Qayğı, süyünç aralaş
Kağıznı oxuma başlağandoq Qazaq:
– Atabay! – dep qıçırıp yiberdi.
– Ne bar? – dep, Atabay çabıp geldi.
– Ne bolağandır, özüñ saw bolğun, şawxal geçingen, endi sama qaytarır buğay bizin.
– Men çi inanmayman. Pisirew etegen darajadan da ötgenbiz. Toğuzgine-toğuz ayıbız qalğan tügülmü, Eki yıldan da artıqğa çıdağan, şoğar da çıdarbız.
– Kağıznı Wasiliyge görsetmege gerek, – dep, Qazaq qarşıdağı barakğa bağıp yürüdü, artı bulan Atabay da bardı.
– Paça boldu, şawxal boldu – bular, ozoqda, ölüp yaxşı. Amma şondan sizge başğa yaxşılıq bolur dep inanıp bitmeymen, – dedi Wasiliy, Qazaqnı muradın añlağanda.
– Bizin şunda şawxal yibergen. Ol öldümü? Öldü. Biz bulay da eki yıldan da artıq nehaq turup turabız. Endi sama bizin qaytarma borçlular, – dep tutdu Qazaq.
– Abumuslim ölgen bulan bayağonoq ulanı şawxal bolup olturğandır. Men sizin şawxalığıznı da tanıyman, ulanın da. Şurağa generalnı yağına gelip görgenmen neçe kerenler. Bir şaylı zat şo ulanı da tügül. Qarağanda, ağusu betine çığıp tura. Soñ da yonkütataq.
– Şo çu gerti, – dep, Qazaq oylu toqtadı.
– Munda birdağı bir añlaşılmayğan zat bar, – dep, Wasiliy de papiros çırmama başladı.
– Nesi añlaşılmay? – dedi Qazaq.
– Nesi añlaşılmayğandır, bir keren laqır etegende sizge sudnu şura garnizonda etdi degen edigiz. Sizge sudnu şonda nege etgenni, Sibirge nege soldatlağa qoşup yibergenni heç añlap bolmayman. Qız qaçırğan dep, garnizonda sud etme küy yoq. Sizin bir başğa taqsırığız bolma gerek, yada bolmasa da, bar edi dep sizge yala yapğan bolma gerek.
– Sen olay nege aytasan? Bizin dağı bir taqsırıbız da yoq. Tüzün ete busa, qız qaçırğanğa da yoq bizin taqsırıbız, – dedi Atabay.
– Nege aytayım, eger sizin şunda başğa zatğa ayıplap yibergen busa, şawxal süyse de qaytarıp bolmay. Sud etegende sizge aytmadımı dağı? Bir zat da esigizde qalmağanmı. Oylaşıp qarağız hali.
– Bizge birew de sud etmegen, ya bir zat da soramağan. Çaqırıp bildirdi Sibirge barasız üç yılğa dep, biz de geldik. Dağı biz bilegen zat yoq, – dedi Qazaq.
– Nege soramadığız dağı ne sayalı yiberesiz dep?
– Ne eteyik onu sorap? Nege yiberegenge şeklene edik, – dedi Atabay.
Soñ tınıp papiros tartdılar.
– Kontorda meni tanışım bar. Ondan taba bilirmen. Kağızlarığızğa neçik yazılğan eken, tamaşağa yimik qarayıq hali, – dedi Wasiliy ayrılağanda.
Barağanda süyünüp barsa da, Qazaq qayğılı qaytdı. Endi sama bir yaxşılıq bolur dep turağanda bu Wasiliy aytağanğa da qara dağı. Şo aytağan küyde bolma küy çü yoq. Paçalıq paçalıq busa, qanunları bolmaymı, toqtaşğan qanunlar bulan yürümeymi?
Qazaqlanı yağına Wasiliy dörtünçü gün geldi.
– Gelme çi zaman tabajaq edim, bilme bolmay uzaq qaldım, geçip qoyuğuz, – dedi ol bir ayıplı gişini yimik.
– Bir zat sama bilip bolduñ busa da yaxşı. Bizin çi kontornu yuwuğuna gelme de qoymay, – dedi Qazaq.
– Bolma çı boldum. Amma men oylaşağan zat tüz çıqdı. Sizge sudnu qız qaçırğan dep etmegen.
– Bah, dağı neger etgen dağı?
– Atabaynı da, seni de kağızlarığız da yazılğan küyü şulay. Har zatnı bilme, tergeme dep, Şamilni adamları sizin geçeletip Şurağa yibergen bolğan. Siz ondağı asgerni, top-topxananı yerleşgen yerlerin barlap aylanağanda, qarawullar gelip sizin tutğan. Sizin şunda muna şo sayalı yibergen
Qazaq da, Atabay da biri-birine qaradı.
– Ya, şu bolma yarayğan zat tügül insanlıq arada, – dedi artda da Qazaq.
– Tüz aytasan. İnsanlıq arada yaramasa da, ilbis arada yaray, – dep külemsiredi Wasiliy.
– Şo da şawxalnı pışdırığı, – dep söz qoşdu Atabay.
– Ozoqda. O gerti. Şawxalığız tutup qoluna bermegen busa, garnizonnu hakimlerini sizin bulan ne aralığı bolsun, – dedi Wasiliy.
– Alaysa şawxal ölgenden bizge bolağan, başğa, kömek yoq? – dep, Qazaq Wasiliyni betine telmirdi.
– Yoq, Qazaq.
– Alaysa, Wasiliy qurdaş, neçaqı aylandırsaq da, elli appası bir tümen eken, – dep, Qazaq, küstünüp, tamakü torbasına xarmandı.
Axşam Qazaq köp zaman çertip qomuzun da göñürew etip turdu. Taxında yatıp tıñlayğan Atabay qağı bolup qaldı: ol Abumuslimni maqtayğan da yimik edi. Atabaynı yaman açuwu çıqdı. Şunça qıyınlıq görsetgen gişini maqtap nege bola dep oylaşdı.
Qazaqnı bölme süyse de, bolmay: onça da ariw ayta. Yır neçik biter eken dep, yaxşı qulaq salıp tıñlay, baliki, kim bile, özü añlamayğan bir zat bardır yada ariw eşitmeydir dep esine gele.
Qazaq busa yırnı axırın göterinki tawuş bulan şulay bitdirdi:
Abumuslim xan şawxal,
Sen igitge parzmedi Üyde yatıp ölmege, Qatın-qıznı bozartıp, Yaşırtğın can bermege!
Atabaynı yüregi yal boldu. Şo axırınçı satırlar onça da taʼsirli, onça da güçlü edi çi, alda aytılğan barı da zatnı yoqğa çığarıp qoydu. Bütün yırnı muradı şo satırlarda ekenni ol añladı. Kepi gelip, irjaymağa süyse de, Qazaqnı betin görüp, indemey qaldı: o yaman suwuq edi.
Qazaq yırın Dağıstanğa şo geçoq yazıp yiberdi.
Kağızğa göre kağız yazıp, qaytarışın da eki-üç ayda bir alıp üyrengen Qazaq bu gezik aradan ay getip kağız gelgenni neçe de süymedi. Yüregi bilip de bolğan eken: atası Tatarxan geçingenni yazıp gelgen ediler. Kağıznı oxuyğan küyünde barıp, qırıyındağı saraynı tamına tayanıp toqtadı.
Anası da, oljası da ölgen soñ, ojağı bulan da, tuwup ösgen yurtu bulan da onu baylayğan birgine-bir atası bar edi. Ol da ölüp, endi qaq dep qaldı.
Qayğısı Qazaqnı bayağılay işge yügürüklendirdi. Quturğan yüregin iş yenge, qayğısın basılta. İş deseñ barğan sayın awur bola bara. Bu nikel degen maʼdan da hukumatğa köp tarıq bolağanğa oşay, ay sayın degenley tusnaqlanı normasın artdıra. Biraz aldınlarda maʼdan qatış topuraqdan adam başına eki arbanı tolturtağan edi, enni üçnü tolturta.
Soñ da tusnaqlar yañıdan-yañı gelip tura, geliwündoq işge de yegile. Yañı tusnaqlar gelmek – lagerdegilege ullu süyünç: olar, yaxşı boldu-yaman boldu, qırdan xabar alıp gele, birleni süyündüre, birleni qayğırta, tek har neçik de söngen yürekleni canlandıra, umutlanı uyata.
Bugün işge barağanda qarasa, kontornu qırıyında har kim oñay tüşgen yerde olturup ya yantayıp köp xalq. Harisini ayağında çañ basğan gön dırıxlar, sırtında boşalğan qap torbalar… Biraz aride ereturup qarawul soldatlar. Yañı gelgen tusnaqlar ekeni görünüp tura.
– Marusyadan gişi barmı? – dep qıçırdı Gulak olağa yuwuqlaşğanda.
– Neçaqı süye busañ da bar, – dep cawap boldu.
– Qaysı guberniyalardandır?
– Xerson!
– Çernigow!
– Poltawa!
– Men de Malorusyadanman, – dep, qırıyına barıp, Gulak. – Ne xabar alıp gelgensiz, ulanlar? Mundağı yaşawnu çu siz birew aytmasa da, bugünoq bilejeksiz, qırdağı yaşaw neçikdir? Yaxşılıqmı? Yamanlıqmı? – dep soradı.
– Yaxşı xabar alıp gelgenbiz, – dedi Xerson guberniyadan gelgenmen dep qıçırğan cahil ulan.
– İnanma qıyın. Aytıp yiber çi, qurdaş, yüregibiz çıqdı, dedi Gulak astaraq.
– Aytsam, yer yessileni, biy-xanlanı qolundağı barı da sabançılağa azatlıq berilgen. Muna Ekinçi Aleksandr paçanı manifesti de, – dep, bayağı ulan iç qoltuğundan yigirma sama büklenip salınğan sarğalğan gazet çığarıp geldi.
Gulak alıp oxudu. Gertiley de, paçanı manifesti çıqğan. Şonda yazılğan küyde, barı da raiyat sabançılar azat etilgen. Aldın yimik olanı satmağa, süygen zatına alışdırmağa yada Sibirge yibermege endi yer yessileni, biy-xanlanı ixtiyarı yoq…
Gulak oxuma başlağandoq, Andrey, Wasiliy, Yarulla gazetge yaburuldu, Andrey, inanmay, «Şu gerti zat sama dürmü? Yañı gelgenler bizge küleme sama süymeymi? Hı?» – dep soradı.
Gulak gazetni başın oxudu. Yoq, aldatmay. Bu – Rusyada çığarılağan iñ de ullu gazetleni biri – «Sankt-Peterburgskiye wedomosti».
– Bizge mundan ullu süyünç bolamı! Köp sawboluğuz, qurdaşlar! – dep qıçırıp, Gulak gazetni yessini qolun da alıp. – Yaray busa bir tilewüm bar – şu gazetni bizge ber. Yoldaşlağa oxuyum, – dedi.
– Yaxşı, alığız. Bir papirosğa tamakügüz yoqmu? – dep soradı gazetni yessi.
– Ozoqda, bar, – dep, Gulak yartı tolğan tamakü torbasın onu qoluna tutdurdu, munça zat özünemi dep, ol tamaşa bolup qarağanda. – Barı da sizge. Bola busam, çığarıp canımnı da berir edim siz alıp gelgen yaxşı xabar sayalı, – dep de qoşdu.
Yarulla manifestni añlatğanda, Qazaqnı süyüngenini yağında Gulaknı şatlığı bir zat da tügül edi. Birinçiley, Qazaqğa paçanı şu buyruğu geçikgen, eki yıl yarım sama, sayki, özler tutulğunça çıqmalı buyruq bolğan eken, eliwaş. Şo zaman çı şawxal özlege şunça qıyınlar görsetmes edi, Sibirlege yibermes edi degen oy geldi. Soñ ol özlege geçikse de heç, özgelege sama bir nasip bolur buğay, şawxal da, özge biyler de aldındağı adamlanı, it boldu-at boldu, özler uşatğan zatğa alışdırıp, satıp bolmayğanı qayda bara dep oylaşdı.
Başlanğan soñ oynu artı-aldı bolmay. Raiyat sabançılağa azatlıq berilgen soñ, manifestde, Qazaq oylaşağan küyde, Sibirdegi tusnaqlağa da bir yeñillikler bolmağa gerek, olanı da gesilgen boljalından alda azat etme gerek.
– Paçanı şo buyruğunu heç bizge tiyegen yeri yoqmu, yaxşı qara hali, – dedi ol şo sayalı Gulakğa.
– Sawlay manifest bizin haqıbızdan yazılğan, Qazaq, – dep külemsirep, yoldurup qoydu Gulak.
Wasiliy de, Andrey de halige bir zat da aytmay, oylu yürüy edi. Gulak sorawlu telmirgende Wasiliy:
– Manifest taza yürekden yazılğan dep, men inanıp bitmeymen. Munu bizge añlaşılmayğan yeri bolmağa gerek. Bir pışdırıqsız paça da, şo yer yessiler de özlege geçe de gün de işlep qan ter tögüp turağan xalqnı indemey azat etip qoyma küy yoq, – dedi.
– Sen de inanmaymısan? – dep, endi Andreyge baqdı Gulak.
– Şu manifest raiyat sabançılağa gerti azatlıq berir dep, men de inanmayman. Xalqnı zamanlıqğa awzun tığağanı, dağı bir zat da tügül, – dedi Andrey de.
Wasiliyge de, Andreyge de Qazaq razi tügül. Paça çaqı paça qol salıp tura ekenin, inanmay yaraymı. Şawxallanı, biyleni işi başğa. Olağa gertiley de inanma tüşmey. Şo sayalı tügülmü dağı paçanı da olağa qarşı çıqğanı, raiyat sabançıların qolundan çığarıp alıp azat etgeni.
Bir neçe aydan Qazaq ayawlu Dağıstanına, ata yurtuna qaytajaq. Ne şawxaldan, ne özge bay-biyden awarası bolmajaq, işlep-aşap turajaq.
Qazaq şolay oylaşa. Boljalı bite barğan sayın yüregi alğasayğan bolğan.
İşden soñ tusnaq ahlünü manifestden süyünüp aylanağanın görgende çi, özünü oyu tüz ekenge Qazaq lap inandı.
Qalmağar bolur dep qorqup, lagerdegilerden manifestni yaşırıp turğan Worotnik hali xalqğa o özünden ixtiyarsız añlaşılğanda bilmemiş bolup, bir zat da etmey qoydu. Şo da Qazaqğa manifestde görsetilgen azatlıqnı bir belgisi yimik göründü.
Şamsutdin peşgeşge bergen sıyırnı sütü tatli tiygen Mançar Haci Abumuslim şawxalnı ölümüne Sibirden Qazaq yazıp gelgen yır qoluna tüşgende o-bu dep qaramay göçürüp alıp, qalağa çapdı. Qazaq Sibirde iriyağa qaytğanğa oşay. Miskin Abumuslim şawxalnı hisapsız maqtap yır yazıp gelgen. Şonu Şamsutdin şawxalğa görsetse, bek süyünejek, özünü qıyının da boş qoymajaq dep oylaşdı Mançar Haci.
Yırnı oxuma başlağandoq Şamsutdin kepi gelip irjaydı, «Oh, qahbadan tuwğan, Şuradağı pisirden de pasih tilge», – dep oylaşıp, ayroqda uşatğan satırların qıçırıp oxudu:
Sadağıñda sansız yebelim, Pirçini bek gübelim, Miñleri miñsiz çiraylım, Mingen atı qaqma yürüşlüm, Miñleni titiretegen tawuşlum…
Şawxalnı irjayıwunu gerti bahasın bilegen Mançar Haci süyünüp-quwanıp qarap toqtağan, «Ya Allah, ayğır tüşermi eken, eki ögüz tüşermi eken?» – dep oylaşa. Şolanı qaysı busa da biri tüşejekge çi onu bir de şekligi yoq. Hatta soñ ne etejegine yerli oylaşa: üylerin de oñarıp, qatın alajaq, xonşudağı bir cahil qısırnı da gözlegen…
Tek ne tamaşadır, Şamsutdinni beti birden alışınıp getdi, «Sıylı atamnı xorlap yazılğan yırnı oxuma berip, sen meni mısğıllaymısan?!» – dep, sarğayğan kağıznı yumarlap, Mançar Hacini sıpatına urdu.
– Awruwuñnu alayım, biyim, özügüz gördügüz çü, neçik maqtap yazğan miskin atağıznı, – dep, yalınçlı telmirdi Mançar Haci.
– Axırına yerli oxuğanmısan deymen sağa şu yırnı?! Yada neçik bitegenin görmegenmisen?! Şonu da görmediñ busa, baliki, sağa gözler tarıq da tügüldür. Tügül busa, bussahat çığartıp alaman. Tarıqmı-tügülmü?! Ayt bussahat! – dep aqırdı Şamsutdin.
– Aw…ruw…uñnu al…layım, biy…yim, tar…rıq, – dedi tutula turup.
– Tarıq busa, tergep oxu dağı oxuyğanda, – dep, Şamsutdin baş nökerin çaqırıp: – Tığığız eltip tığağan yerge! – dep, aldında muñayıp ereturğan Mançar Hacini görsetdi.