Yıraq yollar… Buğaw qollar
«Baliki, şawxal bir yerge getip, gelginçe salğandır. Yada ol tezerek yuxlama yatğandır. Biz gelgen dep uyatmas çı. Buznası tutğan busa da, kim bile. Şolay busa çı üstüne birewnü de girmege qoymajaq, özü de ertenge aqıra turup çığajaq. Onu aldına bizin erten eltedir… Olay busa da nökerler adamlağa yimik nege söylemedi, nege tart-soz ete turup geltirip tıqdı?.. Başğa aytğanı-sorağanı da çı bolmadı. Barı zatnı Aleskender biy bildirgendir dağı. Baliki, Aleskender biy… Bah, eliwaş, biy çi neçaqı aytsa da. Biy atın xor etmes çi, biz yaşlar bulan üçeşmes çi…» – dep oylaşa Qazaq, tek halige işni mekenin bilip bolmay.
Yıraq yol da yürüp gelgen, teren oy da basğan gişi ol bara-bara yuxlap qala.
Artındağı gün zindanğa birew girgende, şawxalnı aldına alıp barmağa gelgendir dep, Qazaq ruhlanıp gete. Gelgen gişi busa, posağağa bir gesek miçari de, giççi käjin bulan suw da salıp, sözsüz-pussuz getip qala. Bir keren Baduw aytğan zat şo mühletde lim dep Qazaqnı esine tüşe: zindanda bir cumadan artıq qoymay busa, aş-suw berilmey degen edi.
Özü qarañılıqda uzaq qalağannı Qazaq muna şolay bile. Şo günden tutup ol geltirilegen aş gesekleni sanama başlay. Har miçari gesek – bir geçe-bir gün. Har miçari gesek – Qazaqnı sahatı. Har miçari gesek – yaşawnu ölçewü.
Atabay da, Salimat da şo sırnı da bilmey. Olağa geçe de, gün de artı üzülmeygen şo bir qarañılıq.
Zindan bek çetim qurulğan. Qırdan qarağan gişi onu bar yerin bilip de bolmay. Yerge qaplanğan ullu dögerek capa taşnı bir yanğa taydırsañ, beş-altı qari tereklik quyu açıla, tüpge eltegen taş känziler de görüne. Şolar bulan tüpge tüşseñ, qarşı tamdağı giççi eşikge urunup qalasan. Zindanğa muna şondan gire. İçinde adamnı hajatı getegen teşik bar, ölmesden-qalmasğa hawa da şondan gele. Aş beregen gişi eşikni açğanda, quyunu başı da açıq bola busa, zindanğa birazğa sama yarıq da, taza hawa da girmege yaray edi. Olay etilmey. Tüpge tüşegen gişi känzilerden tarıq çaqı enişlengende, üstde birew taşnı tartıp, quyunu awzun yaba.
Örde şo tağa gişi tiygendoq, qarañıda qırğa qulaq salıp turağanlağa biline.
Bugün taşnı awazı bolğanda, soñ känzilerden birew tüşme başlağanda, Qazaq otuzunçu aş gesek gele tura dep oylaşdı. Tek yañılışdı. Tüşegen gişini artı bulan quyunu awzu yabulmadı. Zindannı eşigi açılğanda da tunuq şawla urunup getdi. Gelgen qul Qazaqğa çıq dep oram etdi.
«Şu azapnı axırı boldu buğay, Allahğa şükür!» – dep oylaşıp, Qazaq zindandan çıqdı, yarıqğa üyreteyim dep, gözlerin yumup açdı, aldında oralıp toqtağan nökerleni de şo zamanda es etdi. Baş nöker gelip munu qollarına buğaw saldı. Birisi zindandan çıqğan Atabaynı da, buğawlap, Qazaqnı yağına alıp geldi.
– Sawmusan? – dedi Qazaq qurdaşına.
– Göresen, sawman. Bizin qayda alıp bara, bilmeymisen? – dep soradı Atabay.
Qazaqğa cawap berme mühlet de bolmadı, baş nöker:
– Hı, söznü qoyup, tüşügüz aldıbızğa! – dedi.
– Bir de tüşmeymen. Qatınım qayda? Meni yibergen yerge onu da yiberigiz, – dep, Atabay terbenmey toqtadı.
– Sen özüñ bilmeymisen qatınıñ qayda ekenni? Qap-qara zindanda! – dep baş nöker Atabaynı teberip çobalandırıp yiberdi.
Alıp barıp olanı Şuradağı tusnaqğa tıqdılar.
– Görgen qıyınlarıbız tamanlıq etmeymi, bizden dağı da ne süye? – dep, Atabay bek haleklendi.
– Orus tusnaqğa salğandan soñ, şawxal bizin oruslanı qoluna bergenge oşay, – dedi Qazaq.
– Oruslağa biz ne etgenbiz?
Qazaq cawap bermey, inbaşların qısıp qoydu.
Gertiley de, Atabaynı sorawuna cawap bermek uçun Qazaq getgen geçe qalada şawxalnı da, general Klüge fon Klügenaunu da arasında bolğan laqırnı bilme tarıq edi.
Generalnı uzata turup doğağa çıqğan şawxal oğar söz arada bir tarıqsız zatnı haqından yimik:
– Garnizonnu tusnağı tolumu? – dep soradı.
– Tarıq busa, yer etip bola, – dep külemsiredi Klüge fon Klügenau.
– Ekewge yer tarıq.
– Ne etgen adamlardır?
– Baliki, eşitgensizdir, qaladan qız qaçırğan.
– Olanı garnizonnu tusnağına salmağa neger tarıqdır? İşin duwanxanağa berigiz, sud etip, tiyişli küyde cazalasın.
– Hürmetli general, men sizge muradımnı açıq añlatıp bolmadım buğay. Bir zatnı añlağız: olar qaladan qız qaçırma bolğan, şpionluq etme, Şuradağı asgerni bir-bir sırların duşmanğa bildirme bolmas edi dep esigizge gelemi? – dep, şawxal Klüge fon Klügenaunu betine irjayıp qaradı.
Abumuslimni muradın añlağan general:
– O başğa masʼalä. Yuwuq arada Sibirge yiberegen soldatlarıbız bar, şolağa qoşup, senikileni de yibertirmen, – dedi.
Qazaqlanı Şurağa alıp getgenni görgen Baduw Muslimawulğa Tatarxanğa xabar yiberdi. Tatarxan da Mahmutğa quwun etip, qatınların da alıp çapdılar. Şonça tilewler yibergende şawxal geçmegen, rus hakimler de kömek etmes dep oylaşsa da, ulanların bir görme sama bolmasmı eken degen umut bar edi.
Görmek çi qaydağı zatdır, yuwuğuna barıp da bolmadı. Tusnaq şaharnı içinde busa da bir ep edi, tügül, şuranı bir yağasında arqada. Aylanası maydan. Tusnaqnı özünü saqlayğandan qayrı, şo maydannı da saqlaylar, şonda sama adamnı girmege qoymaylar.
Arekden çeltirli terezelege telmirip ertenden axşam etip qaytdılar. Ne etme gerek? Qarawuldağı soldatlar bulan sama söylep bola busa, bir zat biliner edi. Tilin bile busa çı, söyleme imkänlıq bar.
Geçe yatsa da yuxlap bolmay turağanda Tatarxannı esine bir zat tüşdü. Getgen güzde Şurada qarğanaq satağanda birew gelip qumuqça yimik söyledi, soñ üstüne gelgenlege busa ol rusça söyledi. Tatarxan şoğar qarğanağın satdı, üyüne alıp da bardı. Ne yerde turağanın da bile. Şo gişi iranlı edi.
İşge getginçe tutayıq dep alğasap gelip, erten yarıq bilinegende Tatarxan da, Mahmut da iranlını qabaq aldında edi.
– Sen busurman, biz busurman, bir kömek et. Ekibizni de ulanlarıbız tutulup tusnaqda, qarawulları soldatlar. Tilin bilmeybiz, bir zat añlatıp bolmaybız. Bizin bulan gelip, awur görmey, qarawullağa söylegeniñni süye edik. Onda tusnaqda qalamı yada başğa yerge yiberilemi, wolla, yiberile busa, qayda yiberile, tusnaqğa neçaqığa salğan – bizin başıbız qapda, – dedi Tatarxan.
– Bussahat gelirmen, ayawlu din qardaşlarım, – dep, iranlı bulanı aldına tüşüp yürüdü.
Qayğılı busa da, mekenli bir zat bilmege bajarıldı.
– Orus aynı on altısında sizin ulanlanı Sibirge yibere, – dedi iranlı.
– Neçe yılğa yibere, sora, – dedi Tatarxan.
– Soradım. Soldatlar onu bilmey.
Şu xabarnı eşitgende Tatarxannı da, Mahmutnu da gözleri qarañı bolup getdi, qayğı ötüp, söylep bolmay qaldı. Soñ Tatarxan iranlığa astaraq:
– Bugün orus aynı neçesi eken, bilmege bolmaymısan? – dep soradı.
– Bilemen. On üçü.
– Alaysa üç günden ulanlarıbızdan ayrılabız. Biz bir de qaramay getme tarıqbız, – dep Mahmutğa da. – Sağa Allah razi bolsun. Tökgen qıyınıñnı Allah zuwapğa Yazsın. Güzde bir arba qarğanaq geltirip abzarıña tögermen, – dep iranlığa sawbol da etip, Tatarxan yürüp yiberdi. Artı bulan Mahmut da alğasadı.
Ulanları Sibirge gete degen gün ata-analar tañdan tutup tusnaqnı qarşısında edi. Tez gelgeni de yaxşı bolğan eken, Qazaqlanı ertenoq çığarıp haydadılar. Aldında-artında, eki yağında soldatlar barmaq yimik, ortasında butu-qolu baylanğan toğuz gişi. Qazaqdan da, Atabaydan da qayrıları soldatlar.
Ata-analanı yuwuq bolma qoymadılar. Ulanı ötüp barağanda Tatarxan arekden busa da:
– Qazaq, qulum, neçe yılğa yibere?! – dep qıçırdı.
– Üç yılğa! – dep de aytıp, Qazaq, eşitmedi busa, kim bile dep, barmaqların göterip de görsetdi.
Atanı yaşlanğan gözlerine üç barmaq köp bolup göründü, qırıyındağı Mahmutğa:
– Şo neçe dep aytdı, eşitmediñmi? – dep soradı.
– Üç yıl dedi, eşitdim, – dedi Mahmut.
Analar getip barağan ulanlarını artından çapdı. Olanı görüp burulğan Atabay anasına: «Ajayım, Salimat sağa amanat!» – dep qıçırdı, Qazaq busa şolay da tilep bolmay, anasına qayırmas dep üç-dört keren başın enkeytip, külemsirep qoydu.
Ulanı görünmeygen bolğanda Xanza esden tayıp yığılıp getdi.
– Bizin qatınnı yürek awruwu tutdu buğay, – dep, Tatarxan üstüne çapdı.
Haran söyleygen halsız Xanzanı Muselemawulğa arba bulan alıp qaytdılar.
⁂
Salimat eri Sibirge getgenni sama bilmey. Aş-suw alıp gelegen qarawaş qızğa erini haqından neçe keren sorap tura, qorqup cawap bermey. Atabaynı talihin bilmeygeni Salimat uçun, baliki, yaxşı da yaxşıdır, nege tügül hali onu birgine-bir quwançı: ne süyse bolsun, eri bar, yaşı bar, qaçan çıqsa da zindandan da çığajaq, üyü-eşigi bolajaq – muna şo.
Şo oy onu şu açlıqda, qarañılıqda da ruhdan tüşme qoymay saqlay, qorquwnu da, neçese qorqunçlu oylanı da aldın ala.
Bugünlerde yoq yerden oğar dağı da şulay süyünç boldu. Erten ol sol qaburğasına birew astaraq tepgendey bolup uyandı. Qarañılıqda bulay da qorqup turağan gişi, «Kimdir?» – dep qıçırıp, atılıp getdi. Dağı da qıçırma turağanda, lap şolay astaraq birdağı tebildi. Salimat, tamaşa bolup, qaburğasına qolun saldı. İçinden birew bu gezik onu qolunu ayasına qarap tepdi.
Salimat süyünüp, qıçıra turup az qaldı: o çu balası, çıqma süye, dünyanı görme süye. Ana süyünüp, qursağına tiyip-tiyip qaray, «Ey tengirim, sen mağa bergen bu yaxşılıqğa, bu nasipge! Yerni tübünde de endi men yañız tügülmen! Bugünden soñ biz ekewbüz: men de, ulanım da. Allah can salğan soñ, ol da insan…» – dep oylaşa.
Qatınını yaşğa toqtağanın bilgende Atabay «Allah buyursa, ulanıbız bolur. Ol da sağa yaqlawçu, mağa yoldaş bolur», – degen edi. Şondan berli Salimatnı ulan tabajaqman dep tügül esine gelmey.
Endi ana tuwajaq şo ulanı bulan alay laqırlaşa, har laqırı da bara-bara alğışğa aylana, har alğışı da sarın bolup çığa. Gözyaş töge turup ana göñürew ete:
Ulanım ullu bolsun, Hünerleri miñ bolsun, Balah gelse başına, Batırlağa teñ bolsun.
Qaçırıp qız almasın, Biyge tiley barmasın, Ulanımnı birew de Zindanlağa salmasın.
Zindannı içi yaman, Çıqmağa qıyın aman, Ulanımnı hali de Şunda turğanı taman.
Qıynalma, aziz balam, Atañ bizin qutğarır, Ot salıp qalağa da, Şundan çığarıp alır.
Anañ ölüp getse de, Sen, ayawlum, qalırsan, Şawxaldan da, biyden de Açuwumnu alırsan.
Atañ ari zindanda, Atañ bizin eşitmey, Heç amalı bar busa, Qalmas edi yetişmey…
Ata busa yetişip bolağan yerde tügül, Terik suwdan da sallar salıp çığıp, Süyünç-Qalağa yetişip bara. Sibirge yiberilegenler Şurada toğuz tügül yoq edi, hali busa, yol boyunda qoşula turup, ellige yetişe tura. Tusnaqlar köp bolğan sayın qarawul soldatlanı sanawu da arta, tek olağa tınç: belgili bir mezgilge alıp gelip, qaytıp geteler, tutulğanlar busa neçe gündür yürüy de yürüy.
Yolğa çıqğanlı Qazaq birinçiley muna şo zamanda yürüp barağan küyünde qomuz ornuna qolundağı buğawlarına da çertip yırladı:
Getgenibiz gökşa maral güz edi, Eltgenibiz bir qarawaş qız edi. Altınçı Artlux tawdan artılıp, Yettinçi çaçan tawğa yetginçe Tüşgenibiz Aqtaşawuxnu özü edi. Barğan sayın endi bizge yol uzaq, Qaçayıq desek, xuju Terik tuzaq. Terik yağalap biz barabız yol bulan, Yawrunlardan yana çıqğan ter bulan…
Xarkowda Qazaqlanı çarasız bolup, bir cumağa yuwuq toqtatdılar: Qırımdan, Malorusyadan gelme tüşegen tusnaqlanı qarawullay ediler. Beş-altı günden, gertiley de, köp xalq gelip qoşuldu.
Qazaqlanı soñ köp toqtağan yeri Minsk boldu. Minsk dese de, onu günçığış yağasında, Polosk şaharğa barağan ullu yolnu qırıyında maydanda toqtadılar. Belorusyadan, Warşawadan gelip, munda da köp xalq qoşuldu. Sibirge barağanlar endi eki miñden de artıq boldu. Munda olanı bölük-bölük etip, artı-artından haydadılar.
Şurada esden tayıp yığılğan Xanzanı qorqup başı aylanğandır, turar dep qoysa da, turmadı, günden-gün oñsuz bola getdi. Emçige qaratğanda «Qayğırıp, yüregi yarılğan, mekenli yarılıp da bitmegen, qaytara yabuşup qalma da yaray», – dep toqtaşdırdı. «Yabuşmadı», eki cumadan Xanza geçindi. Onu axırınçı eki sözü «Qazaq qaytsa…» – boldu.
Qazaq Sibirden qaytğanda ne etme tüşegenni birew de añlamadı. Ana sırın alıp getdi.
Şurada da, şawxalnı qalasında da ullu canlanıw: Gunibde paçanı asgerleri imam Şamilni plenge alğan.
Şamilni Şurağa geltiregen gün ayrıça şatlıq bulan ötdü. Gunibden Şurağa yerli taş yolnu boyu bulanğı yurtlardan xalq qarama çığa. Çıqmas yimik de tügül. Artı-artından toğuz-on rezin payton gele. Aldında da, artında da atlı polklar. Soğulağan muzıka: imperyanı gimni, paçağa maqtaw etilegen küyler. Şamil tilepmi yada oğar abur etip, onu xoşlandırabız depmi, zamanda bir ol köp süyegen küynü, «Şamilni küyün» de soğalar. Yigirma beş yıllar yürülgen Kawkaz dawu şulay bitgenge süyünüp, rus generallar ne etmege de qabullar.
Aldağı paytonda Kawkaznı sardarı general-feldmarşal Barätinskiy xoxayıp olturğan. Sahatlar bulan ol eki yaqğa qaramay, tuwra aldına tiklengen küyünde turup bola. Qattı dep de, rahmusuz dep de atı aytılğan general. Oğar Kawkaznı paçası dep qoyğanlar. Gertiley de, munda ol paçanı ornunda, onu yimik ixtiyarları da bar.
«Ya Yermolow, ya Paskewiç, ya Woronsow tawlulağa bir zat etip bolmadı, olanı yeñme bajarmadı. Şonu men etdim. Aytılğan imam Şamil meni uwuçumda…» – dep oylaşıp, general yumuruğun qısdı. Soñ ol paça özüne berejek sawğatlanı, etejek aburnu oylaşdı, paçanı qalasın, Peterburgnu, Petergofnu bay salonların göz aldına geltirip, birden-bir xoşlandı, biraz irjayma da irjaydı.
Gertiley de, Ekinçi Aleksandr paça Barätinskiyden de, onu bulanğı özge generallardan da ya abur-sıynı, ya ordenleni, çınlanı qızğanmadı. Peterburgnu aytmağanda, yañız Dağıstanda sama yañı qurulup gelegen Temir-Xan-Şuranı, Port-Petrowskini baş oramlarına general-feldmarşal Barätinskiy atı qoyuldu.
Ekinçi paytonda Şamil. Plende busa da, onu yüregi paraxat. «Yigirma beş yılnı uzağında qolumdan gelegenni etdim, müritlerim satmağan busa, endiden soñ da etejek edim. Allahutalanı aldında betim yarıq…» – dep oylaşa. Eki yağına qaray gele, şu awlaqlanı, tawlanı, bawlanı axırınçılay göregenidir dep oylaşa.
İmam bilip de bolğan eken, endiden soñ da yigirma yıllar yaşasa da, ol, Dağıstannı dağı görmey, watanından yıraqda ölejek.
Ondan soñ gelegen paytonlarda generallar, şamilni ahlüsü, inamlı müritleri.
Paytonlar Töbenjüñüteyden ötgen soñ birden qattı yawup yiberdi. Yaynı art ayı, axırğı yallawları, suw bürtükler de hawada harisi bir sağın bolup göründü.
Barätinskiy de, özgeleri de, paytonlarını artların göterip, yañur tiymeygen etdi. Şamil etmedi. Hali özü qoyup getip barağan watanını yañuru da oğar em suw yimik.
Paytonlar Şurağa tüşde yetişdi. Şaharğa giregen yerde olanı general formasın da giyip, aq atına da minip şawxal qarşıladı. Artında tilmaçı da, yüzge yuwuq nökeri de bar edi. Barätinskiy de, Abumuslim de tezgi yuwuqlar yimik soraşdı-salamlaşdı.
– İñ başlap, hürmetli general, sağa, soñ orus asgerleni daw hünerlerine maqtaw etip, bu geçe qalada ullu maclis quraman. Şo maclisge, hürmetli general, birinçiley seni çaqıraman, – dedi şawxal.
– Hürmetli general, çaqırıwuğuznu köp süyüp qabul etemen, ullu rus imperyanı yıraq yağalarında da paçağa qanı-canı bulan berilgen sizin yimik adamlar barğa bek şatman, – dep, Barätinskiy raziligin bildirip, eki-üç keren ikram etdi.
Maclis göz yarıqda başlandı. Törde Barätinskiy de, şawxal da yanaşa olturğan. Sardarnı qırıyında Klüge fon Klügenau, soñ özge generallar. Tawarada xıylıdan berli turağan gişi hisapda Klüge fon Klügenau Barätinskiyge bir-bir qaydalanı, adatlanı añlata, özge qumuq biyleni tanıta. Olturğanlanı aldındağı tepsilerde haraqıdan bozağa yerli içme de bar, sawlay qızartılğan qozulardan, gürgürlerden et çudulağa, xalta kürzelege yerli aşama da bar.
Birinçi ayaqnı Barätinskiyni sawluğundan içdiler, soñ şawxalnı, özge generallanı, biyleni sawluğundan içildi. Ayaq götergenler aytağan zatdan añlaşılağan aslu murat rus asgerlege de, rus sawutğa da maqtaw edi.
Generallar köp toqtamay, eki sahatğa yuwuq olturup getdiler. Sawbollaşağanda şawxal Klüge fon Klügenauğa:
– Hürmetli general Barätinskiy ne yıbawnu uşata: aw etme süyemi, itler yabuşağanğa qarama süyemi yada qızlar bulan oynama süyemi? – dep soradı.
– Birin de süymey, at çapdırağanğa qarama süye, – dedi Klüge fon Klügenau.
Artındağı gün quşluqda Şuranı qırıyındağı Gerey-awlaq degen ullu maydanda at çapdırağan yarış başlandı. Şawxalnı aranlarından saylanıp alınıp altmış at geltirildi. Üç tiret bolup, yigirmaşar at çapma gerek edi. Töbeçik yerde taxtadan tax yimik zat etip, üstüne eki arqa şanjal da salıp, Barätinskiy de, Abumuslim de şonda olturdu. Qırıyında özge generallar, olardan biraz aride biyler, ofiserler ereturup toqtadı.
Yarışnı şawxal tapançasın hawağa atıp açdı. Yigirma da at tuyaq urup terbendi. Yarışğa Abumuslim onça da ullu ahamiyat bere çi, hatta özünü aq atın – «Atyalmannı» sama çapma salğan. Atlar ullu maydandan yetti aylanma gerek. Yarışnı axırınçı hızı Barätinskiy de, Abumuslimni de tuwra qarşısında.
Terbeniwü bulan özge atlardan ayrılğan «Atyalman» dağı atnı yuwuğuna gelme qoymay, yetti de keren aylandı.
«Atyalman Barätinskiyni onça da kepine geldi çi, ol hatta ereturup xars urdu, maşaLlah dep maqtap, şawxalğa:
– Ne tiziw atdır. Kimnikidir? – dep soradı.
– Şo at seniki, hürmetli general, – dedi şawxal.
– Ya olay neçik bola? Siz aytğan zatnı neçik añlama gerek, hürmetli şawxal?
– Şolay, hürmetli general. Qumuqlarda gözü tüşgen zat qonaqnıki bola, – dep, şawxal baş nökerin çaqırıp, bir zat buyurdu.
Atlanı ekinçi tireti terbendi. Yalan saylanğan atlar, biri-birinden qalışmay getdi. Tek Barätinskiy zaman-zaman arekde şawxalnı bir nökeri yögeninden tutup aylandırağan «Atyalmanğa» qaray edi.
Üçünçü tiret çabıp bitegenge baş nöker qaladan aq yamuçu, aq çepken, gök buxari börk, mahi saplı gümüş xınjal alıp geldi, şawxal da yarış bitgende, barı xalqnı aldında:
– Orus asgerler üst bolğan bu süyünçlü günübüzde maqtawlu generalğa peşgeş etemen! – dep, «Atyalmannı» gümüş soyawlu yögenin de, şo sawğatlanı da Barätinskiyge uzatdı.
– Saw bolsun ullu rus imperyanı hürmetli şawxal yimik tayawları! – dep, Barätinskiy sawğatlanı köp süyüp qabul etdi.
⁂
Qazaqlar yürüygeni dörtünçü ay. Barğan sayın yürümege qıyın da, suwuq da bola bara. Oylaşa oyu da, talçığa halı da bitgen. Üstewüne rus til bilmeygeni, gişi bulan söylep, sır çeçip bolmayğanı da bar. Beş-altı söz bile, olar da maʼnasız nas sözler. Süyünmege birgine-bir zatı bar busa – o da hali bolğunça namazın qoymay qılıp turağanı. Zamanında bajarılmasa, tölep qılalar.
Qazaq da, Atabay da yanaşa yürüy. Aytılar çaqı zat da tezoq da aytılıp bitgen. Şo sayalı saw günler söylemey yada bir-eki söz bulan, yañız sorawlağa cawap berile turup gete. Qarnı qaynayğan Qazaq bir-birde astaraq göñürew ete:
Qara suwuq qaharlanmas qardan soñ, Arğumaqnı sıyı bolmas yoldan soñ, Arğumaq haywan azma baqğanda Öz yatıwu şo haywanğa aş bolur, Şonu çaynap başın salır büyürge, Ömüründe dağı girmes üyürge. Erenler azma baqğanda Qayda urunsa, şol xaripge taş bolur, Tabunlar azma baqğanda Erewüller ölüp yas bolur, Eller azma baqğanda Namussuz, qızbay erler baş bolur.
Yolnu artı bar eken! Altı ay yürüp, Qazaqlar Olones guberniyadağı Petrowsk degen nikel çığarağan yerge yetişip toqtadılar. Tek birçe yol yürüp gelgenleni barısın da bir yerde qoymasın dep örden buyruq bar eken, bölek-bölek etip, harisin har yerge çaçıp yiberdiler. Qazaqlar Petrowskini özünde qaldı.