Yeñilmegen yır
Aliskenderni görgendoq atılıp turup, şawxal:
– Ulanmı-qızmı? – dep soradı
– Tileymen, bir tıñla, açuwlanma. Qız, – dedi Aliskender.
– Ne?!
Aliskender cawaplanmadı. Tuwra aldına gelip, şawxal:
– Qulaqlarıñ tutulğanmı? Men çi sağa sorayman, qayda Qazaq?! – dep aqırdı.
– Biraz saburluq et, aytayım.
– Ne aytıp da, ne etip de bolasan sen! Biy atıñ zaya! – dep ari tayıp, şawxal: – Hı, ayt! – dep qoşdu.
Aliskender, barı da bolğan zatnı yaşırmay aytıp, sözün:
– Bir zat açıq şu arada: ne süyse bolsun, amma Qazaq saw tügül, – dep bitdirdi.
– «Saw tügül!», «Saw tügül!» Şo sözleni men yigirma yıllar alda da eşitgen edim. Nege saw çıqdı dağı?! Hali ne bulan isbat etip bolasan ol ölgenni?! Dağı da yigirma yıllardan Başlıdan yada Ötemişden çığıp gelmeygenni?! Sağa sorayman! Tiliñ tutulğanmı?!
– Heç gelme küy yoq. Solaq suwdan çığağanda batılğan yada… – dep, Aliskender qısılıp qaldı.
– Hı, nesi yadadır onu?!
– Yada, baş nöker aytağanğa tıñlasaq, onu maläyikler alğan.
– Baş nökerni gunahı da başğa, taqsırı da başğa. Hali men senden sorayman! – dep gelip, şawxal bulay da büdürep turağan biyni qaptalını yağasından tutup silkdi.
Aliskender artğa bağıp temtirep, posağağa baş etip yığıldı.
Ernin-burnun çüyürüp puşurğanıp, şawxal qulluqçusun çaqırıp:
Biyni yürek awruwu tutup tura. Tez eltip arigi üyde yatdırığız, – dep buyurdu.
Axşam Aleskender biy öldü.
«Yırçı Qazaq geçeden ertenge yoq bolup qalğan», «Yırçı Qazaqnı birewler kim bildi etip qoyğan» – degen qayğılı xabar başlap aylanadağı qumuq yurtlağa yayılıp, soñ suwlardan-tawlardan abatlana getdi.
İnsan ine tügül çü, qayda gete, yer yutup qalamı? – degen sorawğa da aytılğan yırawnu pahmusuna mükür yarlı xalq neçe türlü cawap taba.
Nege yer yuta? Yutmağan! Xarbuz-pastan qarawul etegen çarlağında yatıp yuxlap turağan gişi «Qazaq!» «Wa Qazaq!» – dep qıçırağan tawuşğa uyanğan. Tüpge qarasa, çarlağını dört de yağın alıp atlılar. Geçe orta waqti. Süt ay yarıq. Qazaq sanap qarasa, tüppe-tüz yüz atlı.
«Ergişi busañ, tüş tüpge! Yırlap bolağan awzuñdağı hüner qılıçıñda da barmı eken, qarayıq!» – dep qıçıralar.
«Bah! Men görseteyim sizge ergişi dürümnü-tügülümnü!» – dep, Qazaq şonda oñ qoluna qılıçın, sol qoluna qomuzun da alıp tüşe.
Yüz de atlı aralap toqtay.
«Men de tüşdüm, ergişiler busağız, endi siz de tüşügüz atlarığızdan», – dey Qazaq.
Duşmanları, atlarından tüşmege qorqup, hı-mı dep toqtay.
«Qorqmağız. Siz köpsüz, men birgine-birmen», – dey Qazaq.
Neçik de süymey turup atlarından tüşeler. Mah, şonda yabuşuw başlanıp gete. Qazaq oñ qolun serpe-qılıçı duşmanlanı başların qıyıp taşlay, sol qolun serpe-qomuzu tiygen-tiygen duşman qağı bolup yığıla.
Duşmanlar da urmay tügül. Yırçını başlap sol bilegin qırqıp taşlaylar, soñ – oñ bilegin.
Ertenge yüz atlını toqsanı ölüp, onusu saw çığa. Olar da qolsuz-bileksiz yırçını tutup baylap, at aldına alıp yürüy. Aqtaş bolsun, Solaq bolsun, yolda bir ullu suw yoluğa. Yırçını da yerge salıp, arigi yanğa aş da xabıp, biraz yal da alıp çığayıq dep olturalar.
Birazdan aşap turağan yerinde birisi «Qarağız!» – dep qıçırıp yibere. Başların göterse: eki maläyik Qazaqnı göterip sarqıp bara. Kökge çığıp, şolar görünmeygen bolğunça awzuların da mahdaytıp açıp qarap duşmanları da qala.
Axırı da biri es tabıp: «Ya Qazaqnı çı maläyikler qollarından tutup alıp getdi. Gördügüz çü. Qollar qaydan geldi oğar? Oñ bilegin çi men özüm urup tüşürgen edim», – dep tamaşa bola.
«Gözübüzge bilekleri qırqılğan bolup görüngen bulan, Allahnı sıylı qulu bolğan soñ, bizin qılıçlarıbız onu sanlarına sari tegenek çaqı da batmağan», – dep cawap bere başğası.
Şonda Qazaqnı duşmanları, özünü sıylı qulu bulan çabuşğanı sayalı Allah azap berir dep qorqup, dua oxuma girişeler. Girişse girişsin, Allah olanı şo oxuyğan küyünde taşğa aylandırıp qoya. Birlerini awzu açılğan, başğalarını qolları göterilgen küyde olar şo yerinde taş bolup hali bussahatda da bar dep ayta.
Xabarlanı ekinçisi bulay.
Bir ay yarıq geçe Qazaq, biyik çarlağında kökge bağıp yatıp, yañı yır çığarıp aytıp tura bolğan.
«Qazaq!» «Wa Qazaq!» – degen tawuşlar gelip, «Way!» – dep atılıp tura.
– Qorqmay busañ, tüş çarlağıñdan! Bir qarayıq seni hüneriñe! – dep qıçıra tüpden.
– Bah! Suwurup canımnı ala busağız da qorqmayman, gelme de gelemen! Bussahat! – dep, Qazaq tüşüp, qoşunu aldında toqtay.
Qarasa, qoşunu dört de yağın atlılar alğan. Qara ağaç yimik. Bellerinde xınjalları, inbaşlarında otluqtaş tübekleri. Qazaqnı qolunda busa qomuzu tügül yoq, esgi xınjalın almağa sama es tapmağan.
– Buyuruğuz, ulanlar! Munaman! – dep toqtay Qazaq.
– Biz buyurma gelmegenbiz, seni öltürme gelgenbiz! – dey atlılar.
– Bah! Men sizge ne zaral etgenmen, ulanlar? Baliki, etgen busam da, tileymen geçigiz!
– Bizge etmegensen sen zaralnı, bizin şunda yibergenlege etgensen! Olar geçmese, biz senden geçip bolmaybız, bizin ixtiyarıbız bizde tügül!
– Yaxşı, sizin kim yibergen? – dep soray Qazaq.
– Şawxal yibergen! – dey atlılar.
– Köp ariw bolur. Sizge meni sözüm yoq, ulanlar. Amma bir tilewüm bar. Yaray busa şonu aytmağa ixtiyar berigiz.
– Berebiz, ayt!
– Siz meni öltüregenni bilemen. Gişini buyruğun küte bolğan soñ, sizge heç ayıp da etmeymen. Amma bir zat aytmağa süyemen, ulanlar. Ölümünü aldında gişini axırınçı tilewün qabul etegen adat bar dünyada. Hali meni de bar şolay tilewüm. Aytıp turağan yırımnı siz gelip böldügüz, şonu bitdirme ixtiyar berigiz, – dey Qazaq.
İznu bereler. Qazaq yırın uzata. Aylanasındağı xalq yuwuq gele, sığışa turup, Qazaqnı lap tığıs qurşap toqtay. Ayıp et, birew söylese, yötkürse, terbense. Bütün awlaqda şıplıq. Geçegi can-canıwar, quşlar, otlar da tınıp tıñlağanda yimik…
Yırlap bitip, Qazaq, qomuzu bulanğı qolun da göterip:
– Ulanlar, uruğuz endi, öltürügüz! – dep toqtay.
– Yoq, biz seni öltürüp bolmaybız. Qolubuz barmay. şulay yırlap bolağan gişini topuraqğa salmağa ayıp. Yırlay turup yaşa dünyada, – dey atlılar.
– O sözden payda yoq, ulanlar. Uruğuz, öltürügüz. Öltürmesegiz, biyler-baylar sizin qıynar, cazalar.
– Qıynasa ne eteyik, seniki yimik, bizinki de har kimniki bir ölüm!
– Köp sawboluğuz, ulanlar! – dep, şo zamanda Qazaq qomuzun da götergen küyde atlılanı sıdrasın yarıp çığıp gete, Salataw ağaçlıqlağa barıp, yarlı xalqğa etegen zulmusu sayalı bay-biylerden öç alajaqğa ant da etip, ullu qaçaqlanı başçısı bolup toqtay…
Dünya yaralğanlı belgisiz zat qorqunçlu sanala gelgen. Qazaqnı yoq boluwunda da xalqğa qayğını üstewüne qorquw da bar: ne bolup qala? Yoq yerden ne qıyın gelip qala?
Qazaqnı görgen, onu yırlayğanına bir sama tıñlağan yarlı ulanlar yurt-yurtda qayğısını güçünden turma yer tabıp bolmay aylanalar. Etip bolağanı yoqğa da bawru yarıla. Qazaqnı açıqdan-açıq urup öltürgen busa da, şulay qıyın bolmajaq edi, birew bolmasa birew onu qanın yerde yatma qoymajaq edi. Hali ne etsin? Kimni üstüne çapsın? Kim bulan çabuşsun?
Botayurtlu yarlı ulanlağa ayroqda qıyın, üstewüne ilıqma da tüşe. Özge yurtlular: «Birgine-bir ullu yırawubuznu aman saqlap bolmadığız. Bilgen busaq, Botayurtda qoyamı edik, alıp getip ayawlap saqlamaymı edik, ne bileyik», – dep ayıp eteler.
Aradan zaman gete tura! İş basdırılıp qala tura! Yarayğan zatmı!
Botayurtlu yarlı ulanlar, aldına Haybulla da tüşüp, Xasawyurtğa okrugnu hakimlerine arzğa bara. Olanı gözünden qarağanda, iñ ullu hakim – pristop Gebek.
Xalq kansaralnı abzarında qalıp, Haybulla içine girdi. Pristop qabul etginçe köp zaman qarama tüşdü, qırdan telmirip xalq da turdu. Axırı da pristopnu üstüne girip, Haybulla muradın añlatdı:
– Aylana yurtlardan da, Solaqnı ari yağından da axtarıp qarağannı süyebiz, – dep sözün bitdirdi.
Aldına qarap, saburdan söyleygen Haybulla pristopnu açuwlanmaqdan gözlerine qan sawa, beti ağara barağannı görmey edi. Söylep bitip, başın götergende qorqup getdi.
Haybullanı har sözüne içinden bir hitinip turağan pristop hali bilmey kirpini üstünde olturup qalğan gişini yimik haleklenip ereturup:
– Sen uyalmaymısan, aldıma da gelip, özümnü haq duşmanıma kömek et dep tilemege?! Sen bilemisen, şo Qazaq dep aytağan adam, yırlağa salıp meni bütün okrugğa biyabur etgenni?! Sen bilemisen, ölmey tabulsa da, şo Qazaq dep aytağan adamdan men açuwumnu almay qoymayğannnı?! Tas bol aldımdan! Yoğese bussahat tığaman tusnaqğa, köpeöğulu! – dep aqırdı
Haybulla qırğa çıqdı. Onu paşman görgen xalq bir kömek de yoqnu añladı.
– Yürügüz, ulanlar, geteyik, payda yoq. Bu pristop yimikleni aqırmayğan etmege çi qıyın tügül edi! Ay dünya seni ya! Tişleni qıjıratğandan ne çığa? – dedi Haybulla.
Xalq umut üzüp qaytdı.
Haybulla üyde yañız olturup turup bolmadı, yüregi talçığıp, qomuzun da alıp oçarğa bardı. Yıbaw cıyınlarda, toylarda yırlağan bulan, ol bir zamanda da oçarğa qomuz alıp çıqmağan, yır adam az busa da, añlayğanlar bar yerde aytma yaxşı zat dep oylaşıp turğan. Sarınnı busa işi başğa, awlaqğa çığıp aqırsañ da yarayğan zat, yaş-yüş, tiştaypalar sama añlay.
Amma bugün Haybulla qıçırıp yırlamağa süydü, barıp oçar aldağı talqıda olturdu. Onu qomuz bulan gelgenin görüp, xalq şossahat qurşap aldı.
Qaşların da çort tüyüp, başın da qanqaytıp, haybulla şulay yırladı:
Erler bardır eli uçun yaşayğan, At arada arğumaqğa oşayğan, Yeri gelse, yüzün burmas yüzlerden, Qorqup bilmes qan bürkegen gözlerden.
Aytar sözü birewlege tatlilik, Birewlege – tirep urğan oq edi, Yalın taşlap yana edi yüregi, Paraxatlıq, mühlet yallıq yoq edi.
Aytar sözüñ ayt betine batdırıp, Bete-betlep urmaq – dünya adatı. Geçeletip artdan gelip iş görgen Kukaylağa Allahnı miñ nalätı!
Xalqın oylay ölüp getgen erleni El arada daim sıyı-aburu. Qazğan bulan qatlaw-qatlaw yerleni, Qayda eken sen Qazaqnı qaburu?
Yırlanı köp qoyup getgen xalqına, Har sözünde canıbızğa azıq bar. Men qarasam, ullu yolnu başında Qomuz tutup toqtap Yırçı Qazaq bar…
Şawxal awrup yata. Aldınğı hakimligi bolmasa da, hali de ol Dağıstandağı barı da biyleni ullusu.
Awruwu gün sayın güçlene bara. Alitala ağaçlıqğa awğa barğan yerinde yaman suwuq tiygen. Otawu boşamay: barı bay bulan biy görme yürüy. Har kim bir türlü xabar alıp gele. Yatıp yalqğan gişige şo da bir yallıq. Qolay waqtisi busa, gelgen-gelgen gişige dünyada ne hal, ne xabar barnı şawxal özü de soray.
Muna hali de ol yañı gelip olturup turağan Boynaq biyge şolay soradı.
– Yaxşılıq, biyim. Bu yıl deñizde balıq köp. Bizinki – bayağı, balıq baylıq, – dedi Boynaq biy.
– Neñ bolğandan da ne gele? Awruyman. Qarqaram çak. Yatğanlı bir yüregim açılmağan, – dep känt etdi şawxal.
– Bek açarbız! Bir söz aytsañ bola. Ariw tatli yıbaw eteyik, özü-özübüz cıyılıp. Seni de yüregiñ açılır. Suwnu ari yağında Botayurtda bek maşhur yırçı bar dep ayta dey. Şonu da çaqırtayıq. Qazaq yimik bajarmasa da, şoğar oşanıp yırlay dep xabar bar, – dedi Boynaq biy.
Qazaqnı atı çıqğanda, şawxal birden başın göterdi – yüregine birew azaw biz suğup, qan tamurları qırqılıp tüşgendey boldu. Beti ağarıp getdi.
– Ne boldu, biyim? – dep, Boynaq biy haleklendi.
Şawxal barmağı bulan «beri gel» – dep oram etip, biy yuwuqlaşğanda:
– Şo sen aytağan yırçı – Qazaq! – dedi.
– Ne Qazaq? Qazaq ölmegenmi dağı tezoqda? – dep tamaşa boldu Boynaq biy.
Tili tutulğan şawxal «ölmegen» – dep çayqay turup, başın haran balahğa yastıqğa saldı…
1965-1975 yy.