Barakalla!
Bir zamanda da Qazaq yazmağa ya yırlamağa hali yimik iştahlı bolmağan. Canbike onu yaşawun yañırtğan. Qatını bulan Qazaq özün nasipli hisap ete, şo nasipni haqında yır yazmağa da toqtaşğan. Oylaşağanı bu neçe gün. Nasip köp zatnı qurşayğan teren maʼnalı söz. Ozoqda, yaxşı qatın da nasip, ergişilik, qoççaqlıq da nasip, sawluq da nasip. Tek, netersen, zamanlar alışına bara, namus-yah da, nasip de hali aqçağa, malğa baylawlu. Yarewkelikni, yalınçlıqnı, eki yüzlülüknü tuwdurağan da muna şo bayağı aqça. Kiseñde puluñ bolmasa, kökge başıñ tiyse de payda yoq. Menmen deygen erkekleni yah-namusun sındırağan nedir – muna şo eliwaş qalğır aqça! Camiyat arağa altın da, mal da yuğağan awruwday yayılıp bara. Baylıqnı birewler edebinden, dininden aldın göregen bolğan. Şulay getse, adam aralıqlar buzulajaq, xalqğa xorluq bolajaq.
Yoq, Qazaq yırında özünü bir giççi nasibini haqında yazmajaq. Şairni borçu – ullu camiyat awruwnu aldın almaq, ondan arçılmağa xalqına kömek etmek.
Qazaq yaza. Yüregi tınışmayğan satırlanı qomuz soğup, astaraq yırlap qaray. Şair oylaşağan küyde, çeberlikni aslusu sözler maʼnalı bolmaq. Say maʼnalı sözler tolu küyde çeber bolup bolmay.
Qazaq yaza:
Haqılları yetip, arslan tutsa da, Haygewlükge atı aytılar käsipni. Ahmaqlanı neçe tersin oñ etgen Oh, üyün Allah yıqsın nasipni! … Qazandan çıqğan qara qul bolsun, Tek kisede awur aslam pul bolsun, Til tübünde yarewkelik söz bolsun, Tek tışından külep bağar yüz bolsun…
Üy-eşikden, aşdan-suwdan qutulğanda Qazaqnı qarşısına gelip, yayağına qolun da tayap Canbike de oltura, yaza busa da, qomuz soğa busa da erini ariw aylanağan qollarına telmirip toqtay. Awur zamanı: mañalayın yer-yerinden yağal basğan, gözleri sawulğan, oğar-buğar biraz erinegen bolğan.
Yaza turup, Qazaq qatınına urlap-urlap qaray, ayawlu betin, ariw gözlerin görgen sayın yañıdan-yañı süyünç tolqun yüregin çayıp, yılı etip çığağanda yimik. Canbikeni mañalayındağı yağalı onu ayroqda bek süyündüre: ulanı bolajaq, yağal bassa, qatın gişi ulan taba dep aytıla gelgen.
Ekisi de oylaşa.
«Allah bergen bu yaxşılıqğa! Ariwlügü ariw. Adamlığı adam. Bir artıq sözü bolmasmı! Bir purmanımdan çıqmasmı! Görgen qıyınğa göre Allahu taalä tınçlıq da bere deygen gerti eken! Tek şo tınçlıqnı dünyada qıyınlıq görgenge tengiri axıratda bere deyler. Baliki, birewlege dünyalıqda da beredir. Muna mağa bergen çi. Tüzelip, tengirim bir ulan da berse, dağı süyünç mağa şu dünyada tarıq da tügül. Dağı ullu yaxşılıqnı men göterip de bolmajaqman. Yaşawum da, yaxşılığım da muna aldımda. Gişige suqlanırday işim yoq», – dep oylaşıp, Qazaq astaraq başın çayqay, sayki, özüne bolğan bu yaxşılıqğa inanıp bitmeygen zamanı.
«Ulan anasına, qız atasına oşasa, nasipli bola dep ayta. Qız tuwsa, alaysa atasına oşasın. Atası yimik qarayawuz bolsun, süykümlü bolsun. Atası görgen qıyınlıqlanı çı görmesin. Hey Allah, şo gün yaraşdırmağa maçiyleni men özüm alıp gelmegen busam, yaşawum bütünley başğaça bolur edi dağı! Yiberemen dep yaş izlep de aylanğan edim xari. Tabulmağanı ne yaxşı bolğan. Qazaqnı görmes edim, süymes edim. Baliki, aldınğı erimden de qolaysızğa tabuşar edim. Onu da kim bile. Har maqtawlar sağa, tengirim…» – dep oylaşa Canbike.
Canbikeni qolları qozu yündey yımışaq. Eri hali taladır degende ol, irjayıp uzatılıp, eki de qolu bulan onu tirsegine yaş yimik tağılıp toqtadı. Qazaq da, irjayıp işin bölüp, papiros çırmama başladı. Tek ol papirosun aldın yimik tartıp qoymadı, qatınına tütün iyis barmasın dep, terezeni yartı açıp, tütünnü şondan baqdırdı. Canbike qarap kep aldı. Qazaq tütünnü qırğa onça da oñlu baqdıra çı, suw göbüknü göpdürüp, milaw-milaw etip uçurağan giççi yaşğa oşap qalğan.
Geçeler otbaşnı aldında da olturup, lap yatağan zaman bolğunça er de, qatın da laqır etip qana.
Qazaq özünü başından getgen zatlanı saburdan xabarlay, bir-birde qomuzun da soğup, astaraq, yañız bir Canbike eşiter yimik yırlay. Yatğanda deseñ, erini har sözü Canbikeni yüregine bal bolup tama. Neçe de pasih tili de bar, neçe de ariw tawuşu da bar.
Qazaq özü yaş zamanda atasını da, anasını da arasında bolğan laqır art waqtilerde onu esiñe neçe kerenler tüşüp tura.
Yaz waqti. Atası Tatarxan doğada kiyiz gesekde olturup papiros tarta, anası Xanza teride yün taray. Laqırı astaraq bara. Doğanı xırında olturup wilaw-tayaq etegen Qazaq ne busa da olanı laqırına qulaq saldı.
– Atabıznı atın qoymağa Allah buyurmadı. Yerde qaldı, – dedi Tatarxan.
– Wöw, nege qala yerde. Allahğa şükür, awletibiz bar çı. Ol qoyar özünü ulanına, – dep Xanza onu göñün aldı.
«Atasını atın atam mağa nege qoymağan eken? Hali hökünegenge oşay», – dep oylaşsa da, Qazaq heç şonu sebebin bilip bolmadı. Aradan günler getme qoyup, bir oñay tüşgende şo haqda anasına soradı.
– Hawliyamısan sen? Atañnı atası tügülmü sağa hali bar atıñnı qoyğan. Nete, sappa-saw gişini atın qoyamı edik sağa? – dep, Xanza tamaşa boldu.
Şo sayalı hali Qazaqnı canı-muradı, Allahnı yaxşılığı bulan qatını ulan tapsa, oğar ullu atası Ustarxannı atın qoymaq. Atasını atın busa soñ tuwğan ulanına qoyajaq.
Muhammat bir yıldan dağı da gelemen dep getse de, işini qıstawulundan çığıp bolmadı. Bozarıp ata-ana bulan dos-qardaş da qaldı. Har yoluqğanda Umar da, «Göresen dağı ulanpawnu hünerin. Başına qolu yetişse, şulay bolağan adat, qulum Qazaq», – dep puşurğana turdu.
Bir gün erten Qazaq olturup işlep turağanda Umar çaqıra turup yaş yiberip geldi. Qırıyında olturup turağan Canbike erine qorqunup qaradı. «Bah, neni busa da etemisen? Muhammatnı atası Umar çaqıra», – dep, Qazaq qatınını inbaşına astaraq qolun saldı.
Qazaq alğasap barsa, Umar üstü peçatlardan tolğan açılğan boqça uzata.
– Muhammat qardaşı Abdulğa yır bulan kağız yazıp gelgen. Hay, masxara-gertidir dağı. Edep etip, ol mağa şolay zatlanı yazmay. Sağa tiyegen yeri de bar, qulum Qazaq, – dedi Umar.
Qazaq kağıznı çığarıp oxudu. Muhammat, gertiley de, özünü teñi qardaşlarına-qurdaşlarına har türlü zatnı yaxsaylı qızlanı-qısırlanı haqında masxaralar etip yazğan. Kağıznı axırına taba Qazaqnı özünü haqında da bar.
Qazaq irjaydı. Yıraqlarda da Qazaqnı özünü haqında Muhammatnı oylaşağanı, soñ da yırnı yazılğan küyü hali onu bek kepine geldi.
– Hı, ne cuwabıñ bar, Qazaq? – dedi Umar.
– Ne cuwabım bolsun! Bek ariw yazılğan. Tili pasih. Har käliması küylü. Meni haqımdan çı ozdurup da yibergen. Gişi sama oxumasın.
– Onu bulan iş bitmey. Oğar yamanoq-yarayğan cawap yazmağa gerek yır bulan, özünükinden de ötkür etip. Senden qayrı şonu yazıp bolajaq gişi de yoq. Bu – Abdulnu tilewü. Şo tilewge endi men de qoşulaman. Siz cahillersiz, ne süye busağız da yazığız birew-birewge. O yeri mağa yetişmey. Amma meni bir tilewüm bar, şonu yaz. Muhammatnı sen yibergensen Peterge dep, anası har gün qulaqlarımnı çaynay. Qısğası, yaşaw yoq. Şonda turğanı taman. Endi sama qaytsın. Muna şu zatnı Muhammatğa ariw yolu-yoruğu bulan añlatmaqnı bek tileymen.
– Bek ariw añlatarman. Dos-qardaşnı çı nege qaramasın gözü, men özüm qarawullayğanlı ne zamandır. Sen zalim tüz aytdıñ, Umar. Har kesge özünü makänı yaxşı yaşama da, ölme-qalma da, – dep, Qazaq boqçanı da alıp yürüdü.
Muhammatnı yüregine yaxşı tamdırıp yazmağa gerek. Bir de qaramay qaytsın. Taman yat ellerde turğanı. Hali ol Yaxsayda bar busa yamanmı edi?
Yolda oylaşa turup gelgen Qazaq üyge giriw-giriwündoq birinçi baytnı yazdı:
Bismilla, kömek et, ay soltan karim, Sazğa saz gelişsin, tüzelsin yırım, Aldın çı bar edi yırğa hünerim, Tıñla çı, qarayıq, Muhammat apendi.
Muhammatnı dos-qardaşından, qurdaşlarından salam yazğan soñ, ata-ananı tilewün añlatdı, ulanın Peterburgğa yibergen dep ayıplı görüp, anası qulaqlarımnı çaynay dep, Umar aytğan zatnı da bir yerge ariw etip qısdırdı. Soñ Yaxsaynı bugüngü halından yazmağa başladı. Art waqtilerde sawdügerçilik bulan birçe arağa çığıp gelegen bir tabun nas, namart qılıqlanı da esgermey qoymağa bolmadı:
Axşam geç qaytıp, üylerinde yata, Ant etip saqatnı – tügül dep sata, Beş şayı payda uçun atasın aldata, Birinde tüzlük yoq, tergeseñ, apendi… Bir-birine yaman xıyalda, qastda, Ilähi, tüz tügül qardaş da, dos da, Dosuñ da haram – qarasañ asta-asta, Tamaşa, zamanlar türlengen, apendi. Bizde bir tabun bar, biri-birinden usta, Oçarda olturup qatınlarday yasda, Yüz xabar çığarır yoq yerden esde, Tuffu! Yah, namus tas bolğan, apendi. Aytdı-quytdu söylemek bu tabunnu işi, Tañlarmı şu yolnu namusu bar gişi, Xasap bazarda, tüken oçarda haligi gelişi, Axırların Allah tüz etsin, apendi.
Oxuğan-oxuğan uşatdı, hatta yazıp alğanlar da boldu.
Qazaq muna şo günden tutup Muhammatdan cawap gözley başlasa da, uzaq qalmay Yaxsayda bolup getgen quwunlu işler onu bütün tergewün de, oyun da alıp toqtadı.
Bir gün tuwma turağan yaşğa opuraqğa çıt almağa dep tükenge getgen Canbike bop-boş qaytıp geldi.
– Ne boldu? – dep haleklendi Qazaq.
– Ahmat borçğa qumaç bermedi. Göz aldımda depterine de yazıp özgelege berdi, ne ala busa da, mağa bermedi.
– Ne dedi dağı? Nege bermeymen dedi?
– Ne desin, sizin yimiklege bermege meni taşlanğan sayaq malım yoq, – dedi.
– Qayırmas. Bir de talçıqma. Netesen yüregiñe onça da awur alıp? Satmağa oñarğan zatlarım barnı bilesen çi. Bazargün, Allah buyursa, satıp aqça eterbiz. Aqçanı görse çi ol, senden ayıp busa da aytayım, çeçip şalbarın da satajaq, alağan gişi busa. Bir awarañ da bolmasın. Neger busa da antsuqal ete turamı, – dep, Qazaq qatının inbaşından sıypap rahatlandırıp olturtdu.
«Sizin yimiklege», – dep aytıp gelmege, başğa, bizin özünden kem yeribiz barmı? Sawdüger bulan xalqnı aldatıp, mal qazanıp göpse tügül, özü, başğa, ne zatdır? Barıp şulay da aytıp, sıpatına qarap xınjal bulan çapsañ, mah, bayağı Sibir, qoyup qoyayım deseñ, qanıñ qaynay, qoluñdan iş tüşe. Amma men şoğar sözümnü zaya da etmen, dawlaşıp, onu yüregin yal da etmen», – dep oylaşıp, Qazaq, yüregine az-maz busa da saburluq salır dep, baş barmaq bazıqlıq papiros çırmadı.
Şo laqır neçik de basılıp qaldı. Qazaq dertin gişige bildirmedi, birewge de känt etmedi, özün-özü aşap turdu.
Cumagünler tüş namaz cuma mecitde qılına, hatta özge yurtlardan bazarğa gelgenler de namazın onda girip ete. Bazarda satıwu-alıwu barğa da qaramaylı, Qazaq da bir zamanda da cumağa barmay qalmağan.
Cuma mecitni içi at çapdırarday ullu maydan. On-on beş üynü qoşsa, şolay bolmağa yaray. Cabarğa qalın ölen töşelgen, üstünden xali-xalça yayılğan. Namaznı xalq şonda ete. Hamanda yimik namaznı bugün de budun qıldıra. Ol alda. Barı da xalq oğar telmirgen: ol tizlerinden oltursa xalq da oltura, baş ursa, – baş ura, eretursa, – eretura. Dinni aburu ullu, şoğar göre onu yürütegenleni de nizamı güçlü.
Namaz qılıp bitgende, adatlı halda, cuma alğa çığıp, qadi söyley, xalqnı sorawlarına cawaplar bere, erişiwlü-tartışıwlu zat busa, çeçe. Hasili käläm, cuma namaznı artı öz töreçe bir cıyınğa-duwanğa aylanıp qala.
Hali tükençi Ahmat söylemege turğannı Qazaq neçe de uşatmadı. Neçaqı aytsa da, Ahmatnı Canbikege söylegen zatlarına yüreginden qajıwu tayıp bitmegen.
– Hey xalq! Har maqtawlar Allahğa, biz barıbız da Muhammat payxammarnı sollAllahu aleyhi wa ssalam ümmetindenbiz. Dinibiz cawhar, yürekleribiz taza. Wa amma bizin arabızda birewler bar, bir de başğa tügül poqluqdağı qoñuzaqlardan, quru xotğanıp, dünyağa nas iyisni yayıp turalar.
– Kimlerdir şolar? Aytağan zatıñnı açıq etip ayt! – dep qıçırdılar yer-yerden.
– Aytma da bek aytajaqman, tap ari yağından çığarıp! – dep, Ahmat, qaptalını qoltuq kisesinden bir dört büklengen kağız çığarıp, sözün uzatdı: – Hali men sizge bir zat oxuyum. Hey xalq! Qulaq salıp tıñlağız!
Axşam geç qaytıp, üylerinde yata, Ant etip saqatnı – tügül dep sata. Beş şayı payda uçun atasın aldata, Birinde tüzlük yoq, tergeseñ, apendi.
Endi men sizge sorayman, hey camaat, şu kälima kimni haqında yazılğan? Bizin yaxsaylılanı haqından yazılğan!
– Barı da yaxsaylılanı haqında yazılmağan, tükençileni, xasapçılanı haqında yazılğan! – dep qıçırdı artdan birew.
– Köp ariw. Men, masala, tükençimen. Şu zat endi meni haqımdan yazılğan bolup qalsın. Şolay bolğanda, bu – tübü-ornu yoq muhtan. Kimni men aldatğanman, kimni kepegin qaldırğanman, çığıp, şunda meni aldımda eretursun, camaatnı aldında cawap bersin. Cumanı aldında muna men şonu tileymen.
Birew de turmadı, tek artdan dağı da:
– Aldatıw türlü-türlü bola. Har malğa bizden neçaqı alağanıñnı bilgen bulan, sen özüñ oğar neçaqı tölegenni biz ne bileyik! – dep qıçırdı birew.
Şolay haqıllı sorawnu gözlemeygen Ahmat awzuna suw alğanday toqtap qaldı. «Sorawnu uşatmadı», «Olay zat kepine gelemi dağı», «buznu üstünde nalsız at yimik toqtamadımı» – degen tawuşlanı eşitgende, biyabur bola turağanın bilip, Ahmat:
– Men bir zamanda da namusumnu satmağanman ya satmasman! – dep qıçırdı da, yötkürüp, sözün uzatdı: – Amma birewler bar namusun satağan. Yahı-namusu bar deygen erkek gişige şulay yala yabarmı? Yapmas! Muna tıñlağız artına:
Biri-birine yaman xıyalda-qastda, Ilähi tüz tügül qardaş da, dos da, Dosuñ da haram, qarasañ asta-asta…
– Alay bolğanda biz, qırdağı gök börüleni yimik, biri-biribizni aşamağa hap-hazir ekenbiz. Endi bizin arabızda qardaşlıq da yoq eken, dürmü? Men sizge sorayman, camaat!
– Ya kim yazğan şulay edepsiz zatlanı? Mekenli munapıq bolmağan gişi şunu etmes, – dep, saqalın sıypadı budun.
– Kim yazğannı elni aldında men soñ açıq etejekmen. Hali dağı da artına tıñlağız. Ariw tıñlağız, camaat ahlü! – dep Ahmat sözün uzatdı: – bitegen yerin oxuy turaman:
Aytdı-quytdu söylemek bu tabunnu işi, Tañlarmı şu yolnu namusu bar gişi, Xasap-bazarda, tüken-oçarda haligi gelişi…
– Alaysa bizin arabızdan erkeklik de tayğan eken! Biz qatın gişiler yimik aytdı-quytdu yürütegen bolğan ekenbiz! Hey camaat ahlü! Endi men sorayman sizge: xalqnı şulay poqlayğan gişige biz ne at bermege tarıqbız? Poq yürekdir şonu atı! Şo poq yürek de kimdir desegiz, biz abur-sıy etip, arabızda sıyındırıp saqlayğan, qaydan gelgeni de mekensiz Qazaq! Endi men sizden dağı da sorayman: şulay gişige biz ne cawap bermege tarıqbız?
– Bilegenin yazmağa qoymaymısan?
– Gerek çaqı ariw yazğan!
– Dağı yazmayğan etmege gerek, qardaş!
– Bu ne küydür har kim yekiregen! – dep, yer-yerden qarışıqlı tawuşlar eşitildi. Şo tawuşlanı özüne paydalısına ilinip, Ahmat:
– Dağı bir zat da tarıq tügül, men bile busam, qomuzu-yırı bulan şo Qazaq dep aytağan adamnı arabızdan yoymağa tarıqbız! Qaysı taşğa süye busa da barıp başın ursun! Yırçı tarıqlı bolsa bizge, Yaxsaydan tabarbız! – dep qıçırdı.
– Şo yırnı men bek tilep yazdırğanman, cawabın da men beremen. Ya dinge, ya Allahutaalağa qarşı zat şonda yoq. Bir-bir ahwalatlanı haqında biraz açıtdırıp aytılğan bulan, onu da heç ya yalğanı, ya yalası yoq. Barı da zatnı özüñnü başıña tartmaq, Ahmat, seniki de tüz tügül. Osal zatlar da aytılıp getdi şu yerde. Şo da ariw tügül. Bizin Yaxsay yurt bolup yaralğanlı geç gelgenni qondurup, aç gelgenni toydurup yürügen. Gelginçige namartlıq etmek bizin ata-babalarıbız eşitgen zat tügül. Eger de camaat şo yır sayalı taqsırlamağa tiyişli görse, meni taqsırlasın, – dedi Umar.
– Sen ulanıñnı yuwuğu ekenge yaqlaysan şo yırçını, haq yürekden söylemeysen! – dep qıçırdı birew.
– Yañız bir Muhammatnıki tügül, barı da yarlı ulanlanı yuwuğu Qazaq! – dedi Samat.
– Sen de söz qoşağan bolğanmısan endi! Qıs şo awzuñnu! Qısmay busañ, men qısdırarman! – dep, xasapçı Nabi xınjalına qol da salıp, Samatnı üstüne yürüdü.
– Qısdırağan gezikge yetişse, men qısdırarman sağa awzuñnu, köpeöğulu! – dep, xınjalın da suwurup Samat da terbendi.
Nabi de xınjalın suwurdu. Çabuşuw başlanmağa turağanda Qazaq yetişip gelip, ekisini de xınjallar bar qollarından tutup:
– Berigiz bussahat xınjallanı! – dedi.
Samat sözsüz berdi, Nabi busa, xalq eşiter yimik yaxşı qıçırıp:
– Men seni yimiklege xınjalın beregenlerden tügülmen! Sen şonu añlap qoy! – dedi.
– Berme de alay berirsen! – dep, Qazaq onu qolundan yaman qısdı: xınjal yerge tüşüp, xalige çançıldı.
Nabi endi Qazaq bulan tebinmege qarasa da, ullular ayıp etip ayırdı.
– Göremisiz, şo Qazaq dep aytağan adam Allahnı sıylı üyünde de qalmağal etmege hap-hazir! – dep, Ahmat xalqnı dağı da kisdirme qaradı.
– Wa Ahmat! Men giççimen. Sağa qarşı söylemege namusum qabul etmey. Amma tengiribiz şahat, söylemesem sen qoymaysan. Sen şunda aytğan-aytğan zatğa men yaxşı qulaq salıp tıñladım. Bir hökünçüm bar. Şo da nedir deseñ, şo yırımda seni atıñnı tutmağanım. Amma dağı yırlarımda men şonu etermen. Etip bolağanıñ bar busa, mağa et, munahanaman! Sağa tük çaqı pisirewü bar gişi yetti qat yerge girsin! Camaatğa meni heç sözüm yoq. Camaat get dese, bugün bussahat çığıp da getemen. Başğa, kepim de buzulmay. Amma, Ahmat, seni yimikler aytıp getegenlerden men tügülmen! – dedi Qazaq.
Umarnı harakatı bulan qadi xalqğa tozuralma buyruq etdi. Qırğa çıqsa da, xalq mecit alda eki yan bolup toqtadı. Cahiller senge-menge çıqdı, xınjallar, bayağı, suwuruldu. Arağa girgen Qazaq da ep etip bolmay, artından yaş yiberip, getip bara turağan Umarnı qaytarmağa tüşdü. Umar da, onu bulan birçe awul qartlardan beş-altı gişi de gelip ayıp etip, cahilleni neçik de tozdu. Özünü üstünden yabuşuw-çabuşuw bola dep qorqup, Qazaq xalq mekenli tozulup bitmeyli getmedi.
Canbike birgine-bir çıt kapotu bulan qabaq aldağı xaside olturup telmirip tabuldu.
– Bu ne olturuwdur? Sağa çı suwuq tiyip qalmağa yaray. Üstüñe zat giymey nege çıqğansan? – dep qarsaladı Qazaq.
– Köp awaram barmı şo giyegen zatlardan, – dep, Canbike yılap yiberdi.
– Ne bolğan? Neden bar dağı seni awarañ? Bu ne yılawdur yaş yimik? – dep, birden-bir talçıqdı Qazaq.
– Senden bar meni awaram. Birewler ayta, mecitde seni öltürmege süye bolğan dey, birewler ayta, bizin yurtdan quwalamağa süyegenler bar dey. Azmı oylaşmağa zatlar!
– Olar barısı da boş sözler. Yarılıp öle turarlar, etip bolağanı çı yoq. Allahğa şükür, seni menden ayırıp bolağan gişi çi yoq şu dünyada. Sen bolğan soñ, dağı zatdan awaram meni de yoq, – dep, Qazaq qatının tirseginden tutup alıp yürüdü.
Üyge girgendoq şo ullu qursağı da bulan Canbike, yawluğun da çeçip, erini ayaqlarına larx dep yığıldı.
– Netesen? Bu nedir etegeniñ?! – dep, Qazaq qorqup getdi.
– Bir Allahuçun, meni xatirim yoq busa, bir balañnı betin et, şundan geteyik, atamnı yurtuna barayıq. Girme üyü de bar, Allahğa şükür, halige görme günü de bar. Haligine sağa bir zat bola. İnan, yüregim bilip tura, – dep, Canbike yılap yiberdi.
– Neni busa da etemisen. Allah qoysa bir şaylı qatın, – dep irjayıp, Qazaq qoltuqlarından tutup, qatının astaraq turğuzdu.
– Qarayman, sen meni süymeysen, süye busañ, tilewümnü eter ediñ, sözüme tıñlar ediñ, – dep, Canbike yılayğan küyünde erini töşüne basıldı.
– Ekibiz de olturup oylaşıp qarayıq. Hali şulay qabunup-qarsalap turağanda oylaşmayıq, yürekleribiz az-maz busa da basılğanda, ariw paraxatıbızğa oylaşayıq, – dep, qatının Qazaq astaraq, ayawlap taxda olturtdu.
Şo geçe de, sawlay cuma da oylaşdılar. Qatınını halına qarap, Qazaq ol aytağanğa razi boldu: yaş tabağanğa da, yaşamağa da Canbikege, ozoqda, ata yurtunda yaxşı bolajaq. Oğar tınç busa, ne başğa, Qazaqğa da tınç, qıyın busa – qıyın. Qazaq razi bolmayğan, tek halige, göñün ayap, qatınına aytıp bolmay turağan bir zat bar busa, – o da üy giyew bolup barmaq masʼaläsı. Tek bir gezik söz arada Canbike dağı da:
– Atamnı ullu üç üyü bar. Birisi bizge bolmaymı? – degende Qazaq neçik de aytmasa qutulmadı:
– Canbike, xatiriñ de qalmasın, başğa, seni atañ yaman dep tügül, amma men bir zamanda da üy giyew bolup turmağa razi bolmasman. Sen şu yerin halidenoq añlağannı süyemen. Soñ arağa söz tüşegen küy bolmasın, – dedi.
– Wöw, qayda turarbız dağı? Başıbıznı suqmağa teşik tarıq çı, – dedi Canbike.
– Yaxsay çaqı bolmasa da, Botayurt da ullu yer. Halige birewlerde turarbız, soñ bir Allah yazğan bolur buğay.
Ata yurtuna qaytmağa amal busa, awlaqda qoş etip turmağa da razi Canbike onça qarşılıq etmey razi boldu. Wahşi erden qutulup, yaxşı erge tarığan Canbikeni süyüwden çalqınağan nazik yüregi yaşawnu yañı qorqunçlu tolqunu urunğanlı yaman qartıllamağa başlağan, arek çığıp yerleşmeyli toqtamajaq.
Yaş tuwmağan busa da hali Canbike özün ana hisap ete. Ana yürek deseñ ayrıça bir başğa zat: yaxşığa yayılır, yamanğa cıyrılır. Ana yürek isiwü bulan balasına yaşaw da berir, onu har balahdan qorup da saqlar. Hali Canbike özü quwatsız, halsız bolup qalajaq busa da, yüregini şo güçü bulan balasın da, erin de asırap-ayawlap turmağa qabul.
Qazaqnı yüregine getmekni salğan birdağı zat bar. O da – özü sayalı yurt eki yan bolur, qalmağal başlanır, canı yimik göregen Samat qurdaşı da haligine bir balahğa tüşer dep qorqmaqlıq. Samatnıki ayroqda ullu qayğı. Qorquw bilmeygen bir deli batır. Haligine birewnü qursağına çança. Artın bir de oylaşmay. Olay yararmı dağı. Tüp bağanaday begip üy tutğan qatını, altın bürtükleni yimik eki ulanyaşı, bugün bar busa, tañala yoq qart anası.
«Bir zat bolsa, men sayalı bolajaq, mağa da öle-ölgünçe hökünç bulan turmağa tüşejek. Getsem, qalmağal bitip qalır, Samat da bara-bara es tabar. Tfu maşaLlah, üy-eşikden tüzelgen. Şu ojaqğa pitne salınğan gün meni ölgen günümdür», – dep oylaşa Qazaq. Qazaq xasap bazardan malnı sawlay çarxın alıp gelgende, Canbike tamaşa bolup qaldı.
Eri özü teşiler dep, Canbike soramay toqtadı. Olar üylengenli yıl yarım tügül bolmay, amma biri-birin tuwğanlı birçe turğan gişiler yimik añlay. Canbike bek üy-canlı qatın. Noxurat kepek busa da, tüşgen zatnı qısıp-cıyıp saqlay. Şo sayalı bolmağa yaray, ol öpkelenip yibermesin dep, Qazaq irjayıp:
– Et çi, qatın, tepsini lap arağın çığarıp halpama da, as etni de. Bu geçe tap tañ qatğınça yıbanabız, – dedi.
– Wöw, ne yaxşılıq bar şonça-şolay? Açıq etip aytmağa yaramaymı? – dep, Canbike tamaşa boldu.
– Özüñ bilmeymisen ne yaxşılıq ekenni. Çaqıraman qurdaşlarımnı da, axırınçı gezik olturup ariw laqır etebiz, aşaybız-içebiz. Eki xaba boza da hazir. Samat alıp gelejek. Ha hali, Canbike, neçaqı qıyın busa da aşğa urun. Samırsaq meniki, hamanda yimik arçıp-tüyüp hap-hazir etip aldıña salırman.
– Gerti aytamısan, Qazaq! Getebiz alaysa! Ata yurtuma barabız! Aldanoq aytmaymısan dağı? Hali aytağan adatmı, barı zat gelip tığılğanda! Men bussahat! – dep süyünüp aylanma başladı Canbike.
Qatını aş etme, eri samırsaq arçıma urundu. Uzaq qalmay geltirip eki xaba bozanı taqçağa Samat da saldı.
Adamlar halpama bişe turup cıyıldı. Ariw, boza da içip, et bulan halpama da aşay turup laqır etme başladılar.
– Bu geçe, qurdaşlar, men yırlap sizin lap qandırmağa süyemen. Dağı qaçan yoluğabız endi, onu bir Allah bile, – dedi Qazaq.
– Bah! Neni busa da aytamı gişi! – dep tamaşa boldu qurdaşlarını biri – geziwçü Yahya.
– Ayt-aytma, işler şolay, qurdaşlar. Canbike de, men de gertiley de getmege toqtaşğanbız. Qatınnı yüregi neçaqı aytsa da ata yurtuna tarta. Qatın aytar – er qaytar degenley, meni de dağı amalım yoq. Kim bile, eşitgen busağız da, birewge «Qaysı yurtlusan?» – dep sorağanda, «Qaysı yurtlu ekenimni özüm de bilmeymen, hali de qatın almağanman», – dep cawap bergen dey. Sizden ayıp busa da, meniki de muna şo küy, – dedi Qazaq.
– Getmekni de türlü-türlü yolları bola. Sen yaxsayğa art berip getemisen-al berip getemisen, şunda olturğan qurdaşlarıñ biz şonu bilmege tarıqbız. Ahmat yimik sawdügerçiler de, Nabi yimik awzundan ne çıqğannı bilmeygenler de haplağan bulan gete busañ, miñ ayağıñ bar busa, birin de almaysan, biz saw çaqı. Wolla, yañı dos-qardaşımnı yağına baraman özüm dey busañ, o başğa masʼalä. Yoluñnu Allah tüz etsin, etme de eter inşaaLlah, – dedi kireçi Bota.
– Bota tüz ayta. Bizin barıbıznı da şo Ahmatğa da, Nabige de hisap etip, çeçip esgi çarığın da yurtğa atıp getmekni işi başğa. Bugün ayrılsaq da, tañalasında yoluqmaq bar, arada hamanlıq dosluq bar, qurdaşlıq bar dep getmekni işi başğa. Biz sağa neçik abur etegenni, Qazaq, sen özüñ yaxşı bilesen. Sağa aytıp añlatmağa tüşmey, – dedi Yahya.
– Bek yaxşı bilemen, ulanlar. Köp barakalla sizge. Awlaqğa ot da bir tegin bitmey. Arekden qarasañ, bütün biçenlik bir yimik görüne, yuwuq barsañ, gök otğa qatışıp hacirik bulan masesgi de tabula. İnsanlarda da şolay. Yaxsay ya xalqına, ya adatlarına gişi söz tabup bolağan yurt tügül. Tek, bayağı, masesgisi bar içinde, eliwaş, – dedi Qazaq.
Qazaqnı getegenin añlağanlı Samat dat yutup toqtağan. Hali de ol oy basıp olturğan, neçik tileygenin, ne aytağanın bilmey, Qazaq getmey qalsa, ne etmege de qabul. «Baliki meni abzarımnı yat görüp getedir, gişini üyünden yalqğandır-incingendir. Bulay etsem, qardaş. özü turağan şo üynü Qazaqğa anasını sütünden de halal etip bersem. Hı? Olay da razi bolmasa, barı da dosu-qurdaşı bir bolup, eki üy etip bersek. Hı?..» – dep oylaşa. Şo oyun ol hali añlatma da añlatdı:
– Başğa sizden haqıllıman dep söyleygenim tügül. Amma yüregimdegi zatnı aytmay turup bolmayman. Qazaq, sen mağa ata da bolduñ, ağa da. Tileymen, getme. Men özüm de, başğa, malım-matahım köp gişi tügülmen, özüñ yaxşı bilesen, amma bar zatımnı senden qızğanmayman. Muna şu cıyılğan qurdaşlarıbıznı da şahatlığı bulan sağa bu üynü ençilli etip beremen. Bussahat Quran bulan ant da etemen. Şoğar da razi tügül busañ, muna şu qurdaşlarıñ da, sawlay yurtnu xalqı da bir bolup, sağa yaxşı-yarayğan eki üy etip bereyik, – dedi.
– Gep-gerti ayta Samat. Bek eterbiz. Etme de, süye busañ, haybar qalalar eterbiz, – dep qoşdu Yahya da.
Yüregi tarlanıp, gözyaşları görüngen Qazaq qurdaşlarına bildirmes uçun turup qırğa çıqdı.
Ol getgende qurdaşları laqırnı öz arasında uzatdı:
– Endi çi qalğanıdır Qazaqnı.
– Ya bu Samat tilge ne bek usta eken!
– Usta bolmaymı dağı Qazaq bulan bir qalqını tübünde turğan soñ.
– WoLlah, gerti aytasan. gördügüzmü Samatnı yol tapğan küyün. Geligiz, gertiley de, Qazaqğa eki üy etip bereyik. Camaat urunsa, şo bir zat da tügül.
– Özüne bildirse, ol razi bolmajaq. Menligi bar adam. Bildirmey işlep, bitgende geltirip giyirip qoymağa yaxşı edi.
– Miñ qulaqlı el bilmey qalamı? O çu bajarılağan zat tügül.
– Qapu bağanalağa dep qoyğan eki arqalığım bar, eki de üyge göndelen salmağa yaray. Tañaladan tutup şolanı çabıp oñarmağa başlayman.
– Bir üynü iraxisi meni payıma…
Qazaq qaytdı. Qurdaşları sözün bölüp, oğar telmirip toqtadı.
– Köp barakalla sizge. Har sözügüz bir altın. Bulay da xalq mağa köp kömek etgen. Üyler de işlep berip, endi meni başıma şo namusnu da salmağız. Sawlay ölgen hisap. Şu yerdegi Botayurt tügülmü, Allah buyursa daim gelip-getip turarbız. Seni, Samat iniwüm, bir de kepiñ buzulmasın. Bugünden soñ da öle-ölgünçe men seni ağañman, sen meni inimsen. Qanıbız başğa bolğan bulan canıbız bir. Tileymen, endi şu laqırnı qoyayıq, – dedi Qazaq.
– Qoyayıq, qurdaş Qazaq. Bilegenibizni biz aytdıq, amma sen razi busañ, aytğanıbıznı etme de etejekbiz. Sen razi bolmağan soñ qoyarbaz, – dep, Yahya xatircan bolup toqtadı.
Yetti üynü yesiridey muñayıp Samat da olturğan edi. Şonu es etgen Qazaq: «Men çi xalqnı muñaytma çaqırmağanman, yıbatma çaqırğanman», – dep oylaşıp, tamda ilingen qomuzuna uzatıldı da:
– Qaysı yırnı aytayım, qurdaşlar, hağız hali, – dedi.
Qomuznu nazlı, qartıllawuq awazı da, yırnı xabarı da eşitilgende yürekleri yibigen ulanlar:
– Ahmatnı yırın ayt, – dep tiledi.
– Ne Ahmatnı yırın? Meni olay yırım yoq çu, – dep tamaşa boldu Qazaq.
– Ya şo bayağıda cuma mecitde özünü haqında yazılğan dep kupes Ahmat oxuğan yır bar çı, ona şonu aytabız, – dedi Bota.
– Tüz aytasan, Bota. Şo Ahmatnı qaydağı nas pışdırıqların açağan bayağı yır bir miliönğa bar, – dep qoşdu Yahya da.
– Heyler, şo yırnı men tutdurup Agmatnı haqında yazmağanman. Özüm yurtdağı halnı Peterge Muhammatğa yazıp yibergenmen. Ahmat özü daw süyüp, tarıqsız başına tartıp aylana, – dedi Qazaq.
– Olay busa dağı da yaxşı çı dağı: urlağannı başında ot yana deygen küy. Ahmat özünü taqsırın özü bilgen. Ayt hali, Qazaq, ariw tıñlayıq, – dedi Yahya.
Qazaq yırlama başladı. Üynü içi çuw bolup qaldı. Yırnı maʼnasına qanıp, tıñlawçular Qazaqnı bu geçe ayrıça muñ çığağan tawuşuna tergew de bermey qoydular.
– Yarılıp öle turar buğay şo Ahmat da, onu aşnaları da. Şulay pitat yazılğan yır dünyada dağı yoq da yoqdur. Har sözü bir milönğa bar. Köp sawbol, Qazaq, köp barakalla sağa, – dedi Yahya yır bitgende.
– Sen getseñ de, Qazaq, bizin arabızda yırlarıñ qalağanı sama yaxşı, – dep qoşdu Bota.
– Dağı qaysı yırnı aytğannı süyesiz? Başüste. Buyurmaq sizinki – yırlamaq meniki, – dedi Qazaq.
Olturğanlar erten bolğunça tıñlama da qabul edi. Qazaq laqır bulan aralaşdırıp dağı da üç yır aytdı.
– Allah buyursa, tañala quşluqda Samatnı arbasına da minip terbenebiz, – dedi Qazaq, qurdaşlarına sawbol ete turup.
Artındağı gün Qazaqlar malın-matahın da arbağa yüklep çıqğanda, gent yağağa cıyılıp köp xalq qarşı boldu.
– Bu ne işdir, Samat? Bugün, başğa, bazargün de tügül çü, – dep tamaşa boldu Qazaq.
– WoLlah, bilmeymen. Barıp qarayım hali, – dep, Samat da terbendi, – oğar bağıp xalq da yürüp yiberdi.
Az mühletni içinde Qazaqğa neçe türlü oy geldi. Bir oyu ozup, xınjalın aldına yaxşı tartıp, oñaylap toqtadı: şo xalq Ahmat kisdirip salğan yada haqğa tutğan adamlardır dep oylaşdı.
– Ne quwun bar? Qayda çabıp barasız? – dep soradı Samat başlap yoluqğanlağa.
– Özüñ barı quwunnu başı da bolup, sen de soraymısan? Yırçı Qazaq yurtdan gete tura dey çi! – dedi birew.
Kimni haqında aytılağannı hazirine es tapmağan Samat:
– Heyler, açıq etip aytığız. Kimdir ol? – dep soradı.
– Kim degen nedir? Yırçı Qazaq! – dedi adamlar.
Samat qaytıp arbasını yağına gelgende, ondan aldın yetişgen xalq Qazaqnı qurşap alıp tabuldu. Köbüsü – yaş örümler, cahiller. Qartlar yetişip bitmegen, saburu-aburu bulan gele. Soñ olar yetişgende, belaq taypa tayıp yol berdi. Qartlanı aq saqallı aldağısı, Qazaqnı qarşısında asa tayağına da tayanıp:
– Elni awzu elekdir dep aytıw bar, qulum Qazaq. Biz şunda sen yurtdan gete dep eşitip gelgenbiz. Sawbol etme süyebiz. Sen bizin tarığıbızğa da, tarçığıbızğa da tabulduñ. Pasih yırlarıñ bulan yürekleribizni aldıñ. Köp sawbol. Bu da sağa unutmasğa elden bir sawğat, – dep, qolun göterdi de, artdan bir cahil ulan bergen gümüş saplı xınjalnı da, tağımçaqlı belbawnu da alıp, Qazaqğa uzatdı.
– Şunça-şulay sawğatnı almağa, başğa, meni xalqğa etgenim yoq. Alıp bolmayman, – dedi Qazaq.
– Onu senden yaxşı el bile, qulum. Elge öz namusun etmege qoy, – dep, aqsaqal xınjalnı da, belbawnu da Qazaqnı qoluna tutdurdu.
Qoymayğannı bilgende Qazaq, sawğatnı da qoltuğuna qısdırıp, qartlanı bir yağadan qolun alıp sawbol etdi, soñ özgelege de:
– Hey camaat ahlü! Sawboluğuz! Esen-aman turuğuz! – dep qıçırdı.
– Bah, Qazaq, bizge bir yır aytmay getip qalamısan dağı? – dedi cahilleni biri.
– Bah! WoLlah, getmesmen! Bek aytarman bussahat! – dep, Qazaq qomuzun da soğup şulay yırladı:
Yasawullar görse yasanıp, Yasanğanlar görse belsenip, Yasanıp yawğa çabar batırlar, Yamanlardan qolay eken qatınlar. Eki yaman bir-birine betleşse, Yarewke söylep yatarlar, Eki batır bir-birine betleşse, Oybolatğa oysuz canın satarlar. Can ayawsuz, çarx yalsız Çapsa geser batırlanı bolatı, Çapğan gün aziz canın ayayğan Yamanlağa Allahnı miñ nalätı! Soñ börkün de qoluna alıp, Qazaq:
– Ey Yaxsay ahlü! Köp barakalla sizge! – dep, başın enkeytdi.