Yel suwuq, yürek tunuq
Qazaq yağada capa taşda olturğan, aldı – ullu deñiz. Suwnu da, köknü de ayırıp da bolmaysan. Barğan sayın yuwuqlaşa getip, olar axırı da biri-birine tiyip, şo tiygen yeri de gömmek gümezge aylanıp toqtay.
Andreyden bu deñizni atın sorağanda, aq deñiz degen edi. Hali Qazaq qarap tamaşa bola: göz göregen çaqı yer gök-gök, aq dep nege qoyğan eken.
Güçsüz yuwaş tolqunlar zamanda bir yağağa uruna, örlenip bolmay, onu astaraq sıypap-yalap dağıdan-dağı halsız bolup, qaytıp yerine tögüle.
Qazaq da, Atabay da, küysüz bolup, işge çıqmayğanı bu ekinçi gün. Atabay çı yatıp da tura, Qazaq busa, yüregi quturup, ne hal da busa da şunda gelgen. Hali aldındağı deñiz de onu üstündegi tolqunlar da giççi zamanında görgen ullu taşğınnı da, o yağaların çayğan ata yurtu Muslimawulnu da esine geltire.
Bir keren yazbaşda, tawlarda qarlar iriygen waqtide, yaman yañurlar bolup, Atlan özen taşğınğa çayqalıp qalğan edi. Özenden yurt örde yerleşgen busa da, yağalağa hawlap çabağan suw xıylı üyleni tamların çayğan edi, betlerdegi terekleni çi, ullu-giççi demey, tamuru-topurağı bulan yulqup alıp, üstünde qalqdırıp oynata turup ağızdırıp gete edi. Qartı-yaşı degenley, yurtnu bütün xalqı taşğınğa qarama çıqğan edi. Yoldaşları bulan atıla-talaşa turup toğuz-on yıllıq Qazaq da bar edi.
«Oh, orazlını şo zamanı bolasan», – dep oylaşdı Qazaq. Soñ oyu terenleşe getdi, ata yurtuna da, getgen yaşlığına da baylawlu bir-bir zatlar esine tüşdü.
Şo taşğın gelgen gün birdağı şulay zat bolğan edi. Özenge telmirip turağanlanı biri: «Taşğın bir zat alıp gele! Gämiş buğay!» – dep qıçırıp yibere. Xalq tiklenip qarasa: gämiş deme gämiş de tügül, – gödek. Bir gömüle, bir qalqa turup gele. Gözge görüngeni de, qarşıdan ötgeni de bir bola. Xalqnı arasında atını başın da tutup qarap ağaç saqlawçu bolğan eken, minip atına da, taşğınnı artından çaba, gödekden xıylı ozğan soñ atılıp suwğa tüşe de, onu süyrep yağağa çığara. Qazanışnı geziwünden ağızğan gödek bolğan eken, artındağı gün yessi gelip alıp gete.
Qazaq yañız olturğan, oylar deseñ yañızlıqnı qurdaşı. Aride birew çü görüne. Zek yel barğa busa yaray dağı, ol eki biyik taşnı arasına girip balıq tuta. Zaman-zaman Qazaq onu suwğa qarmaq taşlayğanın es ete. Şo gişi, kim busa da, tusnaq bolmağa gerek, nege tügül, aytıwğa qarağanda, bu deñiz yağada yigirma-otuz çaqırımlar mezgilde tusnaq lagerden qayrı zat yoq.
Aradan xıylı getgen soñ balıq tutağan gişi, taşlanı arasından çığıp, Qazaq turağan yaqğa bağıp yürüdü, beline yerli uwaq balıqdan tolğan giççi çetenin da ayawlap tutup, onu qırıyından ötdü. Salamlaşmasa da, biri-birine qaradı. Karzinkalı heç zatğa şeklenmey ötdü, Qazaq busa, qardaşın-qurdaşın görgendey süyünüp, getip barağan gişini artından «Hey! Hey!» – dep qıçırdı, toqtamağanda, alğasap çapdı.
Ayaq awaznı eşitgen karzinkalı toqtap buruldu. Qazaq yetiw-yetiwünde:
– Senmisen? Eta ti, da? – dep soradı.
– Eto ya, no kto ya? – dep külemsiredi karzinkalı.
– Eta ti, da? Dada Was, da? Wasiliy, da? – dedi Qazaq.
– Da, ya Wasiliy, – dep, karzinkalı Qazaqnı betine tergewlü qaradı da: – Ne uznayu, – dep başın çayqadı.
Qazaqnı ol tanımadı, alğasayman dep, getme de qaradı. Tek Qazaq qoymadı, qağıp yenginden tutup toqtatıp, har eki qumuq sözge bir rus söznü qoşup, aylanğan sayın «eta» dep de takrarlap. Hay, oram bulan, qollarını kömegi bulan özün tanıtdı, dädä Was özünü taşın satıp alğannı, soñ busa qolları buğawlanğan tusnaq Wasiliy Sibirge özünü aldından ötüp getgenni añlatdı.
Süyüngen Wasiliy, karzinkasın yerge salma da es tapmay, Qazaqnı bir qolu bulan quçaqladı.
Şondan soñ Qazaq da, Wasiliy de can ayırmas qurdaşlar bolup qaldı. Yarullanı tilmaçlığı bulan Qazaq bara-bara yoldaşını yaşawun, nege wa neçe yılğa tutulğanın bildi.
Temir-Xan-Şurada asgerde qulluq etip turağanda Wasiliy bir keren maclisge qarşı bolup qala, içgende: «Tawlular bulan tarıqsız daw etip, paça xalqnı nehaq qırdıra, yürülegen dawnu da, tögülegen qannı da artı-aldı yoq. Bir-eki gişini paydası uçun miñler bulan adam can bere…» – dep talçığıp söyley. Onu birewler komandirine suwutmay yetişdire, polkownik de wasiliyni sudğa salıp, on yılğa Sibirge yiberte.
Daw yürülüp turağanda zamanı bitse de, üyüne qaytma qoymayğanğa Wasiliy paçanı asgerinde bulay da on dört yıl qulluq etgen gişi, endi tusnağın da kütse, ahlüsünden, üyünden-eşiginden ayrılıp turağanı yigirma dört yıl bolajaq.
Muna bir neçe gün Qazaq işge Atabaysız yürüy: qurdaşı saw bolup bitmey. Atabay gündüzler zalim yalqa, Qazaqnı işden qaytağan zamanın bir ullu xadirgünnü yimik qarawullay. Axşamlar ekisi de xabarlaşıp genenip qala. Köbüsü gezikler Atabay qurdaşından yır ayt dep tiley, Qazaq da bir-birde şo bayağı tal qomuzun soğup, bir-birde qarnına çertip muñ tawuş bulan astaraq yırlay.
Bugün Qazaq işden yaman üşüp qaytdı. Barakğa kim orazlı girer edi dep gelgen gişi Atabay totuya şinja bulan qaynar suw hazir etip tabulğanğa zalim süyündü, içip issi bolup, qomuzuna xarmandı.
Atabay ornunda olturup, qurdaşına telmirip toqtadı. Qazaq şulay yırladı:
Qarağaylar batar sel gelse, Qara seldey sığılışıp yel gelse, Yel teberip, sel tartıp, Qapultundan tüşüp şoğar batayıq. Doslar – duşman, duşman – dos… Qarşılaşıp qamalışğan günlerde Qayralıp kimge tübek atayıq? Qayıq batıp, qazaq erler aqğan soñ, Talpınıp yağasına çıqğan soñ, Duşman uçun dosnu üyün yıqğan soñ, Töşeksiz hali neçik yatayıq?..
İssi bola bara. İssi deme issilik yoq busa da, çaq yılı bolğan, günnü yıltını tiyegen bolğan. Beş-altı ay günnü yarığın görmedi dep aytmağa yaray.
Qazaq qarap tamaşa bola edi. Bir, wolla, tañ qatdı, yerge yarıq tüşer degende, qaşqaralıp qala, bir, gertiley de yarıq bolup, eki-üç sahatdan geçege aylana, bir-birde hatta gün de çığa, wolla, göteriler dağı dep tursañ, köknü xırı bulan barıp batıp qala.
Yılnı qalğan yartısı busa geçesi yoq bir uzaq-uzaq gün dep qoy. Bir qarañı birdoq da bolmay qala, bir deseñ, bir-eki sahatğa bolup, yol yoyğan ertengi bulutday tayıp gete.
Hali daim degenley gündüz waqti. Rotmistr Worotnik şondan paydalanıp, tusnaqlanı iş günün uzatğan, on eki sahatnı yerine on dört sahat işletegen bolğan. Qursaq toymayğan aş da bulan işden lap arıp-talıp, dığıjarıñ bitip qaytasan. O da heç edi, gündüz bolğan bulan da, gün görünegen bulan da suwuqluq boşamay. Temirqazıqda üyrengenler bu çaqğa yaz dep qoyğanlar, Qazaqlanı busa gelgenli içine girgen suwuqluq bir de çıqmağan.
Barakdağılar barı da Qazaqğa yıraw dep hürmet eteler, şo da öz-özlügünden onu qurdaşı Atabayğa da ortaq bola. Hali-halilerde bolğan bir qalmağaldan soñ çu Qazaqlağa yoldaşları birden-bir hürmet etegen bolup qaldı.
Bir gün halsız da, aç da bolğan xalq tüş aşğa urunup turağanda birew:
– Ey xalq! Şorpada xurtlar bar! Aşamağız! – dep quwun salıp yiberdi.
– Başçını çaqırma gerek! Sebebin aytsın! Ögüzler yimik işlegen bulan biz haywanlarbızmı! – dep qıçırdı birdağısı.
Şo tawuşnu Qazaq tanıdı: Wasiliyniki edi.
Ne iş barı añlaşılğanda, Qazaq totuya xadirasındağı şorpasın qaşığı bulan bulğap qarasa, iyis gelse tügül, heç görünegen zat yoq.
Aç gişi, Qazaq, qıççırağanlağa onça tergew bermey, aşama başladı. Üç-dört qaşıqnı urtlap, eki yağına qarasa, özünden de, Atabaydan da qayrı şorpağa tiyegeni yoq. Qazaq qaşığın tepsige saldı, oğar qarap, Atabay da aşamay toqtadı.
Lagerni başçısını artından gertiley de gişi yibergen ekenler, bir zamanlardan Worotnikni qırdanoq «Men sizge görsetermen!», «Men sizin es tapdırarman!» – dep aqırağan tawuşu eşitildi.
Ol aşxanağa girgende, barı da xalq, aldındağı aşğa tiymey, şıp bolup toqtağan edi.
– Siz xurtu bar şorpağa ulluluq etegen bolğanmısız, hı? Siz mağa baş göterme qaraymısız, doñuz sıpatlar! – dep aqırdı rotmistr.
Şıplıq buzulmadı. Qalmağalnı birew de özü başlamağa süymeygenge oşay edi.
– Men çi sizge aytaman: qayda xurtlar?! – dep aqırdı dağı da rotmistr.
Şo zamanda Wasiliy turup gelip xadirasın başçını aldına tutdu: onda yüzüp aylana turup eki xurt bar edi. Giççi-miççi zatlar da tügül, semiz aq xurtlar, bişgende biri hatta yarılıp, içi-bawru yılawuq bolup açılıp tura. «Hı» – dep mıyıq tübünden mısğıllap da külemsirep, Worotnik qolu bulan xadirağa urup yiberdi: issi şorpa xurtu-nesi bulan Wasiliyni betine çaçıldı, ösgen mıyıq-saqalından taba yerge aqmağa başladı. Başlap rotmistrni üstüne hitinse de, Wasiliy soñ qıjırap, toqtap qaldı.
– Dağı kimni şorpasında bar xurtlar?! Geltirigiz! Kimni gezigidir?! – dep yañıdan aqırdı Worotnik.
– Meniki bar! Meniki bar! – tawuşdan aşxananı içi yañırıp qaldı.
– Xurtu bar degenler barığız da bussahat içip bitdirigiz şorpalarığıznı! Quru içigiz! Üç minut boljal beremen! – dep aqırdı rotmistr.
Birew de qaşığına sama uzatılmadı. Şonu görüp, rotmistr qızardı-ağardı, qolundağı yörmesi bulan yerge eki-üç keren urdu, yandawurundağı tapançasına xarmanmalı boldu, soñ onu da qoyup, qan sawğan gözleri bulan bir birewge, bir birewge tiklendi, yuwuqda olturğan Qazaqnı tanıdı buğay, «Aşa!» – dep aqırıp, onu xadirasına yörme bulan türtdü, yörme de, xadiranı xırına tüz bolmay, ortasına tiydi, şorpa Qazaqğa da, qırıyında olturğanlağa da çaçırap getdi.
– Aşamasman! – dedi Qazaq tap-taza rusça.
– Ne?! Bular çı itler buğay! Seni diniñ başğa, tiliñ başğa! Sen de ne poq aşaysan?! Nege içmeysen! İç bussahat! – dep aqırdı Worotnik.
– Aşamasman! – dedi Qazaq birdağı keren.
– Men aşatırman seni, köpeöğulu! – dep açuwlanıp, Worotnik. – Onu aşamasañ da, munu aşarsan! – dep, yörmesin göterdi.
Bir mühletge Qazaq ne etegenin bilmey toqtadı, soñ Worotnikni yörme götergen qolun qağıp tutup qısıp toqtadı. Rotmistr ari atıldı, beri atıldı, ne gerekler etip, qolun tartıp alıp bolmadı, sol qolu bulan oñ yandawurundağı tapançasına xarmandı, ne halda busa da qoburun açıp, onu çığarıp geldi. Tek muna şo mühletde barı da xalq turup, qoluna qaşıq alğan qaşıq, çiş alğan çiş alıp, başçını üstüne terbendi. Eser-meser bolup, rotmistr ari-beri qaradı, süyse de, aqırıp da bolmadı, tapançalı qolun astaraq eniş saldı, özü-özlügünden sallanıp turağan yörmeli qolun da Qazaq indemey yiberip qoydu. Birewge bir zat da aytıp bolmay, rotmistr çığıp getip qaldı.
– Sen qoççaqsan! Bir de qorqma! Seni cazalay busa, qoşup bizin de cazalasın. Çaqıra gelse de, bizsiz kakişiñni de basma! – dedi Qazaqğa yoldaşları.
Hali çaqırdı, dağı çaqırdı dep qarap Qazaq da qaldı. Çaqırmadı. Üstewüne dağı da aşnı şondan soñ biraz qolay etdiler.
Tusnaqlanı cıyılğan açuwundan qorqdumu yada yüz türlü pışdırıqları açılır dep, üstdegi hakimlege bildirmege süymedimi – hasili rotmistr şo qalmağalnı artın quwmay pısıp qaldı.
Artındağı günlerde işden soñ Yarulla da, Qazaq da ullu ağaç şazğa tayanıp papiros tartıp turağanda, Wasiliy yağına gelip:
– Qazaq, men sağa bek razi boldum, haq yürekden süyündüm, – dedi.
– «Elge qarşı er bolmas», – dep aytıwu bar qumuqlanı, dep irjaydı Qazaq.
– Bah, Qazaq, seni hali tügül irjayıp görmegenmen. Yaxşılıqğa bolsun. Endiden soñ sama seni az-maz busa da irjayıp görer buğaybız, – dep, Yarulla tamaşa boldu.
Görmedi. Artındağı günlerde ata yurtundan gelgen kağız Qazaqnı ömüründe irjaymasday etdi: giyewü Akay Anay neçik ölgenni yazıp gelgen edi.
Qayğı ötmekden Qazaq yırlap da bolmay qaldı, bir neçe gün başı mañ bolup turdu, aşdan-suwdan awarası bolmasa da, işge yaman qanığıp qaldı: şonu bulan sama yüregin basıltma qast etdi.
Yoldaşları Qazaqğa etegen abur muna şo günlerde birden-bir bilindi: oğar qayğırışmağan, onu göñün almağa qaramağan gişi qalmadı. Bu zat, ozoqda, Qazaqnı süyündürdü, yüregine bir teher saburluq saldı, tek yürek yarasın saw etmege, yanıwun söndürmege bolmadı.
Boş sahatlarında yüregi qarsalağanda dağı ep etip bolmay, deñiz yağağa çığağan boldu. Yel suwuq, yürek tunuq. Bayağı capa taşında oltura, çalqınağan suwğa da, sawulğan kökge de sahatlar bulan tiklenip tura. Oyu da, sözü de bitip qalğanday, tili tutulğanday, awzu quruğanday. Oy degen de bir inciwlü oy çu bar: «Suwğa tüşsem, süyegimni bizin Anci deñizge alıp barırmı edi eken?»
Aq deñiz Xazar deñizge qoşulamı-qoşulmaymı, Qazaq bilmey. Eger qoşula busa, suw süyegin şonda alıp barajaq busa, bir de qaramay deñizge atılıp ölmege qabul. Yañı otuz yaşında busa da, hali ol dünyadan dağı zat qarawullamay. Umutu axıratda.
Bir keren işden qaytıp gelegende Qazaq Yarullağa:
– Şu bizin Aq deñiz qayda ağa, bilmeymisen? – dep soradı.
– Bilemen. Dağı da deñizlege de qoşulup, Atlantik degen ullu deriyağa barıp tögüle, – dedi Yarulla.
– Xazar deñizge de qoşulamı eken?
– Yoq, yuwuq da bolmay. Xazar deñiz qayda, Aq deñiz qayda!
– Şosu yaman eken dağı eliwaşnı, – dep, Qazaq başın çayqadı.
– Nege deysen? – dedi Yarulla.
– Özüm tarıqsız sorayman, – dep, Qazaq yoldurup qoydu.
Tek Yarulla Qazaqnı sorawun da, cawabın da uşatmadı, birdağı keren oğar:
– Ne süye ediñ, açıq etip ayt, – dedi.
Qazaq cawap da bermey, bek yürüp yiberdi. Yarulla zalim uşatmadı, başğa şeklengen zatı bolmasa da, artındağı gün şu laqırnı yoldaşlarına – Andreyge, Gulakğa, Wasiliyge – añlatdı.
– Tegin soraw tügül. Qatını ölgenni bilgenli başğaça bolup qaldı. Kim bile ne oyu barnı, ondan xantaw bolma yaramay, – dedi Wasiliy.
Şo günden soñ Qazaq deñiz yağağa çıqsa, yada yuwuq arada balıq tuta turup Wasiliy, yada ağaç yağada terek artdan telmirip Andrey, ya Gulak bola edi.
Qazaq bir gün erten tez çığıp yürüdü, artı bulan yaşına turup Gulak da getdi, ullu narat terekni artından qarap toqtadı. Qazaq hamanğı yerinde olturdu, birazdan ayağındağı zatların da çeçip, deñizge bağıp terbendi.
Gulaknı dağı şekligi qalmadı:
– Qazaq! – dep qıçırıp çapdı, yetip barıp, tirseginden tutup tartdı – ekisi de birçe çaqa qatış qayırğa yığıldı.
– Ne iş bar? – dep, Qazaq tamaşa boldu.
– Sen dağı da mağa soraymısan. Ne etme süye ediñ hali bussahat? – dedi Gulak.
– Namaz cuwunmağa süye edim. Zaman bolğan.
– Bax! Olaymı! Qorqutduñ çu!
– Qorqma. Özgeler de qorqmasın. Meni ölme amalım yoq. Men öç alma tarıqman. Şunça zulmu uçun öç almay ölüp, axıratğa ne bet bulan barayım! – dedi Qazaq.