Özek suwlar örge aqmas
«Sibirlerden geldim – sıyım yoq, Sıylanıp girip çıqma üyüm yoq…»
Axşamdan başlanğan siyrek sığanaq hali de gele. Yollar palçıq, tamlar-çaliler yılawuq. Tawlarda çı yaxşı yawağanğa oşay: Atlanözen bulğanıp-boquranıp ağa. Üstewüne alaşa bulut da basğan. Zamannı sama bilip bolmaysan: quşluqmu, tüşmü, ekinnimi?
Yalan ayaq, tobuqlarından balaqların da çüyürgen ekew, Temir-Xan-Şurağa girmey, Käpirqumuqnu yağasından ötegen tüzemik yol bulan tuwra Muslimawulğa bağıp gele. Hali ne zaman ekenni bilme qıyın yimik, şo eki de gişini ömürün bilme de qıyın. Ekisini de şaylı ösgen saqalları. Birisiniki çal. İnbaşlarında sari muş torbaları. Çal saqallını qoltuğunda qomuzu.
Şo eki de yolawçu – Qazaq da, Atabay da. Yurtğa girmey, olar betdegi qaburlağa tüz boldu, sawlağa yimik salam berip girip, sıntaşlanı yazıwlarına qaray turup barıp, axırı da yanaşa eki qaburnu üstünde toqtadı. Şolarmı eken? Yazıwlar çı qaydağı zatdır, tobuqğa da gelmeygen çabılmağan eki sıntaş. Qayda barsın? Kimge sorasın?
Biraz aride topurağı basılıp bitmegen qaburnu başlığında qoş göründü. Şonda bağıp barsa, birew yassın oxup tura. Muslimawullu busa da, ol Qazaqnı, ne Atabaynı tanımadı, Tatarxannı, Xanzanı qaburların axtarğanda sama şeklenmedi, ona dep görsetip, oxuwun dawam etdi.
Eki de qurdaş barıp, Tatarxannı da, Xanzanı da qaburlarını başlığında toqtadı, Qazaq tizlerinden yügünüp, başlap atasını, soñ anasını sıntaşından öpdü. Tizlerinden yügüngen küyünde astaraq:
– Ayawlu Atayım, ayawlu Abam, ulanığız Qazaq üstügüzge gelgenmen. Yaşawuğuznu art yılların aquba etdim. Ulanığız sınajağıznı tutup bolmadım. Allahnı arağa salıp tileymen, menden geçigiz, – dedi.
Yassın oxuyğan bayağı gişi artdan gelip tıñlap bolğan eken, hali şeklenip:
– Hey ulan, sen misgin Tatarxannı Sibirlerdegi ulanı Qazaq sama tügülmüsen? – dep soradı.
– Dürmen, – dep, Qazaq ereturdu.
– Ne bek buzulğansan, qulum. Ömürüñ yaş dep eşitgen edim. Geçip qoy, tanımadım. Özüñ sawbol, Allahutaʼlanı accalına amal yoq.
– Menden de geç, seni men de tanımay turaman.
– Men işartılıman. Munda göçgenibiz eki yıl tügül bolmay. Amma seni haqıñda köp eşitgenmen, qulum, yırlarıña köp tıñlağanman.
– Neçik tıñlaysan meni yırlarıma, meni çi yañı geliwüm Sibirden?
– Sen Sibirde busañ da, qulum, yırlarıñ munda xalqnı awzunda boldu. Barakalla sağa.
Edep etip, Qazaq Anaynı qaburun axtarmay qoymağa qast etse de, bolmadı, soradı.
– Oljañ, qulum, ona onda, qaburlardan ayrı, yallap ölgenler bulan gömülgen, – dep, o gişi ziyretleni bir başın görsetdi.
Qazaqlar barsa, şonda öksüz üç qabur: üstün ot basğan, sıntaşları yerge girgen, haran görüne. Anaynı qaburuna Qazaq ikram etdi, «Menden geç» dep, ernilerin terbetdi.
Yurtğa girgende Atabay toqtap:
– Qazaq, bizge barabız. Atama seni menden başğalığıñ yoqnu bilesen çi, – dedi.
– Men atamnı ojağına baraman. Çırları qalğan busa da, tuwğan-ösgen yerim, – dedi Qazaq.
Ayğıznı toğasın aldın yimik qolun suğup açıp, Qazaq abzarğa girdi. Yüregi yaman buzuldu: belge gelegen qıçıtqan bulan sari tegenek basğan. Tek qabaq aldan üylege barağan yol biline. Şonu bulan barıp, Qazaq doğağa mindi, eki yağına paşman qarap, Anayğa da, özüne de atası bergen üynü eşigin teberdi. Qalqı basıp qajığan eşik açılmadı. Qarsalap terezeden qarasa, üynü arqalığı çökgen, purxası eki-üç yerinden tüşgen. Qazaqnı gözleri qarañı bolup, başı aylanıp getdi, yığılmayım dep, terezeni şişasız gözüne uzatıldı: çirigen ram özü-özlügünden degenley yulqunup geldi. Qazaq yığılmay haran toqtadı.
Atasını üyüne kirit salınğan edi. Aldın üyde gişi bolmasa, açğıçnı posağada qoyup getegen ediler. Qazaq eşikleni teberdi: açğıç, gertiley de, şo hamanğı yerinde tabuldu. Alıp açıp, içine girdi.
Bu üy qolay. Müyüşlerin aw basğan, purxasındağı qamuşu qaralğan, bir yerinden tamıp, xum tögülgen, tek biraz oñarsa, awun-çañın alsa, turmağa yaray. Atası awrup yatğan tax hali de buzulmağan. Qazaq da, baştübüne qolların da salıp, şonda kökge bağıp yatdı.
Qazaq qaytğannı xalqdan eşitip bilgen Akay onu üstüne yetişgende yassın namazdan da ötgen edi. Qazaq şo yatğan küyünde yuxlamay tabuldu. Soraşıp-salamlaşıp bitgen soñ Akay onu güçden yimik özlege alıp getdi.
Ya şo geçe, ya sawlay cumanı uzağında şondan soñu geçeler ekisi de xabarlay turup, adamşawlu yuxusu da bolmadı.
Qazaq Sibirde görgenlerin ayta, Akay awzun açıp tıñlay. Üç yılnı içinde insan neçe de qıyınlıq da göre eken, bu üç günlük dünyada da neçese türlü xalqlar da, neçe başğa yerler de bar eken!
Akay zaman-zaman Qazaqnı qomuzuna tiyip qaray, tas etmey, taşlamay dünyanı bir qırıyından göterip gelgenine ajayıp bolup, başın çayqay.
Akaynı xabarlarına deseñ Qazaq bek tergewlü tıñlay. Süyünme zat çı yoq, söz quru qayğıdan, zulmudan, tarçıqlıqdan… Tek Qazaq özü yoqnu bolğan zatnı bilmege, özü Sibirge getginçegi yaşaw bulan uruşdurup qarap, bir natija çığarmağa süye, paça raiyat sabançılağa azatlıq bergen soñ, Dağıstanda da bir alışınıwlar, bir yaxşılıqlar bolmağa gerek çi dep oylaşa.
Qazaq papirosnu birini artından birin tarta. Yüregi yana. Şawxalğa da, onu bay-biy quyruqçularına da qarşı ağulu-otlu sözler oyunda toplana, biri-birine tağıla-iyere…
Qış çıqğınça sama özlerde tur dep Akay neçaqı qarışsa da, Qazaq razi bolmadı, «Meni atamdan qalğan ornum-ojağım bar», – dep, hatta yüregine biraz kem alıp cawap berdi.
Akaydan şolay qutulsa da, Atabaynı da, atası Mahmutnu da tilewün geri urmağa tınç bolmadı.
– Men sayalı üç yıl Sibirde de turup gelgen seni eşik-terezesiz üyde yatdırıp, özüm otbaş üyde yatman. Atamnı törüdür seni haq yeriñ, – dep tutdu Atabay.
Qazaq razi bolmağanda atası Mahmutnu yiberip geldi. Amma Qazaqnı «atamnı tütünün üzülme qoyma süymeymen», – degen dalili Mahmutğa bek taʼsir etdi. «Bu oyuñ durus, qulum, qoldan gelegen kömekni biz de eterbiz», – dep bek razi bolup getdi. Sibirde ağaç işge yaxşı üyrengen gişi ol bir de qaramay özü öz qolu bulan üylerin yaraşdırma girişdi. Akay da, Mahmut bulan Atabay da kömek etip, eki-üç cumadan oñarıp bitdi. Akay arqalıq-iraxi berip, bir üynü açıp yapdı, ekinçisini de oyula turağan yerinden iraxilerin alışdırdı, mıxır aylandırıp, eki de üynü qalqısın cumalar yawsa da tammasday etdi. Dehuran betlerden bir arba qarğanaq da geltirip, xonşusundan tilep borçğa bir sabu habijay un da alıp, özü-özüne aş etegen boldu.
«Şuğar da Allahğa şükür. Sibirden qolay. Süygende yataman, süygende turaman. Üstümde çençel bolup qarawullar yoq, sögegen-sögüşegen yoq», – dep oylaşa turup, Qazaq gelejek yaşawunu planların qura başladı. Planları da ne bolsun! İşlemek-aşamaq. Atasından qalğan gün yarım yeri bar, yazbaşda şoğar habijay çaçmaq. Tüzelip bitse, erkin küyde aşama da yetişejek, bir payın satıp, üstün-boyun oñarıp da bolajaq.
Qazaqnı, tüzü, gişige çi qaydan bildirsin, özü mekenli añlama da qorqağan birdağı bir oyu da bar. O da nedir desegiz, özü Sibirde turğan üç yılnı içinde ata yurtu da, onu xalqı da alaşınıp qalğanda yimik – muna şo. Oramğa çığıp ari-beri qarasañ, üyler birden-bir alaşa bolup, yerge girip getmege tura dep qoyarsan, adamlar deseñ bir tamaşa sant bolup qalğan. Oçarnı sama aldın yimik tatıwu yoq: bir yerge cıyılsa da, har kim özü-özünü haqında oylaşağanda yimik. Aldın yimik ötgür söz, itti ixtilät-masxara eşitilmey.
Añlap bolmay, Qazaqnı bawru yarıla. «Orusyada paça raiyat sabançılağa erkinlik bergen. Şawxal da orus paçanı qanatını tübündegi adam. Şolay bolğan soñ paçanı buyruğu oğar da borç bolmağa gerek. Akaynı xabarlarına da, xalqnı küyüne de qarağanda busa, şawxalnı ixtiyarları, artsa tügül, kemimegen, hakimligi, begise tügül, boşamağan. Bulay nege bola? Bu işge kim taqsırlıdır?..» – dep oylaşa Qazaq.
Bu gelegen qış. Yurtda iş yoq zaman. Sıyırı, buzawu sama bar busa, şoğar qulluq etip turar edi, şu dep aytma bir umutu, bir muradı bolur edi. Bir zat da etmey, qışnı neçik çığarsın, dört de tamğa da qamalıp, kökge bağıp yatıp tursunmu.
Esde yoq yerden bir iş bolmağan busa, şo oyu Qazaqnı ne yerlege eltejek bolğannı hali aytmağa qıyın.
Bolğan iş de şu: bir yawunlu-çarslı gün orus yol bulan tawdan gelegen poç paytonçu Atlan özenni köpüründen çıqğan yerde dögerçigi buzulup toqtap qaldı. Paytonçu bek talçığıp aylandı. Talçıqmay da ne etsin, şaharğa yetişmege üç çaqırım tügül qalmağan. Onu cantalaşıp aylanağanın görüp, özen yağadağı Qazaq kömekge bardı, yessi bulan bire-bir dolanıp, dögerçikni yaraşdırıp berdi.
Sözden söz çıqğanda Qazaq, bir-eki şayı bolağan zat busa, qışda ne işge de ulluluq etmeygenin añlatdı.
– Bah! Poç paytonlanı xojayınına, sen aytağan küyde, qış çıqğınça qazaq tarıq. At aranlanı tazalayğan ulan, günahından Allah geçgir, qursağı kirine bolup ölüp qaldı. Halige ornuna gişi almağan, biz, paytonçular, gezik bulan tazalap turabız. Tañala gelip qara, bugün gelseñ, dağı da yaxşı, – dedi paytonçu.
– Tañalağa qoyup da neteyim, bugün gelirmen. Ne yerge bağıp geleyim? – dep soradı Qazaq.
– Şu orus yol bulan tüppe-tüz yürüp turarsan, şaharğa girip, bazardan ötgendoq, sol yanda uzun-uzun at aranlar görüner. Muna şonda gelirsen, – dep getdi paytonçu.
Qazaq onça da bek alğasap yürüdü çü, ol şaharğa yetişgende, paytonçu atların yañı tuwara tabuldu.
Günü appası tutajaqğa xojayın bulan söyleşip, Qazaq bir de qaramay at aranlanı tazalamağa başladı.
Ertenden axşam bolğunça belin yazmay işlemege qıyın busa da, Qazaq razi. Kisesinde noxurat kepegi yoq gişige ayda altı manat aqça tüşüp turamı! Soñ da Qazaq işsiz üyrenmegen. Tañda turup gete, axşam yaxşı qarañı bolğanda qayta. Xojayın razi, Qazaq özü de yazbaşda satıp urluq almağa, haq bulan yerin sürdürmege… aqça bolajaq dep süyüne. Tek ulannı xıyalları nehaq gete eken…
Bir çirçik geçe Qazaqnı aldın yimik qalağa çaqıra gele. İçine ot quyulup gete. Akaynı yağına barıp, neçik eteyim dep soray. «Barıp qara. Şawxal sayalı nehaq şonça qıyınlıq da görüp gelgensen. Baliki, Şamsutdin atasını ayıbın biledir, bir rahmu eter», – dey Akay.
Qazaq bara. Barmayım dese de, birgine-bir yol qala. O da – qaçaq çığıp yada başın alıp getmek. «Baliki, gertiley de, atasından geçdirme süyedir. Dağı da cazalama başğa özlege etgenim yoq çu. Mağa ne dey? Qalasın teşip, qatının da xorlamağanman, aranın teşip, ayğırın da haydamağanman. Sattıxım alaşasın! Görgen qıyınlarımdan artıqnı görsetmegende yaşınsın yüzü!..» – dep oylaşa yürüy Qazaq.
Qalada Qazaq birinçiley Baduwnu görmege hasiret busa da, qapuçu bolup hazirli gök çepken, gök börk giygen cap-cahil ulan tabula. Baduwnu sorağanda, ol «Aldınğı qapuçu qartnı aytamısan? Ol ölgenli eki yıl da bola. Hali de şonu da bilmey qaydasan?» – dep, san etmey cawap bere.
Soñ Qazaqnı oñ yandağı känzilerden mindirip alıp yürüyler. Aldın yimik üylege iç-içinden gire gete. Barı da zat tanış, tek axırınçı eşiklerden girgende Qazaq tamaşa bolup qala. Bu – Abumuslimni otaw üyü tügül. O giççi edi. Ulanı Şamsutdin, küyge qarağanda, eki üynü qoşdurup, ullu zal etdirgen. Soñ da Abumuslimni zamanında maclisdegiler, oyuwlu giççi yastıqlarda olturup, xalileni üstüne salınğan tepsilerden aşay edi, hali busa ullu üynü qapportasında uzun stol, xalq da şonu eki de yağında arqa şanjallarda olturğan, şawxal özü deseñ stolnu başında. Stolğa ullu xasa şarşaw yayılğan, aş da, içgi de şonu üstünde.
Qazaq birdağı zatnı es etdi: maclisde olturğanlar yalan cahil biyler. «Qart biyler ölüp bitgenmi eken yada şawxal ataların qoyup, ulanların çığarğanmı eken?» – dep oylaşdı Qazaq.
Şawxal oram etip, bir nöker geltirip Qazaqğa qomuz tutdurdu.
– Hı, qarayıq hali, Sibir hüneriñni buzğanmı eken, tizgenmi eken, yıbat çı bizin! – dep, Qazaqğa tiklenip qaradı şawxal.
Şo zamanda olturup aşap-içip turağan biyler de, yırawğa burulup, külemsirep toqtadı.
– Awruwuñnu alayım, biyim, yırlap bolmayman, – dedi Qazaq.
– Nege bolmaysan? Ne qıyın gelgen? Tiliñ tutulğanğa da oşamay, – dep şawxal açuwlu külemsiredi.
– Awruwuñnu alayım, biyim, awruyman.
– Hı, onu ayt dağı bayağonoq! O çu alham sahatğa saw etip bolağan zat! – dep Qazaqğa da, şawxal nökerlerine: – Tez qamuçumnu alıp geligiz! – dep qıçırdı.
Şossahat alıp gelip berdiler.
Hı, awruysan dağı hali? – dep soradı şawxal dağı da, qolundağı qamuçunu oynata turup.
– Awruwuñnu alayım, biyim, gertiley de awruyman, – dedi Qazaq.
– Men bilemen seni awruwuñ getegen küynü! – dep, şawxal qamuçusun göterdi.
Şo mühletde Qazaq qamuçunu yulqup alıp, tobuğuna urup sabın eki sındırıp, şawxalnı ayaq tübüne taşladı.
Şamsutdinni beti yaman buzulup getdi, başın birden-bir qanqaytıp, aldındağı gişi Qazaq dürmü-tügülmü deygen dek yimik, bek tamaşa bolup tiklendi. Artı ne bolur eken dep, barı da biyler de, aşawun-içiwün de bölüp, tamaşa bolup tınıp toqtadı.
Şo arada Qazaq getmege dep burulup aylanıp yürüdü. Qoymasbız dep, nökerleni birleri onu bileklerinden tutup, birleri aldın alıp toqtadı. Qazaqnı başğa zamanda da, başğaçalay da cazalama toqtaşğan şawxal:
– Qoyuğuz getmege! Ol Sibirden açğa başını mayın aşap qaytğanğa oşay! – dep, aççı küledi.
Geçe geç zaman ekenge de qaramaylı, Qazaq geliw-geliwündoq Akaylağa girdi. Şawxal özün indemey qoymajaqnı ol yaxşı bile edi. Qazaqnı paşman görgende Akay:
– Ne iş bar? – dep halek bolup getdi.
– Halige çi başğa bolğan zat yoq, amma bolajaq uzaq qalmay – dep olturup, Qazaq qaladağı qalmağalnı añlatdı.
Akay da bek buzuldu. Ekisi de olturup oylaşıp, şulay toqtaşdılar: Qazaq bussahat, bir de qaramay yurtdan getme gerek. Getegenni de eki yolu bar: qaçaq çıqmaq yada başğa yerlege başın alıp getmek. Qazaq ekinçi yolnu tañladı.
– Qaçaq çıqsam, urlamağa-öltürmege borçlu bolajaqman. Men qan tökme süymeymen. Bulay da az tügül tögülegen qan da, gözyaş da, – dedi Qazaq.
– Alaysa şawxallıqdan tayıp getme tarıqsan. Solaq suwnu ari yağına şawxalnı ixtiyarı yoq. O yan qumuq biyleniki. Biraz ari çıqsañ, Terik boy qoş-qotandan tolğan. Qoyçu bolup yada yalçı bolup tüşseñ, seni kim tabıp bola? Tek bir de qaramay getmege tarıqsan, nege deseñ maclisi tozulğandoq, şawxal seni tutmağa nökerlerin yiberejek. Erten bolğanda çı izlemege eki yanğa atlıların yibermege de yaray. Tañ bilinginçe az busa da ari çıqmağa qara, taldım dep toqtama, yuxlayım dep yatma. Wöre-wöre, yolda saq tur. Endi şawxalnı qoluna tüşseñ, senden payda yoq. O-ölüm, unutma, – dep nasihat berdi Akay.
Sawbollaşma zaman yetgende Akay, zuxda töşek-orunnu tübündegi sannıqnı xotğap bir manat kağız aqça çığarıp, «bar zatnı beremen, ayıp etme», – dep, Qazaqğa uzatdı.
Güznü yaman çirçikli axırınçı günlerini birinde geçe orta waqtide Qazaq ziyretlege girip, ata-anasını, oljasını qaburlarına da sawbol etip, Bawtoğayğa bağıp yol çıqdı. Xıylı arek çıqğınça artına burulup qaray turup getdi. Qarap da şo qarañıda, şo bulutda ne görüp bolasan. Tek yurtu bar yoruqnu yoramış bulan bilse de, şo da yürekge ullu yallıq edi.
Erten tez qulhuğa barağan çirkeyliler boynunda başlığı, qoltuğunda qomuzu bulanğı birew, yol yağadağı terekge tayanıp, yeñi bulan mañalayından terin sibirgenni es etdiler.
Şo yolawçu Yırçı Qazaq edi…