Qala qayda, qol qayda!
Daim ökürüp turağan qala hali çuw: şawxal Abumuslim ölü awruw tiyip yatğan. Bolsa da qalada hamanğı yaşaw yürülüp tura: qonaqlar gele-gete, atlılar yaq-yaqğa şawxalnı buyruğun alıp çaba, qul-qarawaş cantalaşıp aylana, asılağan qazanlar da, atgözenlerdegi atlar da artsa tügül kemimegen. Tek aldın yimik içgi yıbawlar yoq, qomuz-toy yoq.
Uzaq geçelerde de şawxal yatğan üyde çıraq yarıq sönmey. Geçesi-günü bulan Şamsutdin de, Muhammatxan da biri bolmasa biri Abumuslimni başlığından taymay. Biy-biykeni bolsa tügül, onu üstüne girme de qoymaylar, şo sayalı ökürüp turağan çankalar sama şawxalını awruwun qala ahlüden sorap qaytıp qala. Zamanda bir Gihili biyke de girip, adatğa awruwnu halın-günün sorap çığa. Yanıp bitip çi barmay. Ayıp da tügül: artdağı on-on beş yılnı içinde ya bir göñün almağan, ya er bolup erlik etmegen, süygen-süygen qatın-qız bulan kep çegip turğan.
Öle turağan erin görgen sayın Gihili Allah onu yürütgen zinalığı sayalı cazalaydır dep oylaşa, yañız bir özünün namusuna tiyegen zatnı – zinalıqnı etgenine yürek tuta, şonu geçip bolmay.
Şamsutdin atasını başlığında olturğan. Başında gesek oylar: atası ölejek, özü şawxal bolajaq, süygen küyde yaşajaq, esine gelgenin etip turajaq. Özü şawxal bolajaqnı ol bile, şariat bulan dağı tiyişli waris yoq, bolsa da muradı atasına wasiyat etdirmek. Awruwnu yağında bulay olturağanını aslu sebebi de muna şo. Şawxallıqnı ulanına qoyğan bulan atası pelen taw yada pelen yılqı peleñedir dep wasiyat etip qoyma yaray, wasiyatnı busa şariatnı yimik güçü bar.
«Hali bolğunça, baliki, ölünü wasiyatına xıyanatlıq etgen gişi de yoqdur, tek yeri gelse nege yaramay? Atamnı bir pusu sayalı men qotan-tawumdan yada at yılqımdan ayrılma gerekmenmi? Şolanı xojayını çı menmen, dağı birew de tügül…» – dep oylaşa Şamsutdin.
Erini başlığında olturup qarawullap turmağan bulan biykede de şo wasiyatnı oyu. Ozoqda, şawxal ulanı Şamsutdin bolajaq. Oğar etip bolağanı yoq, tek özüne tiyegen paynı bilme süye, eri aytıp mekenli etip getgenni süye. «Tañala ne bolağannı, on-yigirma yıldan ne bolağannı birew de bilip bolmay. Bu çu dünya, baliki, bir zat bolup yiberse… Har kimni uwuz malı uwuçda yaxşı. «Mekenli zatğa min çıqmas» – dep aytıw da bar. Barı zat mekenli yaxşı, yeri-yerinde yaxşı…» – dep oylaşa.
Abumuslim bek awruy, bir-birde esin tas ete, umut üzegen darajağa çıqğan.
Bugün qatını gelgende, ol gözün sama açmadı.
– Wasiyat etdimi? – dep soradı Gihili ulanına.
Şamsutdin başın çayqadı.
– Men bussahat qadini artından gişi yiberemen, – dep, Gihili alğasap üyden çıqdı.
Uşatmasa da, Şamsutdin anasını aldına çıqma bolmadı. Uşatmağanı da şo: atası qadi-molla bar yerde wasiyat etse, buzma qıyın bolur dep qorqa, özü uşatmayğan küyde bolsa, bir zatğa da qaramay, buzma xıyalı çı bar.
Aradan eki-üç sahat getip, yurtnu qadisi de, eki molla da geldi. Abumuslim olanı tanıdı buğay, ulanına qarap, irjayma süygendey boldu, soñ qadige başı bulan oram etip, «añladım, razimen» – degen zatnı bildirdi.
Qadi yazma oñarıldı, Abumuslim astaraq aytma başladı. Tek yazma çaqı zat da bolmadı dep aytmağa yaray. Şawxallıq da, barı da mal da ulanına wasiyat etildi.
Qadi wasiyatnı oñarıp bitgende, Abumuslim yuwurğanını tübünden çığarıp ağarğan qolun astaraq kağız gesekni üstüne salıp, «yazma» – degen zatnı añlatdı da, ulanına bağıp:
– Meni sağa birdağı ayrı wasiyatım bar, – dedi.
Barı zat lap özü aytağan küyde bolğanğa süyünüp turağan Şamsutdin:
– Ne süyesen – şo bolur, Atam, – dedi.
– Şo Qazaq bir yıldan qaytma gerek Sibirinden. Meni iñ birinçi duşmanım şodur. Şondan meni açuwumnu almasañ, axıratda mağa qara yüzlü bolup yoluqğun, – dedi Abumuslim.
Qazaqnı haqından şawxal dağı da zatlar aytmağa süyse de bolmadı, yaman talçığıp, beti buzulup getdi… Minut da qalmay can berdi.
Lap muna şo minutda dağı da ekew can maqamda.
Birisi käpirqumuqlu Batır degen hawçu.
Eki cumalar alda Abumuslimni esine buz tüşgende, bir gün erten Batırnı qalağa çaqırıp, hawçu da dürsen, taw-taşnı da yaxşı tanıysan dep, Maqar tawğa buz alma yibergenler, şawxalnı yılqısından saylap tutup at da bergenler, qaşqaralağanğa qaytma tarıqsan dep, boljal da görsetgenler. Xurjunun tığıp tolturup buz da alıp, tawdan tüşüp gelegende, art butları birden çögüp, atı yardan uça. Ne hal da busa da bir qaya qısıqda onu süyegin tabıp, Batır buz bulanğı xurjunnu ala. Şawxalnı buyruğu ne zat ekenni Batır yaxşı bile. Şo sayalı xurjunnu da göterip, yaman alğasap terbene. Hatta oñay gelgen yerlerde çapma da çaba. Bara-bara terley, qarqaranı isiwüne buz irip, suwu ağılmağa başlay.
Qan terine bata, anasını lap uwuzun qusa, tek qarañı bola turup qalağa yetişe. Özü busa geçeden ertenge awrup çığa. Ter ağılağan qarqarağa neçese sahatlanı uzağında yabuşup turğan buzdan öpkelerine yaman suwuq tiygen eken, şo gün-bugün ya aş yoq, ya suw, issiligi deseñ – qızğan qışlıq peç. Xalimbekawuldan bağımçı geltirip qaratğanda, Maqar tawnu başında buznu saqlap cinleni paçası bolğan, buznu nege alasan dep, Batırğa ol yaman selpinip urğan, şo yumuruğunu yeli tiyip, at da qayadan uçup tüşgen dep bildirgen. Darmanı nedir dep sorağanda, emçi buz alğan yerge eltip süt tökmege gerek, şo süt buzğa qaçan aylansa, cinleni paçası geçejek, Batır da şondan soñ qolayğa qaytajaq degen.
Buz alınğan yoruqlanı sorap bilip, Batırnı ağası şonda barıp süt tögüp de gelgen. Tek ne payda bolsun dağı! Batır öle tura. Qalağan yarlı üyü, yetti yaşı, awruwlu qatını.
Ekinçisi Tatarxan. Yañız üyde soyralıp yatğan. Umutsuz awruy. Başğa, ne bolğanın da bilmey, ne süyse bolsun, gelini Anay Mançar Hacige erge barğannı eşitgende yüregini bawları üzülgendey bolğan edi, muna şondan berli söne-bite getdi. Hali çi bek awruy.
Alaşa üynü doğağa baqğan eki terezesi bar, birisi tuwra ayğızğa qarşı. Tatarxan neçese cumalar awruw arada şo ayğızğa telmirip tura, nege deseñ ulanından kağız gözley, hatta, oyu qızıp getip, bir-birde onu özün de gözley, Sibirde turağanı eki yıl bola çı, baliki, Allahnı rahmusu bolup, gelip yiberir dep umut ete.
Tek, ne etersen, ya Qazaq yoq, ya kağızı. Gelse gele giyewü Akay, qızı Umuhat, awul-xonşu, dos-qardaş.
Esi tas bolağan darajasına çıqğanda Tatarxan wasiyat etdi: ulanı esen-aman qaytıp, accalsız gişi bolmas, ölgende, özünü yağına gömmek.
– Dağı ne muradıñ bar? – dep soradı Akay.
– Bu dünyada çı görüp toyma qoymadılar, şo dünyada sama toyup qalayım, birgine-bir ulanım yağımda bolsun, – dep, Tatarxan cawap beregenni ornuna aldınğı oyun uzatdı.
– İnşaaLlah, qolay bolup qalırsan, tek yüregiñde bar zatnı aytıp qoy, canıña yeñillik bolur, – dedi Akay.
– Şunu gelgende Qazaqğa berirsen, – dep, Tatarxan oram etip, başlığın görsetdi.
– Onda ne bar?
– Ulanımnı yazıp gelgen yırları.
Qalada yas. Abzar-üy yılaw tawuşğa ökürüp tura. Geçeler sama şıplıq yoq, yılaw tawuş eşitilmese de, qul-qarawaşnı ertenge abzar sibiregeni, qazan-ayaqnı, etni-aşnı hazirleygen awazları gele.
Yürülüp gelegen adatğa göre, şawxalğa qırq gün yas etme tarıq. Har gün yerge yarıq tüşgendoq, adam gelmege başlay, geçe ortalar bolğunça xalq girip-çığıp tura. Yañız Käpirqumuqdan, aylana yurtlardan gelip qalmay, bütün şawxallıqdan cıyıla. Biyler qolundağı xalqnı yasğa gözemelikge yimik yürüte, birinden-biri ozma qast ete. Biy yarlı, abursuz bolğan çaqı, şo harakatı güçlü bola.
Boynaq, Tarğu, usmi biyler ayrıça toqtağan, dos-qardaşı, qulu-qarawaşı bulan gelip, qırq da günge qalada labar salıp olturğan. Nökerleri de bulan gelgen osetin, qabartın biyler neçese üynü yelep toqtağan.
Yas yürülegenli altınçı cuma. Xalq talğan, incingen, tek etme amal yoq, adatnı buzma küy yoq.
Qul-qarawaş ayroqda yazıq. Adatnı saqlap, qullar, mıyıqların yülütüp, saqal qoyğan, qarawaşlar, çaçların qırqıp, birleri yulqup, bellerine baylağan. Geçe demey-gün demey daim çabıp aylanıp turalar.
Tañala şawxalnı qırqı çığa degen gün biri erten, biri axşam Tatarxan da, Batır da can berdi. Erten ölgen Tatarxannı süyegin axşam işden qaytğanda görme gelgen Akay suwup tapdı.
Ekinçi gün, adam ayıp etmes yimik artın-aldın da etip, onu yurt ziyretlege gömdüler. Ölegende yañız üyde ölse de, onu gömmege de, alhamına-yasına da sawlay Muselemawulnu xalqı geldi.
Şo gün Käpirqumuq ziyretlege Batır da gömüldü.
Özü etgen ilıq işden soñ Tatarxanğa söylemey edi busa da, onu gömme gelgenleni arasında Mançar Haci de bar edi. Ziyretlerden ol zalim oylu qaytdı. Tatarxannı ölümü onu yaman büdüretdi. Tatarxan da, özü de teñliler edi. Ölüm – yaşawnu axırı. Bugün-tañala o özüne de gelejek. Yarlı da öle, bay da, osal da öle, batır da. Göresen, munda Tatarxan da öldü, onda şawxal çaqı şawxal da.
Şawxalnı haqında oylaşğanda yüregi birden-bir buzuldu. Abumuslimge yarap, bir yaxşılıqlar bolur dep turağanda, ol ölüp, umutlar puç getdi. Ol ölse de, şawxal bolup ulanı çı bar. Tek oğar neçik yararsan, ne yol tabarsan!
Şo oyu bulan Mançar Haci yassın namazın qılğandoq yatıp da qaldı. Şawxal peşgeş etip bergen atın da satıp, awul-xonşusu da kömek etip, ol güygen ojağını ornunda bir üy turğuzup girgen edi. Hali ol muna şonda boydaq yatuwda oyun uzatdı. Ozoqda, özü de ölejek. Tuwğan soñ, insan ölmese qutulmay. Tek ölmek de türlü-türlü bola. Allahnı sıylı qulunu ölümü başğa, bir tarıqsızlanı ölümü başğa. Özü Mançar Haci, şeksiz, Allahnı sıylı qullarından. Ölgende qaburunda ot yanajaq… Şawxal…
Mançar Haci, birden turup, çalt giyinip qırğa çıqdı, ari-beri qaramay, tuwradan-tuwra Käpirqumuqğa çapdı, tek yurtğa yuwuqlaşğanda es tabıp yiberip, ziyretlege girip, şawxalnı qaburundan bir uwuç topuraq alıp çıqdı…
Mançar Haci oşğup-solup, qan terge batıp qalağa yetişgende, şawxalnı qırqın etegen cıyın lap qızğın yürülüp tura edi.
– Ne quwun bar? Yaxşılıqmı-yamanlıqmı? – dep sorağan qapuçu Baduwğa Mançar Haci:
– Har maqtawlar Allahğa, yaxşılıq! Mağa bir de qaramay Şamsutdin şawxalnı görmege tarıq. Ekigine-eki söz aytmağa iznu tileymen. Dağı artıq tarıq tügül, – dedi.
– Munda bugün gelgen-gelgenni girme ixtiyarı bar, – dep, Baduw, onu üstge baqdırdı.
Birden teberip eşikleni de açıp, Mançar Haci girip barğanda, yalan biy-xan bulan çanka ullu zal üyde boy bolup betge-bet olturup, ortalıqdağı tepsilerden asil-asil aşlar aşap tura edi. Mançar Haci, tördegi Şamsutdinni aldına barıp, tizlerinden yügünüp, başın da lap cabarğa urup toqtadı.
– Tur! Ayt ne muradıñ bar? – dedi Şamsutdin.
– Awruwuñnu alayım, biyim. Yen talaysıznı ne muradı bolsun. Munahana, – dep, Mançar Haci qısımın açıp, uwuçundağı topuraqnı görsetdi.
– Bu nedir? – dedi Şamsutdin.
– Ne bolağandır, ayawlu atañnı qaburundan alınğan topuraq. Bussahat Allahnı süyümlü qulu misgin Abumuslim şawxalnı qaburunu üstünde art-artından üç keren şam yandı. Şu uwuç topuraqnı men şo şam yanğan yerden alğanman! Allahğa şükür! Miñ maqtawlar bolsun tengirime! – dedi Mançar Haci.
Üynü içi «Astawpirulla!», «Towba astawpirulla!», «Har maqtawlar tengiribizge!» awazlardan tolup qaldı. Şawxal ne etegenin bilmey turağanda, Aleskender biy, birinçiley es tabıp, gelip Mançar Hacini uwuçundağı topuraqnı öpdü, soñ Şamsutdin, oğar qarap da qalğan biy-xan bulan çanka da şonu etdi. Har öpgen-öpgen Şamsutdinni qutlap qolun da ala edi: atası Allahnı sıylı qulu, qırqı bitgenden tutup cennet ahlü.
– Yaxşılıq xabar alıp gelgeni sayalı buğar sawulağan sıyır berip yiberigiz! – dep buyurdu şawxal.
– Hürmetli biyim, şam yanğan soñ, misgin Abumuslim xan şawxalnı qaburunu üstünde ullu ziyarat işletme gerek, – dedi Aleskender biy.
– Gerti! Gerti! – dep qıçırdı qalğanlar da.
– Tañala atamnı qaburunu üstünde ziyarat bolsun! – dep söznü gesip qoydu Şamsutdin.