Tamğa da tayaw tarıq
Bir keren Qazaq Samatlanı eşik aldında doğada Zuhranı böttöben salınğan dırıxların es etdi, yaxşı tügül dep oylaşıp, betinden baqdırmağa dep enkeydi. Yuwuqdan qarasa, olar tabanlarından da, uçlarından da teşilgen eken. Qoluna alıp, yaxşı tergep qaradı: teşilmesin dep, Zuhra tüplerine teri tutğan. Teri de ne bolsun, neçe gün tursun, teşilgen. Birewge de bildirmey, dırıxlanı alıp yürüdü, üyünde aldına da salıp oylaşdı. Yer-turmanlar işley turup, gönden boldu, qaçalay-saqtiyandan boldu, qalğan gesek-pusaq köp. Dırıxlağa ariw iylengen yuqğa gönden ultanlar salmağa toqtaşdı.
Bu – erten waqti edi. Quşluqğa taba Qazaq dırıxlanı ultanlap bite turağanda, doğadan Zuhranı: «Wöw, alay degen nedir! Sulah yutup qalamı? Qırdan uru gelmegendir çi!» – deygen tawuşu eşitildi. Qazaq mıyıq tübünden irjayıp qoydu.
Oñarıp bitgende, Qazaq dırıxlanı yaxşı tergep qaradı yaman tügül, tartılıp tigilgen yeri yoq, yeñili deseñ yeñil küyünde. Astaraq eltip saldı, hamanğı yerinde tabıp tamaşa bolmasın dep, doğa bağananı artına, çet yerge teberip qoydu.
Bolağan yaxşılığın gişige etmek, onu raziligin almaq – yaşawunda Qazaqnı baş muradı. Yaxşılıq ne zat ekenni ol zalim bek bile. Ya Sibirde Gulak, Andrey, Yarulla, ya qaytğanda Akay, Samat etgen yaxşılıqnı ol öle-ölgünçe unutmajaq. Yaxşılıq giççi de, ullu da iş yoq, aslu zat – o etilmek, adamnı muradı bitmek, özünü gişi axtarağannı, gerti adam sanayğannı ol añlamaq. Hali Qazaq etgen yaxşılıq az zat. Dırıxlanı etik ustağa alıp barğan busa da, baliki, bir-eki şayığa ultanlap berir edi. İş onda tügül çü dağı!
Oh, dırıxları sayalı Zuhra gelip özünü neçik raziligin bildirgenge, Qazaq da neçik süyüñenge qaramağa yaxşı edi! Özgege yaxşılıq etip üyrengen gişini yüregi xoş bola dep aytalar. Qazaq da hali şolay. Etgen işi sayalı oğar ya aqça, ya başğa abur-sıy tarıq tügül. Tek, insandır dağı, Zuhra gelip uşatğanın aytsa edi, barakalla berse edi degen oy çu başını bir buççağına tığılıp toqtağan. Amma axşam bolup bara, Zuhra yoq. Baliki, ol dırıxların tabıp bolmağandır dep oylaşıp, Qazaq hatta özü salğan yerge barıp qaramalı bolsa da, özü-özüne ayıp etip qoydu. Neçik alay da çı bir qırğa çıqğanda şo yoruqğa göz urmay qoymadı: dırıxlar görünmedi.
Geçe yatğanda busa oğar bütünley ters, özü etgen zatnı Zuhra uşatmağandır, baliki, açuwlanıp tura busa da kim bile degen oy geldi. Erten de ol şo oyu bulan uyanıp, dağı çıdap bolmay, doğağa çığıp qarasa, dırıxlar eşik alda hamanğı yerinde, giyilme de giyilgen.
Zuhra busa üçünçü gün gele. Qolunda dırıxlar. «Aman-aman, qulum, sağa Allah razi bolsun. Yap-yañı etip qoyğansan. Men de turaman, heyler, barmaqlarım yerge nege tiymey dep. Qarayman, tübünde ultanlar. Köp sawbol», – dey.
Qazaqnı yüregi zalim xoşlandı. Artındağı gün Zuhra birdağı gele. Bu gezik de qolunda dırıxlar. Tikgeni sögülgenmi eken, ne bolğan eken dep, Qazaq zalim uşatmadı.
– Sağa, qulum, dağı da iş alıp gelgenmen. Axşam körükde dırıxlarımnı görüp, Apaw bek uşatdı. Çeçip özünikilerin bergen sağa görset dep. Heç bola busañ, şulağa da et bir amal.
– Bah! WoLlah, bek etermen, nege etmeymen. Tek «boş qoymas» dep çi habas aytıldı. Men etik usta tügülmen haq almağa. Qayda ber, – dep, qolun uzatdı Qazaq.
Qasnaqlı qara yünden etilgen esgi dırıxlar. Bulanı tüplerine de yessi bek hay etip teri ultan tutğan bolğan. Şo da yañız saw qalğan yağalarından biline, nege tügül tüpleri tap tabanlarından barmaq uçlarına yerli teşilip bop-boş.
Qazaq bek tındırıqlı qaray. Şu dırıxlardan soñ käsbusu da, yaşawu da bütünley alışınağannı yüregi bilip sama turmaymı?
Quşluqda geltirgen dırıxlanı Qazaq tüş namazğa hap-hazir etip saldı. Özünü gözü bulan qarağanda, olar Zuhranıkilerden de yaxşı etildi.
«Körük xabar yerin tabar» – degenley, Apawnu dırıxlarını haqında başlap awul, soñ sawlay yurt söylemege başlay.
Birler tamaşa bola, birler «tamaşa bolma ne bar munda? Şonça ariw qomuz soğup bajarağan qollar neni de etip bilse de köpmü?» – dep tuta.
Ne süye busa bolsun, bir cumanı içinde sawlay yurtdağı degenley esgi dırıx bulan maçiy Qazaqnı aldında töbe bolup toqtay. Özünü yuwaş xasiyatına göre ol geltirmegiz, yaraşdırıp bolmayman dep aytmay qoya. Razi bolup alğan soñ, etmese amalı barmı, bek qastqılıp işleme tüşdü. Neçaqı qarışğan bulan da birew de Qazaqğa haq aldırıp da bolmadı.
Gelgen çaqı zatnı yaraşdırıp bitdirsem, dağı almas edim dep oylaşsa da, ondan da payda çıqmadı. Başın götermey işleme tüşdü.
Bir keren bir qarayawuz cahil qatın eki giyim maçiy alıp geldi. Özgeler bolğanda etersen dep, salıp qoyup getegen edi, bu busa ereturup toqtağan. Qazaqnı qatın gişini betine tegin-tegin göterilip qaramayğan xasiyatı bar, tek hali qarama tüşdü – yüregine uçğun çançılğanday boldu: dögerek ullu qara gözler, qara qaşlar…
Şo gözleni taʼsiri bulan Qazaq:
– Seni men hali tügül görmegenmen. Bu yurtlumusan, yaxşı qız? – dep sorap qoydu.
– Tügülmen. Botayurtluman. Tañala getmesem bolmay. Yaray busa tañala ertenge bitdirgenni süye edim. Dağı giymege zatım yoq, – dedi o qatın.
– Bek bitdirermen. Olay üzürü bolğan soñ, barı da işimni qoyup etermen. Pap-paraxat bol. Tek yüregiñe awur almasañ, birdağı sorawum bar edi, yaxşı qız. Nege bulay tez getesen? Sizin yaqda gişini gözüne şulay bir az zamanğa görünüp, getip qalağan adat sama yoqmu?
– Men Yaxsayda turağanlı bir ay bola. Atamnı qardaşları bar munda Aselder dep. Tanıy busañ da, kim bile.
– Eşitip tanıyman. Ajayıp bar bir aynı içinde men seni bir sama görmegenim! – dep, tamaşalıq etip, başın çayqadı Qazaq.
– Qırğa çıqmayğan gişini kim görüp bola? Yiberme adam bolğan busa, şunda da gelmey edim. Tarıqlı bolğanda üyde yaşlar tabulmadı, – dedi qatın.
– Sawlay ay qırğa çıqmay turğan soñ, seni xalq bilmesin degen bir sırıñ bolmağa gerek.
– Sırım da ne bolsun. Ayıp etseñ de aytayım, erimden ayrılğanman. Şonu aldından taydıraman dep, hay, yüregim de açılsın dep şunda yibergenler. Yat yerde adamnı yüregi de açılamı! Muna gete turaman, – dep, qatın, gertiley de, getmege buruldu.
– Atıñ kimdir, yaxşı qız? – dedi Qazaq artından.
– Canbike.
Endi bu qısırğa qara dağı sen! Perçinin de alıp atıp, yüregine girip toqtamadımı! Begilgen degen yürekge bulay tıppa-tınç neçik girip bola!
Ya işden, ya aşdan payda yoq. Qazaq qabaq alğa çığıp, xaside olturdu. Samatlanı ayğızını eki de yağında tamtüpde xasileni kerpiçden Qazaq özü etgen. Qapuları bolmasa, Yaxsayda qabaq alda xasiler etegen adat yoq eken, Muselemawulda busa ete, Qazaq da ata yurtunu adatı bulan basıp etip qoydu. Heymisen dep Samat da aytmadı, yarap qaldı.
Qazaq hali şo xasileni birinde de olturup, ari-beri qarap, oñay tüşgen gişi bulan söylep busa da oyundan qutulma qaray.
Yüregine saburluq salmağa süye, tek salıp da bolmay, yüregini talpunuwuna tıñlama da nazlanıp aylana. İşleme tarıq. Canbikeni maçiylerin ertenge bitdirmese yaramay. Söz bergen. Tek qaytıp üyge girmege tamaşa tartına, oyu bulan betge-bet qalmağa qorqa, özü şanjalında olturup işlegen çaqı, Canbike de, özü bolmasa, onu gölentkisi de, qarşısında toqtap qarap turajaq dep esine gele.
Söz bergen soñ, ozoqda, maçiyleni yaraşdırmasa bolmas, geçe yuxusuz qalsa da yaraşdırır. Ekinni waqti. Axşamğa hali de xıylı bar. Markaça namazdan yassın namazğa yerli işlese de bitdirejek. Allah buyursa, ustanı qolundan yañı etilip çıqğanda yimik bolur.
Şo waqtide «Paçça geldi!», «Paçça geldi!» – dep qıçırağan yaşnı tawuşu açıqdan-açıq eşitildi. Qazaq sesgenip ereturdu. «Paça çaqı paça Yaxsayğa neçik gele? Munda ne ete? Heç tegin gelmegendir. Bir balah bolmasa amal yoq. Bir qıyın gelmese küy yoq. Ya rabbi Allah, bu ne bolur?..» – dep oylaşa turup çapdı.
Samatlanı üyleri ullu oramda tügülge, oğar biraz yerge çapma tüşdü. Ari çığa turup, ol qıçıra gelegen yaşğa uruna qaldı, onu toqtatıp: «Senmisen bu quwunnu salğan? Qayda, kim gelgen?» – dep soradı. «Paçça gelgen! Ona bara tura!» – dep, yaş qaçıp getdi.
Ullu oramda cıyılğan adamlar göründü.
– Ya gertimi şo yaş qıçırağan? Paçça gelgenmi? – dep soradı Qazaq.
– Ya tarıqsız añlamay qıçıra toraymağır. Paçça gelmegen, paççanı qalasından gelgen, – dedi ereturğanlanı biri.
– Nege gelgen dağı, bildigizmi? Bilmege tarıq çı bussahat! – dep haleklendi Qazaq.
– Bilmege nesi bar onu? Ata-anasın görmege gelgen. Ol çu bizin yurtlu, Osman Umarnı ulanı Muhammat, – dedi qartlanı birisi.
– Bah! Alaysa paççanı qalasında qulluq etegenler de bar eken Yaxsaydan! – dep, tamaşa boldu Qazaq.
– Wah, bir olmu. Peterde yigirma yıl turup geldi atası Umar da. Endi onu ornunda ulanı Muhammat qalğan. Paççanı saqlayğan busurman asgerni qadisi.
Gelgen gişi paçanı qalasından ekenni de, qadi ekenni de bilgen soñ Qazaq lap göñülsüz boldu.
Canbikeni maçiyleri, gertiley de, Qazaq özü oylaşğan küyde, yassın namazğa yaraşdırılıp bitdi, şo da onu yüreginde ullu talaw bolup toqtadı. Yüreginden yaşnı yimik süyüne turup, bek qast qılıp işlegen gişi endi bitgende bir ayawlu zatın tas etgen, ülüşden mahrüm qalğan yetimdey boldu. Halige yerli onu da, Canbikeni de arasında şu maçiyler bar edi. Şulağa qarağan sayın onu betgelişi göz aldına gele edi. Endi bular da yoqğa hisap, ertenoq alıp getejek, baylawu üzülejek.
Qazaq geçe gözün yummay, quru papiros tarta turup erten etdi. Turğanda qarasa, taşlanğan qasnaqğa üynü tübü qurmaç sebelegende yimik: özü de es etmey, tartıp taşlap turğan eken. Taydırıp şolanı da, namaz qıldı, aşğa yüregi barmay, dağı da papiros tartmağa girişdi, gişini üstüne gişi giregen waqti boldu degende, saqalın da tarap, işlemege olturdu.
«Haligine girip gelejek. Bir-eki cuwapğa sama toqtamasmı eken? Alğasawlu girip-çığıp getermi eken? Eliwaş, bu uyalağan xasiyat da menden öle-ölgünçe tayağanğa oşamay. Belaq cahilden de xaripmen…» – dep oylaşa turup, qoluna esgi maçiy aldı.
Aradan yarım sahat da getmegendir, darr dep eşikleni de gerip açıp, bir toğuz-on yıllıq yaş girip geldi.
– Bah! Ne bek alğasadıñ, iniwüm? Artıñdan çabağanlar sama yoqmu? – dedi Qazaq.
– Çabağan gişi çi yoq, ağaw. Özüm zalim bek alğasayman. Maçiyleni almağa gelgenmen. Canbike bajiw gete tura. «Bir ayağıñ munda, birisi ayağıñ onda bolsun. Tez alıp gel», – dep yibergen. Muna haqı da, – dep, yaş tereze başğa eki şayı aqça saldı.
– Alaysa Canbike özü gelmey? – dep göñüsüz bolup, Qazaq qolundağı maçiyni yerine taşladı.
– Gelip bolamı, ağaw, gete turağan gişi! Abiyim arbanı da yegip hap-hazir! Mağa qarap turalar! – dep, yaş qarsalap yiberdi.
Ayawlap salğan yerinden maçiyleni alıp, Qazaq qolunda biraz zaman saqlap, yaşğa uzatdı, soñ es tabıp yiberip, tereze başdağı aqçanı da qaytarıp berdi de:
– Ma, inişim, munu da bajiwüñe ber. Nege qaytarıp alıp geldiñ dese, qonaqlardan haq almayman dep aytdı usta dersen. Añladıñmı? Bar, inişim, endi çap neçaqı bola busañ da. Sağa qarap, geçigip qalmasın barağan yerine, – dedi.
Yaş uçğunday boldu. Qazaq, bayağı, yañız üyde yañı oyu bulan qaldı. Bir geçe-bir gün oylaşğanı nehaq getdi. Oy çu endi oydur. O da heç. Yüregini talpunup, alğasap, qartıllap urup turğanı!
Qazaq qatınlar süymes yimik ulan tügül. Biyiksuw isbayı qarqarası, qara mıyıq-saqalı, şerbet yimik tatli tili… Tüzü, uyalçan xasiyatı çı bar. Onu da birewler uşatmasa, birewler uşata. Ozoqda, ol hali bolğunça da şap-şaylı qatın alıp bolajaq edi. Ne etsin, köp qıyınlar görgengemi yada süyüwden toymağanğamı, yüregi nazik. Yüregi uşatmağannı etmege busa namusu qoymay. Birewler qatın bolsa, ariwmi-erşimi, süyemi-süymeymi, tergew bermey qoya. Qazaq şo küyge razi tügül. Süyüwde de onu ayrıça yolu bar, öztöreçe añlawu bar. Qatıñişini ol gözlerinden süymege başlay. Açıq qaraw, onu oyu bulan, yürekni tazalığın añlata, yüregi taza bolğan soñ busa barı da qalğan zatnı ebi tabula. Gözler – yürekni güzgüsü, qarasañ bet görsete.
Bir keren ariw giyingen bir isbayı ulan salam berip girip geldi. Üstünde qara atlasdan qaptalı-şalbarı, başında boz buxari börkü, ayağında yırtıllayğan etikleri. Qoñur mıyıqlı orta boylu ulan.
Salamın da alıp, Qazaq olturma yer görsetdi. Heç Qazaq görgen gişi tügül. «Gelgen gişige kimsen dep neçik sorarsan, soramay da ne amal», – dep oylaşıp, Qazaq ne etegenin bilmey turağanda, gelgen gişi söz başlap, munu inbaşından awurluqnu alıp qoydu.
– Sen meni tanımaysan. Yaxsaylı busam da, Peterde turaman. Özüm seni bulan tanış bolayım dep girgen zamanım. Meni atım, eşitgen busañ da kim bile, Umar Muhammat, – dedi gelgen ulan.
– Köp ariw bolur. Meni atım Qazaq. Sen getgensen, men busa Yaxsaynı bek uşatıp, gelip olturğanman.
– Men de çi uşatmay getmegenmen. Şulay boldu dağı. Qayda tuwabız, qayda ölebiz, bilip bolmaybız. Atam paçanı kalasında qulluq ete edi, ol qart bolup qaytğanda, ornuna mağa qalmağa tüşdü. Seni haqıñda men köp eşitgenmen. Oçarda boldu, üyde boldu, xalq seni atıñnı awzundan salmay. Yırlarıñnı zalim uşata, yüregine yuwuq ala. Amal busa men de bir tıñlamağa süye edim. Ozoqda, çolañ bar busa, – dep, Muhammat Qazaqnı oyun böldü.
– Bek amal eterbiz. Nege bolmasın amal. Başğa, aqça çığağan zat tügül çü. Yırlarbız, – dedi Qazaq.
«Xalq çı Qazaq gişi bulan hallaşıp-barışıp bolağan adam dep söyley. Baliki, buğar bir zat bolğandır, kepi buzulup turadır. Laqır gelişegenge oşamay. Soñ aylanırman yada özün qonaqlay çaqırırman…» – dep oylaşıp, Muhammat:
– Hali men yol üstünde girgen edim. Awur görmeseñ, yuwuq-arada bir aylanırman, – dep sawbol etdi.
Qazaqğa iş etip oylaşmağa erkin zaman bergen de yimik, Muhammat ekinçiley aradan cumadan da artıq getgende geldi.
Salamlaşıp olturup bitgendoq:
– Yaraymı-yaramaymı, sen qarasın dep, bir yır alıp gelgenmen, – dep söz başlap, Muhammat qaptalını qoltuq kisesinden dört büklengen kağız çığarıp geldi.
– Kimni yırıdır? – dedi Qazaq.
– Men çığarğan yır. Tüzü, men, başğa, yırçıman dep de aytmayman. Bolsa da zamanda bir şulay qarayğan küyüm bola. Hay, göñürewdür dağı.
– Bah! Aytmaymısan dağı olay pahmuñ barnı! – dep, Qazaq canlanıp getdi.
– Aytıp, başğa, onu bilegen gişi de yoq. Muna başlap sağa ayta turaman, – dedi Muhammat.
– Qomuzğa da barmı pahmuñ?
– Az-maz oğar da bar.
– Alaysa sen oxuma şo yırnı, yırla. Yırnı taʼsiri yırlağanda biliner. Taʼsiri yoq söz dey busañ tilde de tarıqsız zat, – dep, Qazaq törde ilingen qomuzun alıp berdi.
Muhammat asta, Qazaq da, özü de eşiter yimik yırladı:
Men bir gül edim bürümde yatğan, Köp edi meni alma qol uzatğan
Ağaçım biyik edi, qıyın edi yolu, Uzatsa yetmey edi heç kimni qolu.
Aylanam toludu – har türlü çeçek. Arasında men edim barından gökçek.
Xonşumda çeçekleni göredim halların, Balcibin qonup soradı balların.
Balcibin uçğan soñ bar balın sorup, Çeçekler qaladı quwarıp qurup.
Çeçek neger gerek sorulğan soñ balı, Sarige döngen soñ qızılı-alı?
Teregi qabul etmey ondan soñ göterme, Puşurğanıp, silkinip çalışa geterme.
Çeçekge amal yoq ağaçında qalma, Namusu götermey yerge tüşüp taptalma…
Ay sawbol! Tatlisi bar tiliñni. Barakalla! – dedi Qazaq Muhammat yırlap bitgende.
– Tüzü, meni dağı da bar çığarğan yırlarım. Bir oñayıñ bolğanda şolağa da qararsan çı. Endi sama seni tawuşuñnu da bir eşiteyik, – dep irjayıp, Muhammat qomuznu Qazaqğa uzatdı.
Qomuznu alsa da, Qazaq hamanda yimik hazirine soğup yibermedi. Neni yırlayım eken dep, pikir etip turağan Qazaqğa Muhammat yol açıp qoydu:
– Üç gün alda Xamamatyurtda edim. Yıbaw etegende qomuzçu bir bek tiziw yır aytdı. Kimni yırı eken dep axtarğanda, yıraw Qazaqnıki dediler. Maʼnası esimde de qalğan: gerti qoççaq erenleni haqında. Ne bola dağı, Qazaq, şo yırıñnı aytsañ, – dedi.
– WoLlah, aytayım, – dep, Qazaq yırlama başladı:
Erenler degen bulan er bolmas, Öktemlik bulan erler tör almas! Erenleni üç başğadır tabunu, Arğumaqğa teñ etmegiz yabunu… Yamanlardan başıñ taydırıp, Yaxşılar bulan yürü haman da. Yaxşılanı har bir işi artıqdır, Yamanlanı tüz bahası qartıqdır…
Muhammat tobuğuna tirsegin de tirep, qolun da saqalına tayap olturğan. Yırnı har sözü yüregine bata, qarqarasın xozğay, qurçun qandıra. Qazaq yırlap bitgende de Muhammat biraz zaman şolay qaldı. Tüzü, ol hali özü ne aytağannı bilmey edi. «Köp yaxşı!» yada «Barakalla!», «Maşalla!» – degenden payda yoq. Başğa bir güçlü, yır bahası sözler tarıq.
Getegende Muhammat Qazaqnı özlege çaqırdı:
– Ariw olturup, pap-paraxatıbızğa xabarlayıq, bir aylan, – dep sawbol etdi.
– WoLlah, çığarbız, nege çıqmaybız, – dedi Qazaq da.
«Çığarbız» – dep haq yürekden aytıldı, nege tügül Qazaq yañız üyden de, yandırağan oydan da lap yalqğan-incigen. Bir-birde hatta başın alıp bir yaqlağa geter çaqı bola. Yaşawunda köpnü görgen, neger de çıdağan, tek hali Canbikeni oyu şolanı barın da unutdura. Çıdamağa da gün sayın qıyın bola bara: paraxat işlep turağan gişi Canbike esine tüşgende, yüregi haleklenip, üyde turup bolmay, bayağı qabaq aldağı xasige çığıp oltura. Zaman-zaman «Ata-anası ne adamlar ekenni Canbikege nege soramadım? Baliki, kupes Ahmatnı yimik bir baylar-biyler busa da bilmeymen. Şolay çıqsa, mah bayağı, elli appası bir tümen», – degen oy gelip, onu bulay da aciz yüregin birden-bir awurtdura.
Bir gezik Muhammat oramda yoluqğanda da esine salğan soñ, Qazaq olağa barmay turmağa bolmadı. Bek süyüp qarşıladılar. Muhammatnı atası Umar çı şunça zamannı içinde bir çıqmağa yaramaymı edi dep ayıp etip de yiberdi.
Umar – altmış beşlerine çıqğan qart, bolsa da alay cıynaq, toq betli orta boylu gişi. Qara çepkenini üstünden belin qısıp baylağan. Ulanı oğar bek oşağan eken, birini saqalını aqlığı, birisinikini qaralığı bolsa tügül, onça başğalığı yoq demege yaray.
Soraşğan-salamlaşğan soñ Muhammat da, Qazaq da otaw üyde olturdu. Tör tamda ullu dum, cabarda curğaray tereze tüpde stol, üstünde kitaplar, artında arqa şanjal. Eki de terezeni arasında purxağa yetginçe tamnı oyup taqçalar etilgen, şolar da barı da asırap tizilgen kitaplardan tolğan.
Aradan beş-on minut da getmegendir, bağır tepsi bulan pus urup turağan ullu töbe bişlaq çudu da, xaba tolup boza da, üstleri naqışlı eki giççi ağaç ayaq da geltirildi.
– Qadi de bolup, içe dep ayıp etme. Şariat bozanı yarata, – dep irjayıp, Muhammat ayaqlanı tolturdu.
– Ayıp eter – cuwsa geter, – dep de çi aytıw bar, – dep, Qazaq da irjaydı. Aşay turup laqır eteler. Qazaq Peterburgnu yaşawundan soray. Berilegen cawaplağa tergewlü tıñlay.
– Ondağı uniwersitetde işleygen yuwuqlarım bar. Uniwersitet, sayki iñ ör maktap degen zat. Professorlar. Biri hatta bizin yaqlı, Dermentden, Qazım biy atı. Qumuqlanı da, noğaylanı da xalq yırların, xabarların cıyıp, kitap etip çığarmağa tezden umutluman. Hali şolanı cıyıp oñarsam, Qazım biy kitap etip çığarmağa kömek etejek bolğan. Men şulay oylaşğanman, Qazaq. Qarşılığıñ yoq busa, şo kitapğa seni yırlarıñnı da qoşmağa xıyalım bar. Sen söz tapmağan soñ, özümnü şo bayağı «Gülqız» degen yırımnı da qoşup qoysam da, kim bile. Men tañala Qaranoğayğa getemen. Terekliden, Haciqulaqdan, Qayasuliden aylanıp, xalqdan xabarlar, yırlar cıymağa süyemen. Bizin Qumuq tüzde aytıla-yırlana gelegen xabarlar da, yırlar da mende cıyılıp hap-hazir. Sağa tilewüm de endi meni şulay, Qazaq: men Qaranoğaydan qaytağanğa özüñnü yırlarıñnı canıñ tınağanların ayırıp, yazıp oñarıp qoy.
– Ya meni qoysana sen. Halige men, başğa, kitaplağa salır yimik yırlar da çığarmağanman, uşatağanların xalq yırlayğanı da taman mağa, – dedi Qazaq.
– Yırlayğanların xalq yırlap tursun. Men seni yırlarıñ bir sözü de tayışmağan küyde tuwğandan-tuwğanlağa qalğannı süyemen. Men o gün aytmay qoyğan edim. Yeni «Erenler degen bulan er bolmas» – degen yırıñnı xalq bir-bir yerlerin alışdırıp yırlay. Eger şo yır kitapğa salınğan busa, şo zat bolmajaq edi. Muna sağa kağız da, – dep, Muhammat, stoldan alıp, Qazaqnı aldına gök baylam saldı.
– Yazılmasa neçik de yaramay busa, yazarman, – dep, Qazaq kağız baylamğa uzatıldı.
Yırların yazmağa söz berip Qazaq ne yaxşı etgen. Onu yañız, yalqıwlu yaşawun yarıqlandırmağa bir zat boldu. Şo işge ol zalim muştarlı urundu. Qaysı yırlanı hazirleyim dep köp oylaşdı, axırı da üçüsün tañlap, yazmağa girişdi. Qalamı – qaz qanat, şaqısı – soğan qabuq qaynatğan suw bulan qurum, stolu – tereze baş.
Birinçiley Qazaq «Erenler degen bulan er bolmas» – dep başlanağan yırın yazıp oñardı.
Yırların yazıp bitgende de ol, başğa, rahatlanmadı: özünü xatın Muhammat añlarmı eken, añlasa da uşatarmı eken degen oy geldi. Yırların yazıp bitgen günden tutup ol Muhammatnı qarawullay başladı. Tek, ne etersen, eki cumadan gelemen dep getgen gişi üç cumadan da artıq qalıp qaytdı. Sorağanda sebebin de eki söz bulan añlatıp berdi: xalqdan yazıp alağan xabarlardan-yırlardan ayrılıp bolmay, damahlıq etip qalğan.
– Bizin qumuqlanı, noğaylanı, özler az xalqlar busa da, neçe de köp yomağı, yırı, aytıwu, taqmağı da bar eken! Cıysa – saw bir tawarix. Lap bırıñı zamanlardan tutup daw yada bir başğa igit yabuşuw bolğanmı, adamnı içqandırağan aquba yada san-sanın iritegen süyüw bolğanmı – şolar barı da xalqda saqlanğan. Men sebebin de añlamağa qaradım, Qazaq. Meni hisabımda, kitabı-zatı yoq xalq asrulanı boyunda bola gelegen har bir ahwalatnı nasludan nasluğa yetişdirmek uçun hay etip turğan, getegen naslu gelegen nasluğa özünü baş baylığın wasiyat etip bere gelgen, – dep, Muhammat ullu kağız töbeni görsetdi.
Laqır uzatıldı.
– Qazaq, yañız yaşaw yaşaw tügül. Göz sal bir qısırğa, – dep söz arada masxara etdi Muhammat.
– Salğan edim. Xonşu yurtlu çığıp qaldı. Qonaqlay gelgen botayurtlu qısır bolğan eken. Atı Canbike.
– Hali qayda dağı ol? Mundamı?
– Bir ayda bola getgeni. Yağaawullu Aselderlege gelgen edi.
– Gelejek-alajaq da bolğanmısız?
– Yoq, onça o yerlege çıqmadıq. Amma artındağı gün maçiylerin almağa özü gelgen busa, yaraşdırmağa maçiylerin berip getgen edi, neçaqı uyalsam da, tuwra soramağa xıyalım bar edi. Gelmedi, yaş yiberip qoydu. Ne busa da ata yurtuna getmege bek alğasay edi.
Muhammat oylaşa, oyuna gelgen zatdan keplenip de irjaya.
Qazaq qaytmağa aylanğanda onu yırların alıp, Muhammat, paraxatıma soñ oxurman dep, stoldağı kitapnı içine bek ayawlap saldı.
Qabaq alda sawbollaşağanda ol Qazaqğa:
– Wöre, ari-beri çığıp yiberme. Tañala turup birisigün bizge yoluqmağa tüşejek. Men artıñdan yaş yiberirmen, – dedi.
«Birisigün yoluqmağa tüşejek degen nedir? Şo zamanda aytılağan zatnı hali aytıp qoyğan busa. İşlemey, men bulay aşap-içip kep etip turayımı? Soñ mağa aşama-giyme kim berir? Çaqırağanına sözüm yoq. Süyünüp öle turup da barayım, amma etilegen qonaqlıqdan uyalaman. Özümnü betim özüme görüne. Dewreni-dewleti bolğan bulan har kimniki özüne bola, xalqğa bolmay çı…» – dep oylaşa yürüdü Qazaq.
Muhammat busa ondan ayrılğandoq atasını üstüne girdi.
– Muhtaj gişige qolundan gelegen kömegin etmek insandağı iñ de yaxşı xasiyatdır. Aylanıp qara, qulum. Tarıq busa, men de qoşulurman, – dedi Umar ulanını muradın añlağanda.
Muhammat yoluğarbız degen gün Qazaq çaqıra turup artından adam hali geldi-dağı geldi bulan axşam etdi. Şoğar yürek salıp, işge de onça kar etip bolmadı. Taza yürekliliginden qayrı, Muhammat ilmulu adam. «Tirmenge girgen hürge bölenir» – degenley, har onu bulan yoluqğanda Qazaq bir sama yañı zat añlamay qalmay. Muna hali de artından yaş gelir dep gözleygeni aşamağa-içmege tügül, bir paydalı zat añlamaq uçun.
Ol geç bolğunça yatmay da turdu, hatta eki-üç keren qabaq alğa çığıp da qaradı. Heç gişi gelmedi. Qazaq bek tamaşa boldu. Muhammat bir sözün eki etegenlerden tügül, unutup qalma da küy yoq. Qonaqları bardır deme de, olar bulan yañız olturmajaq. Part dep girip barır çaqı boldu.
Artındağı gün namaz qılıp bitip, işge urunayım dep turağanda busa, Muhammat özü girip gele. Qazaq qarap xoşlandı: şatlığından san-sanı oynay, yoldan bussahat million tabıp gelegende yimik.
– Ya, sen tünegün yaş yiberirmen dep aytmağanmı ediñ? Qarap turdum, – dep puşurğandı Qazaq.
– Tünegün men Yaxsayda yoq edim, – dedi Muhammat.
– Ari-beri çıqğanmı ediñ dağı? Sen çi hali yañı qaytıp turasan Noğaydan.
– Botayurtğa barğan edim.
Qazaq onu betine telmirdi.
– Gelegen cumagün Allah buyursa toy etebiz, – dep irjaydı Muhammat
– Ne toy?
– Canbikeni de, seni de toyuñ. Ayta turaman çı tünegün Botayurtda edim dep. Qoyannı şorpasını şorpası dep eşitmegenmisen? Muna lap şo küy boldu. Atabıznı bek yuwuq qonağı bar Botayurtda. Canbikeni atası onu qatınını ulan qardaşı bolup çıqdı. Soñ meni sen qoy dağı aylanmağa. Hasili käläm, ne başıñnı awrutayım, şu iş bajarıldı…
Yüregine birden gelip ullu süyünç girse de, başında qarşılıqlı oylar tuwup, söylep bolmay turağan Qazaq axırı da, başın götermey:
– Canbike özü ne dey? – dep soradı.
– Özünü bulan da söyledim. Ol da razi.
– Munu birdağı yeri bar, Muhammat. Bir zat da almay, qızın atası da bermes, bere busa da men de alman. Ömürümde bir de qarap turmasam da, bir-eki şayı bolsa tügül, başğa, meni cıyğanım-tergenim de yoq. Qız razi busa, men geçe-günümnü bir etip cıymağa da hazirmen, şo boljalğa yerli çıdamağa da razimen, – dedi Qazaq.
– O yeri de oylaşılğan. Sen bir zatğa da talçıqma. Barı işni men boynuma alaman. İlle de-bille qaytarışın etmey toqtamayman dey busañ, oñayıñ bolğanda etersen, – dedi Muhammat.
Qazaq bir zat da aytıp bolmay qaldı.
Muhammat Peterburgğa Qazaq qatın alıp bir cumadan getdi. Xasawyurtdan yiberilip gelgen poç payton Umarlanı qabaq aldında qatıp toqtadı. Oğar minegende, Muhammat Qazaqnı qolun alıp:
– Bir orus yoldaşım aytğan zatnı bir de unutmayman. Sen de unutma. «Tamğa da tayaw tarıq» – degen edi. Zamanlar şulay, qurdaş Qazaq. Zamanğa göre yürümeseñ, amalıñ da yoq. Bizin qumuq xalq saw çaqı, seni yırlarıñ da, seni atıñ da unutulmayğannı men bilemen. Xalqnı şo esdeliginde sen ullu tam bolup qalsañ, men, Qazaq, şo tamnı giççirek tayawu bolup qalmağa razimen, – dedi.
Muhammat getgende de, Qazaq Umarlanı qabaq aldında xıylı zaman ereturğan küyünde qaldı, soñ bir zatnı es tapğanday bolup, alğasap yürüp yiberdi.
Üyge giriw-giriwü bulan ol terezebaşğa tüz boldu. Yır yazağan qalamı da, kağızı da haman şonda bola. Muhammatnı haqında Canbike bergen sorawlağa da yartı-yurtu cawaplanıp, halek taw özendey ağızıp gelegen yır satırlanı alğasap yazmağa başladı:
Emençiler tübü sari bal, İçgen erge aş bolsun! Yete haqıllı saw başlar Yaş busa da arabızda baş bolsun! Haqılı yoq boş başlar, Biy bolmasın, xan bolsun, Bu dünyadan bolmağanday tas bolsun!..