Til yaxşımı, tiş yaxşımı?
Botayurtğa göçgenli Qazaq toylağa-yıbawlağa yürümegen-yırlamağan. Sarınğa-yırğa gezik de yetişdimi! Küyge qarağanda, xalq halige onu har abatın tergep tura: gerti adammı yada ziyan yeri barmı? Xalqğa yırdan yırçı aldın. Xıntırlatıp qomuzun da, awzuna gelgenni aytıp turağan dallayçılar azmı!
Bu toyğa çaqırmasa da barmağa tüşdü. Amalı barmı: Ajawnu qızardaşını ulanına qatın gele. Gelin alma da giyew hisapda munu yiberdiler. Barın-yoğun da salıwğa salğanda, giyewünü soqur kepegi de yoqnu qızından taba bilipdir dağı, Ajaw geltirip kisesine giççi tüyün suqdu. Qazaq, tiyip qarap, qaynanasına bek razi boldu: gelin arbanı aldın baylağanlağa berme dep uwaq aqçalar salğan.
Yurtnu içinde awuldan-awulğa barıla busa da, gelin arbanı aldın altı yerde bayladılar, Qazaq da, yaşlanı boyu-soyuna qarap, birlerine kepekler, başğalarına şayılar bere ötdü. Tek gelinni üyden çığarıp, arbağa mindirginçege bolğan awara bulan teñleşdirgende bu bir zat da tügül eken.
Etegen adatların da etip, gelinni üyden çığarma dep bular da yürüdü – eşik alda oralıp bir alämat cap-cahil qatın da toqtadı.
– Käsbuñ yaxşı qatın? – dep, masxara etdi Qazaq.
– Yasaqçıman, – dedi qatın.
İrjayma sama irjaymasmı! Söyleygende de ernileri haran-haran terbendi. Özü deseñ naqışlanğan suratdan bir de başğa tügül. «Awzun açmasmı eken. Tişlerin orazlı görer edi. Incilerden bir de başğa tügüldür…» – dep oylaşdı Qazaq.
Şo waqtide qatın ariw inçe tawuş bulan basıp yırlap yibermesmi:
Yelde yelpiller ülkü, Tuzaqğa tüşer tülkü, Yatawulğa qız berip, Bola turabız külkü. Qız deme qızmı, heyler, Beş oylaşıp, bir söyler, Haqıl qoşar haqılğa, Tersni haq yolğa küyler. İnsan demege ayıp, San-sanı sari altın, Namazı bolmay, gişi Awzuna almas atın.
Aytıp sarınnı da, oralıp toqtadı. Eser-meser bolup, Qazaq, eki yağına qarap, «men ne etme gerekmen?» – degen zatnı añlatdı.
– Qaytarışın berme tarıqsan, yaxşı ulan, yoğese gelinden payda yoq, – dedi bir esli qatın
– Bek qaytarırbız. Biz söz qoyağanlardan tügülbüz, – dep irjayıp, Qazaq xınjalını qınına çertip şulay yırladı:
Abzarda altın terek Yalan maçiy minmege, Bizge de gelin gele Yalan daray giymege. Gelinler gelsin bizge, Bermesin bersin bizge, Bermesi tarıq tügül, Özü tarıqdır bizge. Ay gelin ulan tapsın, Üstüne zarbap yapsın, Gelinni süymeygenler İmam barmağın xapsın!
– Ay sawluğuñ! WoLlah, Aymesey, bu ulan senden ozdu. Eşikni aldından taymasañ küy yoq, – dedi qatınlanı ullusu.
Aymesey eşik aldağı qatın eken, hali de irjayma sama irjaymay, öktem başı bulan Qazaqlağa ikram etip, sayki, geligiz girigiz dep, biraz ari ixıldı.
Qazaq da, gelin alma gelgen qatın da qıznı arbağa mindiregende de Aymesey eşikni de, terezeni de arasında tamğa tayanğan yerinde edi. Onu isbayı qarqarası, süykümlü sıpatı qaytıp gelegende de Qazaqnı göz aldından taymay edi. «Oh, qahbadan tuwğan! Ariw tiştaypa bar, amma yüregi aşlı taypalardan tügül buğay. Quruğa oşay…» – dep toqtaşdı Qazaq.
Toy yürülüp turğan üç de günnü içinde Qazaqğa eki ayağın bir etip aylanma tüşdü, amalı barmı: giyew. İçmek çi qaydağı zatdır, adamşawlu aş xapma sama çola bolmay, dolanıp turğan taypa üçünçü gün axşam xalq tozuralğanda, qumuq toylanı adatın etip, biraz yıbanma olturdu.
Bir-eki ayaqnı götergen soñ başı qızğan tabun yer-yerden:
– Qazaq, ne bola dağı, çertip qomuznu da, bir yır aytıp yiberseñ!
– Yaray busa, bir yırla, Qazaq!
– Tawuş çıqsa, tıñlar edik! – dep qıçıra başladı.
– Bek yaray. Şulay yaxşılıq günübüzde de yırlamay, qaçan yırlayım, – dep, Qazaq şat küy soğup, sarın aytma başladı:
Süyeksiz til, ilgek söz Tiyişsiz söylemesin. Dos-duşman artığızdan «Yeri» – dep külemesin.
Küleygenlerin görmes, Görmegen halın bilmes, Teñlileri içinde Ne tirilmes, ne ölmes.
Teñlisin tiri görmes, Teñlilerin biy etmes, Yarlılıq qısğan bulan, Xalq küleygen küy etmes.
Asiller tersden tutmas. Haqıllı esin yutmas, Axırın, artın, çiñ soñun Oylamay sözün aytmas.
Oylaşıp söz aytğan soñ – Qayda, soñundan qaytmas, Yoqluğun xalqdan görmes, Yoluqğanğa känt etmes, Aytıp, – qalajaq zatğa Haqılı bar ant etmes.
Sarınlanı uşatğan xalq yer-yerden ses berdi:
– Qoççağımsan, Qazaq!
– Ay sawluğuñ, Qazaq!
– MaşaLlah, Qazaq!
Sarın aytılağannı eşitip, doğada tereze tüplege adam cıyılğan eken, qazaq es etmedi, bir tamaşa laqır qulağına çalınıp getmegen busa, hali de etmejek edi.
– Çaçğan urluğun çıçqanlar gemirip, xarbuz-pastanı bolmay qalğanğa çığarğan tiziw yırı bar dep ayta. Şonu yırlamasmı eken? – dedi birew.
Şonu eşitgende Qazaqnı yüregine Asewge beregen aqçanı qayğısı tüşdü.
Qayğını iş yeñegenni Qazaq bile. Sibirde turağanda neçe kerenler qarnı qaynap-açıtıp getgende işge qarışıp basıltğan. Şonu mekenli sebebin bilmeygen tusnaq hakimleri köp gezik oğar barakalla da bergen. Hali de ol toy sebepli bölüngen işine qanığıwlu girişdi. Gezikli bazar gün Kostekge barıp, eki yer satıp da geldi. Qaytağanda, yaşlarına kämpetler de alıp, Ahmatxanlağa girip çıqdı.
– WoLlah, Qazaq, bilmeymen ne etegenni. Qısğası, gözümnü açmağa qoymay Asew. Har gün borçnu ber dep yiberip gele. Üy tolğan yaşnı xatiri bolmasa, bayağonoq öle edim, özüme özüm urup, – dep känt etdi Ahmatxan.
– Nege? Bizin çi hali de bir cumadan da artıq boljalıbız bar.
– Yoq dey çi dağı. Bayağonoq da boljal bitgen dey. Bermeseñ, tusnaqğa saldıraman dey. Qayda salsa da qayırmay edim, yaşlağa ne eteyim. Anası da ölgen yaşlanı endi atasız da qoyayımı.
– Poq aşay eki de qolu bulan. Seni amalsız görüp etegeni. Aqça tarıq dep de tügül, özü seni hawayın işletmege süye. Dağı da yiberip gelse, şulay ayt: «Meni payımnı Qazaqğa tapşurup qutulğanman. Boljal bitgendoq, ol özünü payın da qoşup berejek», – degin. Añladıñ çı? Etegenin şo Asew mağa etsin, – dep çıqdı Qazaq.
Bugün borçun alma dep Ahmatxanğa yibergen, Tañala Asew Qazaqğa gelip ilinejek, elge biyabur etejek. Hali murat – aşamay aç yatsa da, Asewden qutulmaq, borçun tölep, yer başlı sen de bolğun, seni qayda barıñ da dep arek çıqmaq.
Geçesi-günü bulan başın götermey degenley işlep, artındağı bazarda da eki yer satdı. Borçnu aqçası qolunda. Onu barma tüşegen yeri çi başğa edi, tek ne amal, Asew arçılmasa, yaşaw yoq. Gelgen yolunda hali barıp berip qutulup qalmağa yaxşı edi. «Heç bermen, şo Asewnü yüregin yal etip. Qorqup, tez geltirdi dep aytma da uyalmas. Dağı da eki gün boljal bar. Şo bitgende geltirip taşlarman aldına. Şonu bulan toyunsun toyumsuz…» – dep oylaşıp, Qazaq Botayurtğa terbendi. Qazaq aslu halda yerturman, aralaşdırıp altın-gümüş işni yürüte.
Qara xalqğa altın-gümüş de qaydan gelsin! Onu et-munu et dep gelegenleni köbüsü bay-biy taypalanı qatınları. Yañı baylar-sawdügerçiler de olardan artda qalmay. Qazaqnı şu dep gesgen bahası da bolmay, bergenin alıp tura. İnsan – bek tamaşa yaralğan zat. Oğar yarama qıyın. Az haq berse, özün san etmey mısğıllay dep, Qazaqnı xatiri qala, köp berse, yarlı görüp, yazığı çığıp etgen dep, qabuna, qarsalay, qalmağal etmege hap-hazir.
On günler alda şulay iş boldu. Qazaq botayurtlu Musa biyni qatınına yiberip gelgen altınından yüzük etip berdi. Altınnı geltirgen yaş yüzüknü gelip alıp da getdi. WoLlah, qıyınıña şunu bereyim dep özü de aytmadı, ber dep Qazaq da. Bulay uwaq-tükge biyler çaqı biyler haq bere turamı dep qoydu.
Artındağı gün erten adamşawlu xozğalıp da bitmegen, birew gelip tamğa qağa. Çabıp çıqsa, – yüzüknü alıp getgen yaş bir zalim irkni başbawlap tutup ereturğan. İrkden de ne awarası bolsun, Qazaq yüzüknü, baliki, biyke uşatmağandır, qaytarıp yibergendir dep buzuldu. Tek ol awzun açğınça yaş aldınlıq etip:
– Şunu sağa biykem yibergen, – dep, irkni görsetdi.
– Neçik? – dedi añlamağan Qazaq.
Qazaqnı sorawun yaş da añlamadı buğay:
– Qayda giyireyim? – dep, abzarğa girmege qaradı.
Hali işni mekenin añlağan Qazaqnı başı birden qızıp getdi. «Meni aç görüp, yiberip gelgen! Mağa, sayki masala, sadağa berip gelgen!» – degen oy mıyın atılta az qaldı. Xarmanıp yiberip başbawundan tutup irkni artğa bağıp tartdı. Başbawdan bu tutğanda birden silkinip getgen yaş haran balahğa yığılmay toqtadı. Onu gözlerinde tamaşalıqnı da, qorqğanlıqnı da belgisi göründü. Qağı bolup qarap qaldı.
Eri nege geç qaldı, ne bolğan eken dep, içi buşup, Canbike şo waqtide qabaq alğa çıqdı. Onu görüp, biraz boşağan Qazaq:
– Ma, iniwüm, alıp gelgen yeriñe eltip giyirme de giyir, – dep, qolundağı başbawnu yaşğa uzatdı.
– Meni ixtiyarım yoq şunu qaytarıp alıp barmağa. Biykemni purmanı. Yetişdirip gel degen, qaytarıp alıp gel dep aytmağan. Sağa peşkeş etip bergen, yüzüknü bek uşatıp, – dedi yaş.
– Bere busa tiyişlisin bersin, xalqnı mısğıllamasın. Alıp bar, iniwüm.
– Biykemni purmanından çıqsam, mağa ne bolağannı sen bilmeysen dağı. Bile busañ, bulay qarışıp qalmajaq ediñ, – dep, yaş yılamsıradı.
Qalalardağı rahmu tışlawlu wahşilik Qazaqnı göz aldına gelip toqtadı. Biyni qapusu, ozoqda, hali aldınday tügül, soñ da zamanlar alışınğan, tek zulmu taymağan, qara xalqnı gözü açılmağan, qursağı toymağan.
– Yaxşı, iniwüm, sen alaysa bar. Biykenge ayt, buyruğuñnu etdim degin. Munu men özüm alıp gelirmen, – dep, Qazaq irkni görsetdi.
Erini artdağı sözlerin eşitgen Canbike yel uçurğanday yoq bolup qaldı. Ondan da onça awarası bolmay, Qazaq doğa bağanağa irkni de baylap, namaz qılıp barayım dep, cuwunma başladı.
Alğasap qayın atası da, artına tüşüp qatını da gelgende, ol namaz qılıp tura edi. Geliw-geliwünde Bolat, irkni abzarnı qapportasına eltip, tobuğu bulan butlarından-qollarından da basıp, tartıp soydu. Etme dep tileme-yalbarma süyse de, namazın bölüp bolmay, Qazaqnı bawru yarıldı. Namaz etip bitgen soñ busa söylemekni maʼnası yoq edi, qaynatasına kömekge bardı. Bolatğa, başğa, kömek de tarıq tügül eken, açuwlanıp pışğıra tursa da, bek oñlu aylanıp, irkni etin tuzlap terisine çırmap, ya giyewüne, ya qızına bir söz de aytmay çığıp getdi.
Biri-birine qarap er-qatın da qaldı. Birazdan Qazaq qatınına:
– Nege etdiñ şu zatnı? Sen artından barmağan busañ, ol gelmes edi, bilmes edi, – dedi.
– Bir Allahuçun menden geç. Sen bizin biyleni tanımaysan. Olanı qolun geri urğan gişi barmı dullu-dünyada! Öle-ölgünçe unutamı edi, saw qoyamı edi, irkni qaytarıp alıp barğan busañ! Hay, qatın gişimen, qorqdum. Men sayalı qorqmadım, sen sayalı qorqdum. Endi şo irkni yimik tartıp soysañ da ixtiyar seniki, – dep, Canbike yılap yiberdi.
– Bah! Nedir sen aytağan! Sen kimsen, men kimmen, arabızda şo laqır bolmağa! Tın! Ustarxannı uyatasan! – dep, Qazaq qatınını çaçlarından sıypadı.
Paçanı hukmusu bulan biylikler-xanlıqlar şolar bulan birçe de qulçuluq taydırılsa da, qullar qalğan. Biy-xannı aldın yimik qul-ʼkarawaşların tutup satma, toqalama-öltürme ixtiyarı yoq. Güçlülege şolanı etmege ayrı ixtiyar tarıqmı dağı? İndemey etip qoysa, kim söylep bola? Sudğa-duwanğa salırmı? Okrugnu hakimlerine arzğa barırmı? Olar barı da biyleni qolunda, aşawu-içiwü, giyimi-tağımı da şolardan.
Paçanı hukmusundan biylege bolğan, başğa, kemlik yoq. Abzarı-üyü tolup dewlet-malı, at aylanmas awlaqlar yeri-mülkü, aldında qulluqçuları – şo küyü küy.
Paçanı hukmusu çıqğan soñ biyler üstewüne dağı da quturup qaldı: ayawsuz topuraqların miñ desätinler xaznağa satdı da, kiselerin altın aqçadan tolturdu. Bir zat da bolmağannı, özler, başğa, biyliginden tüşmegenni olar qara xalqğa har daim görsetmege qast ete: qapularda aldın yimik yıbawdan-yıbaw ötgerile, gümüş torlu atlarına da minip, artına nökerlerin de salıp, aldın yimik biri-birine qonaqlıqğa yürüy, yeri gelse, ağalığın etmege qaray.
Muna bugün de, qonaqlar gelip, qapuda yıbaw yürüle. Sarınğa-yırğa gezik yetişgende, birleni tilewü, başğalarını taklifi bulan Qazaqnı artından adam yiberile.
Qapuğa çaqıra gelgenni Qazaq zalim uşatmadı. «Qaydan da es tapdı bular? Endi paraxat yaşaw yoqdur mağa. Barsañ da balah, barmasañ da balah. Boş qoymajağın bilemen. Tanıyman men şo urluqnu. Hay aman…» – dep oylaşdı.
Biyler artından gişi yiberip gelgen soñ, bayağı, barmasa amalı bolmadı, qomuzun da alıp, gelgen nöker bulan terbendi.
Yolu awul oçardan öte edi. Salam da berip, üç-dört abat ari çığıp barağanda artından Abuşnu «xi…xi…xi…» – dep külegenin de, «Menden qalğan qançıqnı alğan zat bara tura», – degenin de birçe eşitdi. Qazaqnı yüregi yanıp, gözleri qarañı bolup getdi. Burulup aylanıp oçarğa yetip barıp:
– Wa Abuş! – dep qıçırdı.
– Way! – dedi Abuş.
– Bussahat qaytarıp al deymen sağa şo aytğan sözleriñni! Añlaymısan?
– Almasam, başğa, qoymayğan gişi barmı? Sen qoymaymısan? – dep, Abuş külemsiredi.
– Bar! Men qoymayman!
– Qoymay et mağa etegeniñni! Munaman! – dep, Abuşnu marsayğanı da, awzuna qarap qolundağı qomuzu bulan Qazaqnı urğanı da bir boldu.
Qomuznu para-parası çıqdı, güç bolğan qılları bir tamaşa paşman iñırladı. Abuş, eki de qolu bulan awzun da tutup, üç-dört abat ari barıp, çalxasından yığıldı. Barmaq aralarından taba yerge qan ağıla edi. Birazdan es tabıp awzuna tiyip qarağanda, eki tişi sürlügüp qoluna geldi.
Şonda Abuş, birden turup, xınjalın da suwurup çapdı, tek, Qazaqnı üstüne yetişme bolmay, arağa girgenleni birisini qulaçına tüşüp qaldı.
Bir zat da bolmağan yimik sabur-salamat küyde:
– Yaxşı erkekler oçarda xalqnı aldında çabuşmay, – dep, Qazaq yoluna tüşdü.
Biyleni üstüne börkün de alıp. salam da berip girip, Qazaq, yürülegen adatğa göre, eşik artda ereturup toqtadı.
Qazaqnı qolları boş ekenni es etip, Musa biy nökerine qaradı, onda da bir zat da yoqnu görgende:
– Bu neçik geliwdür? Yırawnu qoltuğunda qomuzu bolmaymı? – dep soradı.
– Ayıplıman, biyim. Şulay bir iş boldu. Qomuzsuz gelmege tüşdü, – dedi Qazaq.
– Ne boldu?
– Ixtiyar ber, biyim, xalqnı aldında şonu aytmay qoyayım. Bek tileymen.
– Bah! WoLlah, bereyim, – dep, Musa biy, astaraq «Bir zat çı bolğanğa oşay», – dep, qırıyında olturğanlağa qaradı.
Şo waqtide Qazaq bulan bolğan nöker, biyleni tergewün özüne baqdırma süyüp:
– Biyim, iznu berseñ, men aytar edim ne bolğannı, – dep, yalınçlı telmirdi.
– Ayt, – dedi Musa biy.
Nöker de oçarda bolğan qalmağalnı tökmey-çaçmay, Qazaqnı hisabı bulan çı biraz dağı da qopçutup aytdı. Özü etgen zatnı biyler neçik görer eken dep qorqup turağan Qazaq, Musa biy külep yibergende tamaşa bolup qaldı. Musa biyni artı bulan qonaqlar, olağa qarap da qalğan xalq küleme başladı. Şo üynü içinde Qazaqdan qayrı tişi açılmağan gişi qalmadı.
– Bir tili sayalı eki tiş yaman tügül, – dedi Musa biy.
Hali Qazaqnı muradı – şundan getmek. Musa biyden ixtiyar almağa tartına, özü es tabıp, getme qoyar dep oylay. Qoymadı, külep qanğan soñ Qazaqnı olturtup artı-artından üç ayaqnı götertdi de, nökerine oram etip qomuz geltirtip, öz qolu bulan yırawğa tapşurdu.
– Unut oçar qalmağalnı da, ayt bizge bir-ekini, – dedi Musa biy.
Yırçını yüregi qısılıp turağandan içgen-toyğan biyleni ne awarası bolsun! Dünya buzulup bara busa da xaparı yoq. Olağa yıbaw tarıq.
Özge geziklerde çertgeni bulan aytıp yiberegen Qazaq hali üç aylana boş soğup, soñ başladı:
Er qatınnı erke etse – Hatından ozup geter. Er başsız-bawsuz bolsa, Qatın tatıwsuz bolsa, Ol üy buzulmay neter?..
Yep-yeñil erenleni Yeñer qatınnı awuru. Yeñsiz qatınnı iy eter Erkekni alğan saburu.
Erkegi yeñil busa, Qatını söngür busa, Qara xalqnı içinde Neçik bolur aburu?
Biri sama qoymasa, Til duşmannı yoymasa, Yartı bolur yaşawu, Tatıwsuzluq taymasa.
Gawur qatın küstürer Eliñden, öz yurtuñdan, Zamansız çal qoşdurur – Ol tügüldür qartından.
Qatınlanı yaxşısı Sıylı bolur altından. Yaman qatından çabıp At ozmağan çaltından…
– MaşaLlah, yıraw! WoLlah, aytğandan da artıq ekensen, – dedi Musa biy.
Biyleni awzuna telmirip turağan özge xalq da har kim bir maqtawlu söz qoşdu.
– Ayt çı, ulan, canıñ ne süye? – dep soradı Qazaqğa Musa biy.
– Biyim, mağa bir zat da tarıq tügül. Getmege iznu bersegiz – tilewüm şo, – dedi Qazaq.
İznu boldu. Axşam çaq buzulmağa tura edi, hali deseñ yaxşı yawa. Oram palçıq, oylaşa turup astaraq yürüygen Qazaqnı sama bir-birde ayaqları tayıp gete.
Üyüne yetişgende, qabaq alda qaraldı göründü. «Hay aman», – dep, xınjalına qolun da salıp, tuwra üstüne yürüdü. Yuwuqlaşsa, bawruna yaşın da basıp, yañurnu tübünde Canbike.
– Bah! Senmisen? Munda netesen bu waqtide? – dedi Qazaq.
– Menmen, sağa telmirgenmen. Çıqdı çı eki gözüm, sağa qaray turup, – dep, Canbike gök börünü yimik ulup yiberdi.
– Neni busa da etemisen, giççi yaş tügülsen çi, – dep, Qazaq qatının üyge alıp girdi.
– Ne eteyim yılamay, bu qalmağal nedir?
– Ergişi tebinmey turamı? Endi netesen munça axtarıp?
– Tebingen başğa, urup tişlerin tökgen başğa. Şonça güç-quwat da qaydan gelgen sağa?
– Şo güçnü mağa sen bergensen, Canbike, – dep Qazaq irjayma qaradı.
– Geçgeni sama yaxşı. Geçmegen busa, neter edik?
– Geçgeni yaxşı degen nedir? Kim tilegen oğar geç dep? Men tilemegenmen, ya tilemen.
– Kim tilesin, atam tiletgen, adamlar yiberip.
– Yaman etgen, – dep, Qazaq qaşların tüydü.