygen zatnı etemen dep aytılıp da getdi. Barmasa yaramas…
– Ne bulqadır o? – dep soradı Qazaq
– Baqal tükenni tanıysan çı, şonu ari yağında habijay uwağan ullu bulqa bola bu geçe. Qızlar da cıyılajaq neçaqı süyseñ de, qısırlar da. Qızlar mağa, qısırlar sağa, yaray çı, – dedi Samat.
– Yaxşı, Samat, boldu dep qoy şu sen aytağan zat. Allah buyursa barabız.
– Qomuz bulan?
– Ozoqda, qomuz bulan.
Qazaqnı tonu yañı yayıla turağan fason bulan – biçimi cıyrılıp etilgen. Üyden çığa turağanda şonu es etip, Samat irjayıp başın çayqadı.
– Ne bolğan, Samat, erşi sama tügülmü? Bir bahanasın tapdıñ buğay, – dedi Qazaq.
– Ne bolağandır, sen qart bola turasan dep qoyğan edim, hali busa qarayman, sen çi cap-cahil ekensen. Bu geçe bulqada sağa dos tutmasaq yaramay, – dep irjayğan küyünde üyden çıqdı Samat.
Habijay uwağan maşinler çığıp, Dağıstanğa da, Terik boyğa da yayılmağa yarım yuzyıldan da artıq bar. Şo sayalı aşalağan habijaynı tayaqlar bulan tüyüp, urluqğa qoyağanın qol bulan uwup oñaralar. Tüyülgen habijaynı çaçma yaramay: byurtügü yançıla, özegi ezile, çıqmay qala. Urluq habijaynı birler güzde çalilege tögüp qoyup, yazbaşda uwup çaçalar, birler güzdenoq uwup oñarıp qoyalar.
Ullu üynü ortasında boya-boy ullu habijay töbe. Bir yağında qızlar, birisi yağında ulanlar kiyizlerde, terilerde tobuqlarından yügünüp olturğan. Ulanlar harisi gözü tüşgen qıznı qarşısında olturma qast ete. Adatlı halda, şo zat bajarılma da bajarıla, nege tügül ulanlar gelginçe qızlar yer tutup iş başlap tabula. Tek bir-birde yaxşı olturup da bitginçe kepiñ buzula: habijay töbeni biyikliginden ari yaqdağı qıznı görüp bolmay qalasan, tüz olturğanmı ekenmen dep, turup tergep qaramağa da uyalasan.
Bir-birde şoğar da ep tabula. Gelgen cahilleni bir hayasızı «Heyler, habijaynı lap tiziw-tiziwü munda eken. «Mağız uwuğuz!» – dep, habijay töbeni ari de-beri de çökdüre de, birew-birewnü göregen ete. Töbeden tüşegen habijaylar qollarıña, hatta betiñe uruna, tobuqlarıñnı tolturup, basıp toqtay. Amma ulanlar da, qızlar da razi, başlarından bassa da qoya.
Geç gelgen cahiller boş qalğan qızlanı qarşısında oltura, boşları yoq busa, ulanlar olağa süymey turup tığısıp yer ete.
Qazaq da, Samat da yanaşa olturğan. Töbeni ari yağında tuwra qarşıda eki tiştaypa: birisi yañı yetişip turağan qız, ekinçisi biraz esli. Qıznı oram etip görsetip, Samatğa Qazaq:
– Atı kimdir? – dep soradı.
– Ayşat. Atası Abuq, – dedi Samat.
– Hayt yiberip qara qızıña.
– Bolmay turaman, – dep, söznü yançdı Samat.
– Başla, artı özü gelip qalır.
– Wolla, Qazaq, sen başlay busañ yaxşı edi. Meni biraz uyalçan xasiyatım bar, özüñ bilesen çi.
– Başlasam da, Samat, men senden başlajaqman, – dep, Qazaq qarşısındağı qızğa: – Hara, ariw biraz canı bolğan busa, – dep masxara etdi Qazaq.
Oh seni ya, oysuz süyüw! Qayğısız, antsuqalsız süyüw! Har zat mekenli, yerli-yerinde. Seni özüñnü de, süygeniñni de artı-aldı yoq şahra yolnu qapportasında sanaysan. Süygen çaqı yürüp tur. Heç sizge qorqunçluq yoq, teberip yoldan taydırmağa, yıqmağa qarayğan yoq…
Samatnı süyüwü muna şolay, süyünç-quwanç bulan bara. Küyge qarağanda, ulannı qız da süye. Samat çı bir keren laqır arada Qazaqğa: «Amalsız Ayşat. Qurup-bitip bara. Görgen gişini yazığı çığar», – dep de qoşğan edi. Sayki, qızğa süyüw ötüp tura degeni.
Olanı süyüwü lap adam suqlanırday. Ne süyse etsin, ulan da, qız da günde bir sama yoluqmay qalmay. Cumalar-aylar bulan Ayşat yürüygen yollanı-tığırıqlanı, giregen üyleni, barağan bulqalanı, suw alağan bulaqlanı Samat esinde saqlay.
Qurdaşını şo süyüwünden Qazaqğa bolğan bir yeñillik bar: halige yerli tanalanı suw içirmege köbüsü halda ol eltegen edi, endi Ayşatlanı qabaq aldından ari de-beri de öter uçun, Samat özü alıp yürüy.
Şo güzde Samat qatın almağa toqtaşa. Baliki, dağı artğa salmağa yarama da yaramaydır. Ulan da, qız da biri-birine onça da haşıq çı, qıznı halın da kim bilsin, Qazaqğa sır çeçegende ulan neçese keren: «Başım bir tamaşa qağı, bir-birde çarday aylana» – dep aytıp tura.
Ulannıkiler de, qıznıkiler de tüpden taba iş yürütüp, berejek-alajaq bolup turağanda Samat: «Bir başlap Qazaq alsın qatın, meni hayımnı soñ eterbiz», – dep xırından tutup toqtadı.
– Atañnı da, qızardaşlarıñnı da nehaq talçıqdırasan. Hali sağa alayıq, meni hayımnı soñ oylaşıp eterbiz. Başğa almayman dep aytmayman çı men de, – dedi Qazaq.
– Sen meni Allah bergen ağamsan, Qazaq. Seni boydaq yatdırıp, men qatınnı qoynuna girip yatağanlardan tügülmen, – dedi Samat.
– Men bir de qatın almağan busam, ozoqda, sen aytağanğa heç gişini sözü bolmas edi. Sen bilesen çi, men bir keren qatın alğanman. Hali sen aytağan zat qıyışmay, yaşlanı oyunu bolup toqtay. Men şu söznü dağı eşitmeyim.
Samatnı toyuna dos-qardaşnı, awul-xonşunu bir yağadan barın da çaqırdılar. Atyerler satıp cıyğan barı da aqçasın Qazaq kapegin de qoymay, salıwğa saldı. Aqça etip bolur yimik zatlardan işlenip bitmey turağan bir yeri tügül qalmadı. Qazaq gertiley de inisini toyunda yimik bek belsenip aylandı. Cıyılğan ulanlar, qañınça boza da içip, talğınça toyda da biyip, yamanoq yarayğan yıbandı.
Tirseklerinden qaptalını yeñlerin de çüyürüp, Qazaqnı bek belsenip aylanağanına qarap, köpler barakalla berdi.