Prolog (Girişiw)
Miñ segiz yüz otuz segizinçi yılnı yazbaşı. Yazbaş desek de çaq issi bolup, begip bitmegen. Tawlardan zamanda bir zek yel ura, çaq da, birden buzulup, qışğa aylanıp gete. Bolsa da sabanğa çıqmağa yarajaq edi, ne etersen, çola yoq…
Tawlanı tübünde, olardan on beş-yigirma çaqırımlar arekde, Temirxan-Şere degen bir giççi yurt yerleşgen. Onda köp bolsa, yüz ellige yuwuq ojaq bardır. Özler de bir ullu batmaqlıqnı aylanasın alıp olturğan. Şo batmaqlıqğa qumuqlar şere deygeni sayalı, şondağı yurtğa da, bir-birde Temirxan-Şere dese de, bir-birde qısğartıp, Şere dep qoyalar. Temirxan degen atnı qoşağanını da sebebi bar. Bir zamanlarda yelewçü Aqsaq Temir – Temirxan bu yerlege yetişgende çeriwün bayağı şo şereni yuwuğunda toqtatğan bolğan. Aqsaq Temir Dağıstandan getgenli dört yüz elli yıllar bola tura busa da, Şereni şo atı qalıp qalğan. O unutulma çı qaydan unutulsun, hatta barğan sayın köp aytılağan bolağanğa da oşay, nege tügül Birinçi Nikolay paça şo şereni qırıyında şahar tikmege gerek dep buyurğan deyler. Tek halige şaharnı atı neçik bolajaqnı bilegen gişi yoq: onda işleygen rus soldatlar «Şereni» bayağanoq da «Şurağa» aylandırğanlar, «Temirxan» degen söznü de oğar süyse qoşalar, süyse qoşmay da qoyalar.
Şahar qurulajaq degen xabar gerti bolmağa gerek: yerge isiw tüşgenli, aylana yaqdağı yurtlanı sabançılarına hukumat güç bulan şo şereni yağına taş taşıtmağa başlağan. Taşnı Yoğar Cüñüteyden, Yoğar Qazanışdan çığaralar, Ağaçqala degen maxilerde kireç hazirleyler.
Paça hukumatı işge ulludan urunğan. Şereni aylanasındağı xalqnı güç bulan eki çaqırım arekdegi Xalimbekawul degen yurtğa göçürgen, ornun-ojağın da buzup taydırğan. Şereni dögerek aylanıp ullu baru etilgen. Onda da geçesi-günü bulan soldatlar qarawuldalar, tawdan Şamilni asgeri gelip qalır dep, daim hazir turalar. İmam Şamilni Birinçi Nikolay paça bulanğı dawu yürülüp turağanlı beş yıl bite tura.
Qarawul soldatlar onça da saq çı, ya Şerege gelegenleni, ya Şereden barağanlanı tergewsüz ötmege qoymaylar, hatta taş arbalağa sama şeklenip qaraylar. Onu da sebebi bar: soldatlar bir geçe har zatnı tergep bilmege dep Şamil yibergen eki tawlunu tutğan degen xabar yayılğanlı cuma da bolmay.
Şo sayalı busa da yaray, hali soldatlar yol bulan qol arba tartıp gelegen yetti-segiz yıllıq eki yaşnı toqtatdılar. Olar ekisi de bir yimik giyingen edi: başında qırjılğan qara çüyre börkleri, üstünde uzun esgi qaptalları, ayağında da çiy gön çarıqları. Başğalığı da yoq tügül: biri qarayawuz, birisi – sepkil bet.
Soldatlar bir zat aytıp qıçırğanda, yaşlar sesgenip getdi.
Tartınıp, yaşlar toqtap qaldı. Bayağı soldat dağı da oram etdi. Bu gezik ol irjayğan da yimik de göründü. Ya onu, ya birisini qolunda tübegi-tapançası da yoq edi. Yaşlar yuwuqlaşdılar.
– Qayda barasız? – dedi soldat rusça.
Yaşlar ol ne deygenni añlamadı.
– Arbağızdağı nedir? – dep soradı soldat dağı da.
Yaşlar munu da añlamadı. Soldat, turup, arbağa qaradı.
Yaşlar, uşatmay, geri tartıldı.
– Munu ne etesiz? – dep soradı soldat dağı da.
Yaşlar hali de añlamadı, baliki, añlağan busa da, qorqmaqlıqdan cawap berip de bolmajaq edi.
Giççi qol arba taşdan tolğan edi. Soldat, bir taşnı alıp, ari-beri aylandırıp qaradı, bir zatlağa şeklengendey bolup, onu hatta tırnağı bulan çoqudu, iyisledi, soñ eki de qolun awzuna qartıq etip tutup, ari bağıp:
– Was! – dep qıçırdı.
Şaylı ariden «ne bar?» – degen tawuş eşitildi.
– Munda gel! – dedi bayağı soldat.
Şo arada yaşlar qaçmağa süydü, bir tamaşa zatnı görmegen busa, qaçma da qaçajaq edi: on beş-yigirma abat aride barunu teşip çıqğan dögerek bazıq temir göründü. Şo zat topnu yulası ekenni, ozoqda, olar bilmedi.
Uzaq qalmay ör yaqdan barunu boyu bulan alğasap gelegen bir mazallı soldat göründü. Onu ullu mıyıqları arekdenoq da yaxşı biline edi.
Şo quwunlu yıllarda Şereni dögerek aylanıp etilgen barunu yer-yerinde qıçırsa eşitilegen mezgil bulan qarawullar toqtağan edi. Olar biri-birine, ullu quwun bolsa, tübek atıp, giççisi bolsa, hali yimik qıçırıp bildire ediler.
Ullu mıyıqlı yetişgendoq, bayağı soldat oğar:
– Was, sen bu tatarlanı tilin az-maz busa da añlaysan. Söylep qara hali, bu ne yaşlardır. Arba bulan taş alıp gelgen. Bulanı duşmanlar yibergen busa da bilmeybiz çi. Baliki, şu taşlar tığılıp tolup tübek ot bardır yada olanı tübüne bir zatlar yaşırılğandır. Onu da bilmeybiz. Bular yaşlar busa da, baliki, bizin atıltma aylanadır. O yerin de bilmeybiz, – dedi.
– Seni şulay quwunçu xasiyatıñ bar dağı, – dep, mıyıqlı külemsiredi.
– Ne xasiyatı da bolur adamnı bu taw arada. Men zalim saq turmağa süyemen, Allahnı balahı gelgen şu yerden ölmey, ondan da beterin aytsam, qoyan yimik soyulmay qutulmağa süyemen, – dedi soldat.
Ullu mıyıqlı külemsiregen küyünde:
– Tüz aytasan. Wöre-wöre, qoççağımsan, saq tur, – dedi.
– Was, sen mısğıllayğan küyüñnü qoy. Bizin mısğıllayğanlar senden qayrı da az tügül, – dep puşurğandı soldat.
Yaşlanı qırıyına gelip, ullu mıyıqlı qumuqça:
– Siz kim? – dep soradı.
– Bizbiz, – dedi yaşlanı qarayawuzu.
– Yök, yök. Men bar Wasiliy, dädä Was. Siz kim? – dep, mıyıqlı başlap özünü töşüne, soñ yaşlanıkine tiyip görsetdi.
– Aha, men Qazaqman, bu – Atabay, – dedi bayağı qarayawuz yaş.
– Yök, yök. Men kazak, sen kazak yök, ol kazak yök, – dep, mıyıqlı aldağı yol yimik oram etip görsetdi.
– Nege bolmayman, men Qazaqman, – dedi qarayawuz yaş.
– Tamaşa, tamaşa. Yakşi, seni ata kim?
– Meni atam? – dep irjayıp, Qazaq töşüne qaqdı.
– Aga, aga, – dep, mıyıqlı da yaş añlağanğa süyünüp getdi.
– Meni atam Tatarxan.
– Tatarxan. Znaçit, sen Kazak Tatarxan. Tamaşa, tamaşa. Men kazak Wasiliy, – dep irjayıp, mıyıqlı qolun uzatdı. Birden-bir irjayıp, yaş da qolun berdi. Soñ mıyıqlı Atabay bulan soraşdı.
– Bu ne zat? – dep oram etip, Wasiliy soñ arbanı görsetdi.
– Taş, – dedi Qazaq.
– Taş ne? Yök, taş nege? Yök, yök, taş ne ete sen? Yök, siz?
– Satma alıp barabız onda, – dep, Qazaq qolu bulan Şere yaqnı görsetdi.
– Kim sata? Yök, kim ala?
– Onda oruslar satıp ala. Aqça bere. Barı xalq alıp barıp sata, – dep, Qazaq yol bulan gelegen eki taş arbanı görsetdi.
Wasiliy qolun qoluna urup külep qatıp qaldı.
– Ne bar? Neger küleysen? – dedi buğar birisi soldat.
Wasiliy añlatğanda, ol da qıçırıp külep yiberdi.
Ne iş barnı bilmey, yaşlar irjayıp qarap qalğan edi. Külep bitip, Wasiliy Qazaqğa:
– Sen ne ete akça? Yök, ne ala akça? – dep soradı.
– Aqçağa ne alasan deymisen? Abama beremen. Nap ala. Getgen geçe nabıbız yoqğa qarañı üyde qaldıq, – dedi Qazaq.
– Nap ne zat? – dep soradı Wasiliy.
– Wa, napnı bilmeymisen? Çıraqğa tögegen zat, – dep Qazaq, eki de qolun qısıp qısıp, bir uwuçundan birisine tögegen bolup görsetdi.
– Aga, aga. Çirak men bile, – dep, Wasiliy xoşlanıp getdi, tek birazdan onu beti tamaşa buzuldu, astaraq bir zatlar söyledi, soñ kisesinden çığarıp, Qazaqğa da, Atabayğa da birer şayı aqça uzatdı.
– Iınay, – dedi yaşlar.
– Al, al. Meni akça, men bere.
– Sağa qoy. Bizge seni aqçañ tarıq tügül, – dedi Qazaq.
– Al, al. Men bere.
– Almaybız, taşnı satıp alırbız aqça, – dep, Qazaq qol arbanı dögerçiginden tutdu. Wasiliy de, yaşnı qoluna qolun salıp, bir az zaman oylu toqtadı da:
– Yakşi. Men ala taş. Siz taş bere – men akça bere, – dedi.
– Alaysa yaxşı, – dep, yaşlar taşnı yerge boşatmalı bolsa da, Wasiliy, aldınlıq etip, awdarıp baruğa tökdü.
Qazaq da, Atabay da, eki de şayı aqçanı da alıp, getmeli boldu.
– Kazak! – dedi Wasiliy.
– Ne bar? – dep buruldu yaş.
– Ma, kol al, – dep, Wasiliy qolun uzatdı.
Qazaq da, artı bulan Atabay da gelip, yaxşı awaz etip urup onu qolun aldı.
Yaşlar şaylı arek çıqganda, artdan dağı da «Kazak!» – degen tawuş eşitildi. Yaşlar burulup qarasa, Wasiliy qolu bulan «munda geligiz» – dep oram ete. Yaşlar qaytıp bardılar. Kisesinden çığarıp, soldat olağa birer sarğarğan şeker gesek de, ekişer qara suxari de berdi.
Şekerge de, suxarilege de yaşlanı qolları öz-özlügünden uzatılıp getdi.
Şereden eki-üç çaqırım arekdegi ata yurtu Muselemawulğa yaşlar süyünmekden neçik yetişgenin bilmedi. Üyge giriw-giriwündoq Qazaq oñ qoluna qısıp tutğan şayısın olturup turağan anasını etegine saldı, soñ biraz oylaşıp, qaptalını kisesinden bayağı şeker gesekni de, suxarileni de çığarıp geldi.
Aqçanı qoluna alıp qarap, anası quwunlu tawuş bulan:
– Bu qaydan geldi, balam? Gişiniki sama tügülmü? – dep soradı.
Qazaq bolğan zatnı barısın da añlatğanda, anası:
– Hay hawliyalar! Sizin taşığız kimge tarıqdır? Sizge eki şayını soldat özü peşgeş etip bergen, – dep irjaydı da: – Şekerni de, suxarileni de özüñ aşa, – dep qoşdu.
Qazaq süyünüp çığıp getdi. Birazdan ol xonşu qabaqdan özünü yimik arıq bir giççi yaşnı qıçırıp çığardı da, suxarilerini birisin de, tişleri bulan sındırıp şeker gesekden de berdi.