Aqçadan adamlıq aldın
Dağıstan da, Mıçığış da Rusyağa qoşulğanlı yigirma yıllar getgen. Biyleni-xanlanı malına-mülküne barmağı bulan tiymese de, Rusya aldınğı şawxallıqnı, biylik-xanlıqlanı ornuna özünü hakimlik idaraların qurğan. Solaq suwnu oñ yağı Samurçayğa urup Dağıstan oblast, sol yağı, mıçığışlanı, osetinleni, qabartı-balqarlanı topurağın da qoşup – Terik oblast. Aldın qumuq biyler yelegen yerde – Sulaq suw bulan Terikni arasında – hali Xasawyurt okrug. Paçanı hakimleri de Xasawyurtda olturğan.
Yüz yıllanı boyunda Solaqnı sol yağında qala, hatta şahar hisapda aytıla gelgen Endirey endi okrugnu başı bolup nege toqtamağan? Endirey aldın biyleni qalası bolğan yer, xalq esgi hakimlikni de, yañısın da qarışdırmasın, başından tutup ayırıp üyrensin dep, ille de-bille Endireyni etme yaramay busa, ejjelgi ullu qumuq yurtlar Yaxsaynı yada Kostekni okrugnu markazı nege etmegen? Şo yurtlanı qaysın alsaq da çı, Xasawyurtdan üç-dört keren ullu.
Şonu birgine-bir sebebi Xasawyurt Rusyadan Arabistanğa barağan ullu keriwan yolnu üstünde toqtağanlıq. Şo yol Süyünçqaladan gelip, Xasawyurtdan taba Tarğu bulan Ancige, Derbentge, soñ Bakuge çığıp gete. Şonu da üstewüne paça hukumatı Rusyağa yañı qoşulğan topuraqlarda tamur taşlap begimek uçun keriwan yol bulan yanaşa temir yol salma toqtaşğan, qıblağa bağıp işleme de başlağan.
Özünü halına göredir dağı, Xasawyurt yaşawnu bir-bir yaqlarından aylanadağı qumuq yurtlardan ayrıla, öztöreçe bola gele. şo belgileni de biri – ondağı poç stansiya. Süyünçqala yaqdan gelegen poç paytonlar, Xasawyurtda atların alışdırıp, Çiryurtğa, Temirquyuğa, Ancige çığıp gete. Poç stansiyanı bir yağında ullu at aranlar, birisi yağında Peter. Xasawyurtnu birgine-bir tügül oramı da yoq. Üyler aslu halda şonu eki de yağı bulan yerleşe gele. Qalğan üyler yer-yerde biçen arbalanı yimik çonqayğan. Tükenler de şo oramda. Poç stansiyanı da, tükenleni de aldına taş tutulğan. Oramnı qalğan yeri qayır qatış çaqa. Poçnu binası, tükenler, dağı da eki-üç üy qızıl kerpiçden işlengen. Kerpiç de qırıyında – Xasawyurtnu yağasında qızıl kerpiç bişiregen körükler-kürler bar.
Ullu qumuq yurtlardan Xasawyurtnu ayırağan birdağı zat – onda bazar bolmayğanlıq. Endireyde beş yüz yıllar alda da ullu bazarlar etile bolğanı tarixi kitaplardan belgili. Endireyni tarixi busa bizge tolu küyde yetişmegen. Baliki, onda bazarlar miñ yıllar alda da yürüle bolğandır. Yaxsayda, Kostekde deseñ de ullu bazarlar bola. Amma Xasawyurtda bolmay, nege tügül paça hukumatı, ayrıça tergew berip, onu güçden ösdürmege qarağan bulan, xalq san etmey. Xalqnı oyunda Xasawyurt – bir otar.
Ne süyse bolsun, paçanı hakimleri çi Xasawyurtda olturğan. Bir tarığıñ bolsa, barıp baş urmasañ amalıñ yoq.
Yarlı xalqnı çı ne awarası bolsun, ullu qumuq yurtlardağı tükençiler-sawdügerçiler Xasawyurtğa yaman qaray, onu ösüp gelegenin gülley. Yaxsayda, Kostekde bir-bir tükenler qızıl kerpiçden işlengeni de Xasawyurtnu güllep sama tügülmü eken?
Kostekli tükençiler ayra da bek harakat etegenge oşay: tükenleri qızıl kerpiçden işlengen, aldına taş tutulğan, bazarı deseñ yıldan-yıl ullu bola bara. Kostek bazarnı yañı gelgen gişi görüp tamaşa bolağan birinçi alämatı – on qap unnu birçe tartıp bolağan ullu-ullu putları. Şolanı bir kostekli tükençi köp aqça berip Aştarxandan geltirtgen. Kostekni özge qumuq yurtlarda yoq birdağı zatı – bazarnı başındağı üstü yabuq labaz, ullu putlar da şonu qapportasında yerleşgen.
Muna hali Qazaq şo bazarğa bara tura. Arqasında qabı, içinde eki atyeri. Yurtdan yañız çıqsa da, dağıdalar yoluğup, laqır ete turup yürüy. Tek alğasamasa da amalı yoq: bazarnı aslu lezzeti o başlanağanğa yerinde bolmaqda.
Botayurtğa göçgenli Qazaqnı yerler işleygeni de, bazarğa satma alıp barağanı da bu birinçi keren. Ne etsin, oñay bolmadı. Başlap ne hal da busa da bir üy işlep, başın suqdu, soñ haran-halhayğa canahnı da bitdirip qoşdu. Neçik de eki üy atı bar, eki üy busa – bir ojaq.
Kostek bazarnı köpnü görgen Qazaq da uşatdı. Otu ata yurtu Muselemawulnu qırıyındağı Temirxanşuranı bazarı, ozoqda, mundan ullu. Tek Temirxanşura giççi busa da şahar, Kostek busa yurt.
Qazaq bazarda yer tutup olturdu. Köp uzaq qalmay bir yeri satıldı. Baş satıwu yaman bolmadı dep xoşlanıp turağan Qazaq qırıyındağı gişini:
– Biraz alğasadıñ, ulan. Yeriñ uçuz getdi, – degenine tamaşa boldu.
– Nege uçuz gete? Men har zaman eki manat yaramdan, üç manatdan sataman, – dedi Qazaq.
– O yeri mağa qarañı, wa amma bizin bazarda atyer üç manat bir appasıdan satıla.
– Satıla busa, endi men de satarman, – dep, Qazaq oram etip qalğan yerin görsetdi.
Adam kepgemi edi, bilmeymen, Qazaq eki de yerin tüş namazğa satıp bitdi. Ekinçi yeri, gertiley de, bir appası artığına getdi. Alaysa birisi yeri uçuz getip, bir appasını zaralı bolğan. Qazaq şonu pikir etmey bolmadı. Bir appası az aqçamı! Oğar çı dört arşın bez gele. Tek köp antsuqal etmey, şolay buyurğandır, buyurğan zatğa amal yoq dep qoydu. Yañı yer-turmanlağa gön-saqtiyan alğanda da beş manat aqçası qaldı.
Beş manat köp aqça, tek onu tıqma yerler hazir, üyleni borçu hali de tölenme de başlanmağan. Şu aqçanı, ozoqda, kepegin de xarjlamay, borçlağa bermege yaxşı edi. Yüregi yeñil bolup, inbaşları yazılıp qalajaq edi. Namaz cuwunağanda ol şolay toqtaşma da toqtaşdı. Namaz qılıp bitgende, bugün tañda turğanğadır dağı, hazirine xozğalma süymedi, biraz yal alıp yürüyüm dep, tobuqlarından yügüngen küyünde qaldı. Qarqarası boşap, gözleri yumulup getdi. Başğa, yuxlamasa da, şo halda yarım sahatlar çı qaldı. Şo minutlarda qatını da, ulanı da göz aldına gelip toqtadı. Canbike şunça zaman bir qat opuraq bulan, wolla, al dep özü de awzun açmağan, ya alayım dep eri de.
«San saw çaqı borç esgimes. Qoy, bir sama Canbikeni süyündüreyim…» – dep oylaşıp, Qazaq tükenge girdi. Har cura malnı özünü ayrı tükeni bolağan zaman tügül, qaysına girseñ de, qara napdan urup zerli maxmarğa yerli barı da zat birçe satıla. Nepti dinkli gök çıtğa gözü tüşdü. Alıwçunu xam görüpdür dağı, tükençi, bahasın biraz göpdürüp, arşını yetti kepek dep tutdu. Qazaq göñülsüz boldu. Şonu es etip, tükençi:
– Sen ne beresen, ayt, – dedi.
Oylaşıp bilip bolmay, Qazaq cawap bermey toqtadı. Muştarini qutğarmas uçun bir ep izleygen tükençi:
– Neçaqını alasan? – dep soradı.
– On arşınnı, – dedi Qazaq.
– Al qoydum altı kepekden.
«Uçuz berip, başıma zaral etemen», – dep gözemelikge xonturlana turup, tükençi on arşın çıtnı ölçep saldı. Qara çadıradan eki arşınnı ulanına da alıp, Qazaq tükenden çıqdı.
Qabalaylıqnı görgende süyüngenin biraz basıltma qast etip, Canbike:
– Meni uçun şonça aqçanı nege zaya etdiñ, qarawun Qazaq, – dep nazlandı.
– Bah, olay degen nedir! Sen giymegen zat yer yüzünde bolmay da qalsın, – dedi Qazaq.
Ulanına gölekge alınğan zatnı da Canbike zalim uşatdı. Qatınını yaş yimik süyüngenine kepi gelgen Qazaq taxda öktem bolup olturdu. Canbike barıp tereze tüpde taşlanğan qapğa qolun suğup qaradı.
– Ne izleysen? – dep tamaşa boldu Qazaq.
– Wöw, ne izleysen degen nedir? Sağa qayda alğanıñ? – dedi Canbike.
– Hali mağa almay qoydum, soñ bir oñay bolğanda qararbız. Artda barğanım tügül çü bazarğa.
– Olay degen nedir! Seni çi qaptalıñnı içinden giymege zatıñ yoq. İşley turup, gölegiñ çak, tiyse tögülüp gele. Alaysa men de giymeymen sağa alğınça, – dep, Canbike yaş yimik muñayıp toqtadı.
– Yaxşı, yaxşı, dağı yol barğanda mağa da alırman. Seni bulay kepiñ buzulağannı ne bileyim, – dedi Qazaq.
Gertiley de, eki cumadan Qazaq Kostek bazarğa birdağı bardı. Bayağılay tañda çığıp yürüdü. Suwlu hawanı iyisi bolsa tügül, aylananı bulut basğanı qarañığa bilinmey. Bilinse de, ondan awarası kimni bolajaq? Gün şawlalar tiygende çaçılıp getejek, sawulup turağan kök de betine nür sebelenip, hamanday balqıjaq.
Amma yerge yarıq tüşdü, gün çıqma zaman boldu, bulut heç taymadı. Bir waqti kök yarıqlanıp, çaq açılma turağanda yimik bolup, gün de, bulut da, kim ozar dep, tartışıp tursa da, ondan da bir zat da çıqmadı.
– Heyler, qaytıp qalayıqmı eken, çaq buzulağanğa oşay, – dedi yolawçulanı biri.
– Bah! Barağan yolubuzdan nege qaytabız! İrime qarbızmı! – dep külep qoydu başğası.
Qazaq bir zat da söylemey, xalqğa bolğan bolur dep yürüp turdu.
Kostekni yağasına bular da yetişdi – kök teşilgen de yimik yawma da başladı. Bazarğa üstü zılağ-zılağ bolup girdiler. Bulardan alda gelgenler de bar eken, labaznı içi tığılıp tolğan. Qazaqlar ne halda busa da qısdırıldı. Labaznı aylanası açıq busa da, sıqma-suw opuraqlardan göterilegen pus da, dağı etme zat yoqğa bir toqtawsuz tartılağan papiroslardan çığağan tütün de qoşulup, bulay da awur hawanı tınış alıp bolmayğan darajağa çığarıp bara. Salamat yürülegen paydalı laqır bulan yanaşa yer-yerden edepsiz sözler de, tarıqsız masxaralar da eşitile. Qazaq şonu zalim uşatmay, qulaqların tığar çaqı, barıp, qolu bulan şolay aytağanlanı awzun yabar çaqı bola. Tek ne payda! Tarıqsız söyleygenler özler hali, wolla, yaman etebiz, birewleni xatirin qaldırabız dep turmay, tersine, xalqnı yıbatabız, yañurlu çaqnı yimik bulut basğan yüreklerin açabız dep tura. Hali labaznı içindegi yüzden de artıq adam, ekew-üçew bir bolup, salamat laqır etegenlerinden qayrıları, yer-yerde güp-güp bolup laqırlaşa. Har güpnü özünü masxara-ilanqıçısı da bar. Tamaşa tügülmü, hali xalq köp bolup yada birewler ayrılıp, yañı güpler amalğa gelse, şossahat şolanı kületme-yıbatma aylanağan da tabulajaq edi. Bu – bir pahmu, pahmu busa – xalqnı iñ de ullu baylıqlarından biri.
Tek ne söylense de, ne laqır bolsa da, xalq bazardan umut üzmey. Har kimni bir muradı: alağanı-satağanı. Hali bussahat xalqnı ne ortaq muradı bar deseñ – yañur toqtamaq.
Sahat çıqsa da xalqğa yayılıp bitmegen dewür. Labazdağılanı biriniki de yoq. Şo sayalı hali ne waqti ekenni mekenli bilmege bajarılmay. Qarawullap neçik de quşluqdan ötgendir dep yorala. Gertiley de, tüşden de awğandır degende, yawunğa da qaramay, Qazaq namaz qılma dep, qarşıdağı abzarğa girdi.
Üy yessi özü de doğada namaz qılmağa aylana turup tabuldu. Qazaqnı issi qarşıladı, üyge gir, aş xap dep köp harakat etse de, qonaqnı awuzlandırıp bolmadı. Ekisi de iylengen qoy teri de artı-artından namaz da qılıp, saburdan laqır etme başladı.
– Sorağan ayıp tügül, qonaq, qaydan gelgensen, – dedi üy yessi.
– Botayurtdanman, – dep cawaplandı Qazaq.
– Satıwuñ-alıwuñ?
– Yer-turman işleymen. Ekini bitdirip alıp gelgen edim. Göresen dağı çaqnı, geltirgen yimik alıp getme de tüşegenge oşay. Endiden soñ açılsa da, ne bazar bolajaq.
– Atıñ kimdir?
– Qazaq. Seniki?
– Ahmatxan. Hali Allah buyursa bizin qonaqlar bolğanıbızdır, Qazaq. «Taw tawğa yoluqmas, insan insanğa yoluğur» – dep aytıw bar.
– WoLlah, gerti. Har daim birew-birewnü yaxşılıq gününde yoluğa turma Allah nasip etsin. Hali biz qonaqlar da bolduq. yerlerim bulanğı qapnı şunda qoyup getsem, neçik bolur edi? Nehaq göterip barıp ne eteyim. Gelegen bazargün alıp gelme de tüşe, eliwaşnı göterip, – dedi Qazaq.
– Ozoqda, qoyup get. Ne etesen tarıqsız göterip ari-beri yürüp, – dep, Ahmatxan yerler bulanğı qapnı alıp ari saldı.
Özgeler getgenmi edi yada artdan gelemi edi, Qazaqğa heç yolda yoluqğan gişi bolmadı. Yügü de yoqğa şaylı çalt yürüp, ol qarañı bolağanğa üyüne yetişdi. Erin görgende Canbike qolun qoluna urup:
– Günnü uzağında yol qarap qaldım. Yawağannı görgende qaytıp qalmağa yaramaymı edi? Bu bazar satılmasa, dağı bazar yoqmu? Üşüp de ölgensendir! – dep, uçup aylanıp yiberdi, şossahat aldına issi aş da saldı.
– WoLlah, şolay dağı işler, bazar da bolmadı, satıw da. Sen aytğanlay, bugünnü tañalası da bar çı. Gelegen bazargün barıp satarman, – dedi Qazaq.
Aşap bitgende qırğa çığıp getgen Canbike doğadan:
– Qap qaydadır, hey gişi? İçine salır edim dep qarayman, tabıp bolmayman! – dep qıçırdı.
– Qapnı Kostekde qoyğanman qonağımda! – dedi Qazaq.
– Ne yaxşı etgensen, qarawun, göterip ari de-beri de aylana turmay, – dep razi boldu Canbike.
Amma Qazaq artındağı bazargün Kostekge barıp bolmay qaldı. Hamanda yimik getme dep eri xozğalğanda, aş bereyim dep, qatını da turdu. Ari-beri aylanağan awazğadır dağı, beşikdegi yaş uyanıp yıladı.
– Meni qayğımnı men özüm etermen. Sen yaşıña qara çı, – dedi Qazaq.
– Wöw, nege etesen, mağa ne bolğan. Bussahat tındırayım, – dep, Canbike emçek berme qarasa, yaş içmey yılay.
Giççi busa da, Ustarxannı yaman erişegen xasiyatı bar. Hali de ol erişip turadır dep, biraz qoyup, Canbike dağı da emçek berme qaradı. Yaş bu gezik de almay, birden-bir bek yılap yiberdi.
– Ne köp yılatdıñ dağı. Bir yeri awurtup sama turmaymı, qara hali, – dedi Qazaq.
Canbike tiyip qarasa, yaşnı san-sanı güyüp-yallap bara.
– Hey gişi, tez bol! Qara buğar bolup barağanğa. Ot-yalındır yaş! – dep qıçırdı Canbike.
Eri alğasap gelip qarasa, ulanı, amalsız, ullu gişini yimik halq etip awruy.
– Yaşğa suwuq tiydirgenbiz, Canbike. Az-maz da tügül, yaxşı yarayğan küyde tiydirgenbiz, – dedi Qazaq.
– Qaçan tiydiremen? Neçik tiydiremen? Wöw-şaw qopsun meni yimik qolaysız qatınlanı başına! – dep haleklendi Canbike.
– Gündüz kirindiregende yada soñ yuxlayğanda tiygendir. Mañalayına suw etip çüpürük sal. Yalını boşamasmı eken. Wöre, suwuq suw bulan etme, salqınsuw busa da taman, – dedi Qazaq.
Awruyğan yaşnı qoyup, bazarğa neçik barırsan, barıp da ne çığarırsan, neçik satıw etersen! Qazaq şo bazargün üyde qaldı.
Üç geçe-üç günün ata da, ana da beşikni qırıyında muñayıp olturup yiberdi. Adamşawlu aşağanı, yuxlağanı da bolmadı. Ne etersen, çaqırma doxtir, alma darman yoq zaman. Qızına da, giyewüne de açuwlanıp, Ajaw barıp bağımçı qatınnı alıp gelgen edi, ol da dualar da oxup, suw da bürküp getip qaldı. Yaman silkingen yaşnı issiligi birden-bir göterildi. Boluşluq etip bolmay, Ajaw artındağı gün birdağı bağımçını geltirdi. Ol da qursağı kirine bolğan dep, yaşğa çarıq urup getdi. Üçünçü gün barıp awul mollağa haykel yazdırıp geldiler. Şo geçeni ertenine yaşnı issiligi tayıp çıqdı, ya awruwnu, ya yaş qarqalanı mekenli sırın bilmeygen ata-ana da özlege bolğan bu yaxşılıqnı gerti sebebin mollanı haykelinden gördü.
Kostekge Qazaq ekinçi bazargün bardı. Yaş awruğanda Canbike saw bolsa, oğar yañı opuraq alırbız dep içinden nüdür etgen bolğan eken, hali Qazaqğa şo zat bek tındırıqlı tapşuruldu.
Atanı canı da hasiret, hatta ol şo bahana bulan bu gezik de özüne gölek almay qoyma da oylaşa. Borçlar tölenip bitse, ömürü-başı bar çaqı yamawlu gölek bulan tursa da qayırmay. Üyde etilip hap-hazir yeri bar busa da, ol almay getdi: adatlı halda, bir bazarda eki yer tügül satılmay, Kostekdegileri de tamanlıq ete.
Kostekge Qazaq bazar cıyılğınça yetişdi, biriçiley, ozoqda, yerlerin almağa qonağına terbendi. Salam da berip girip barsa, ne göre: Ahmatxan, tobuqlarından da yügünüp, tirseklerinden yeñlerin de çüyürüp, üynü qapportasında qoyçu halpama etip tura, törde qatını awrup yatğan, birinden-biri giççi altı yaş, yuburğannı üstünden anasını yer-yerine basılıp, awazsız yılay.
– Xıylı bolamı awruyğanlı? – dep, Qazaq oram etip tördegi yatıwnu görsetdi.
– Bu segiz ay yatağanı. Göresen dağı, üy iş de meni başımda, qır iş de, – dep, küstündü Ahmatxan.
– Bağımçılağa görsetgenmisen?
– Görset-görsetme, ondan payda yoq. Munuki kökürek awruw.
– Har ne awruw – Allahnı işi. Haykel yazdırğanmısan, Ahmatxan.
– WoLlah, esime de tüşmegen şo.
– Bir de qaramay yazdırt. Getgen bazar gün men nege gelip bolmağannı aytayım. Yaş awrup qalğan edim. Ayıp etseñ de aytayım, birgine-bir zat. Masala, gündüz haykel yazdırıp taqdıq – geçesinde yaş qolayğa qaytdı. Qurannı qalamı qoyamı, – dedi Qazaq.
– Bugünoq yazdırtırman, – dep, Ahmatxan qatını turğan çaqı boldu.
Qazaq yatğan qatınğa da, oğar basılğan yaşlağa da yaxşı qaradı. Ana essiz-pussuz degenley yata, sari balawuzday betinde canlı bir belgi de görünmey. Toğuz-on yıllıq eki qız yaş anasını başlığında – biri sol yaqda, biri oñ yaqda olturğan, altı-yetti yıllıq eki qız yaş da, üç-dört yıllıq eki ulan yaş da ayaqlar yağında buyuqğan. Ulan yaşlar şarbalsız, uzun esgi bez gölekleri uyat yerlerin haran-haran yapğan.
Gişige canı bek awruyğan Qazaqnı lap içi-bawru yandı.
– Men barayım, Ahmatxan. Wöre-wöre, sen haykel yazdırtma unutma. Allah karimdir, bir sebep bolur buğay, – dedi Qazaq.
– Barma çı barır ediñ, – dep, Ahmatxan tutulup qaldı.
– Nege deysen, bazar yabulup sama qalmağanmı?
– Bazar çı yabulmağan, dep, dağı da tutulup toqtağan Ahmatxan, es tabıp: – Yaray busa, doğağa çığıp, papiros tartayıqsana, – dedi.
Qırğa çıqdılar. Qonağını bek talçığıp turağanın görüp, Qazaq:
– Menikini tatıwuna qara. Qattı taypası, – dep, özünü tamakü torbasın uzatdı.
– Sawbol. Men özümnükine üyrengenmen. Meniki de güçlü zat, – dep, Ahmatxan da özünü tamaküsün Qazaqnı aldına tutdu.
– Oh üyünge! Güçlüsü tüşüp turamı bu eliwaşnı! Meniki de güçlü, seniki dağı da güçlü busa, kim bile, birni çırmap qarayıq hali.
Ekisi de papiros çırmadı. Qazaq, satilin çağıp ot etip, başlap qonağını, soñ özünü papirosun qabuzdurdu. Ahmatxan, papirosun awzundan almay, üç-dört keren teren sorup:
– Yaşlar eşitegen yerde sağa aytmağa süymedim. Ulluları zatnı añlay. Men seni aldıñda ayıplıman, ulan, – dep, Qazaqnı betine qaradı.
Ahmatxannı betin Qazaq hali tügül yaxşı görmegen eken. Arıq busa da, isbayı sıpat. Şonu biraz buzağan zat bar busa, – o da gözlerini oyulğanı. Ot yağağanda bolmağa gerek, sol mıyığı az-maz çirkigen. göztüpleri gögergen. Çal saqalını lap uçuna yabuşğan giççi aq quw yel üfürgen sayın sarqma lipilley. Ahmatxan ayıplıman degen edi, amma gözlerinde şonu belgisi görünmey. Tartınmay, uyalmay qarağan. Namusuna nas qonğan gişi şolay qarap bolmay.
– Ayıp degen nedir qonaq arada, aytıp yiber, – dep irjayıp, Qazaq Ahmatxannı yüregin alma qaradı.
– Aytmay da ne amalım bar, aytayım. Men sen qoyup getgen yerleni satıp aşay turaman. Muna qonağıñnı hüneri, – dedi Ahmatxan.
– Bah, netesen yüregiñe munça awur alıp? Dünyalıqda bolmayğan zat tügül çü. Bir muhtajlıqsız etmegensendir. Sebepsiz zat bolmas.
– Yazbaşda birewden borçğa beş manat alğan edim. Getgen bazar gün ertenoq yessi gelip, qısğası, bussahat bermeseñ qoymayman dep ilinip qaldı. Xımırtayımdan da ağaçğa ilmege qabul edi. Senden borçğa alıp berirmen degen umut bulan, tüşden soñ berejek bolup, onu neçik de yolğa saldım. Hali geldi, dağı geldi dep, tüş bolğunçağa sağa telmirip turdum. Sen de gelmediñ. Ne etme gerek? Senden lap umut üzgen soñ eki de yerni bazarğa eltip satdım. Üç manat bir appasığa birin, üç manat eki şayığa birisin berdim. Üyge geltirip, aqçanı borçğa getegenin bir yanğa, sağa qalağanın bir yanğa saldım. Şo waqtide qarayman qatın gel dep oram ete. Yağına barğanman, «Şunçaqı kürege tabıp bolmaymısan?» – dep, uwuçun görsete. O nedir deseñ, qatınnı esine qaq kürege kaş tüşgenli xıylı bola, şonu añlatağanı. Nege bolmayman tabıp dep, çapdım bazarğa. Bir uwuçnu tügül, sawlay bir sahnı satıp aldım. Bir balahğa tüşgen soñ, neçaqı teren bola getse de, qayğırmayğan xasiyat bar insanda. Qalğan aqçağa da un da, quyruq da alıp saldım üyge. Muna, qurdaş Qazaq, meni etgen hünerim. Seniki ötmey busa, meni xınjalımnı bereyim, süye busañ şu yerimde urup öltür, süye busañ, bazarğa salıp, olturğan ojağımnı sat, sağa heymisen deygen men tügülmen.
– Bah! Neni busa da söyleymisen! Men insan tügülmenmi! – dedi Qazaq.
– Amma men bir zat aytayım: sen bilip qoy, men gişini kepegin de aşağan adam tügülmen. Güznü art ayına yerli boljal ber. Süyseñ bulay inan sözüme, süyseñ Quran bulan ant eteyim.
Awrup yatğan ananı da, oğar basılğan yaşlanı da görgenli bir oy Qazaqğa yallıq bermey, tek özü aytılmay, qırğa çıqmay, yüregine siñe, qarqarasın yeley bara. Şo oynu qurşawundağı Qazaq hali söylep bolmay toqtağan, Ahmatxan busa onu cawap bermeygenin başğa zatdan göre, özü aytğanğa razi tügülgedir dep oylay. Namusunu sına barağan güçünden gözleri öz-özlügünden sığılıp gete: yırtıllawuq suw bürtük gögergen göztüplerine tüşüp, yolaq bolup toqtay.
Qazaq şonu es etmey, qonağını xatiri qala dep, betine qaramay söyley:
– Men bay dep, yonkügen dep esiñe gelmesin, Ahmatxan. Men de seni yimik bir yarlı ulanman. Şo sen satğan yerler de – meni qol qıyınım. Men şolanı seni anañnı aq sütünden de halal etemen. Eşitemisen, men senden geçemen. Töleymen degen oynu sen unut. Açımdan öle busam da, şo aqçanı senden alağanlardan men tügülmen, – dey.
– Yoq, yoq! Men olay razi bolmasman. Sen meni sadağaçı sanaymısan? Men özüme-özüm urup ölgenni süyemisen? – dep, Ahmatxan üyge çalt girip getip, qoluna Quranın tutup geldi.
– Netesen Qurannı? Aytdım çı men sağa bir sözümnü! – dedi Qazaq.
– Ant etemen Quranğa urup bir kepegin de qoymay qaytarajaqğa! – dedi Ahmatxan.
– Qayda hali, munda ber, – dep, Qazaq Quranğa uzatıldı.
– Netesen?
– Men de ant etemen, – dep Qurannı alıp, Qazaq qonağından borçun qaytarıp almajaqğa ant da etip, öpme de öbüp yessini qoluna berdi.
– Bu nedir sen etgen?! – dep qıçırdı Ahmatxan.
– Wöre, asta, Ahmatxan, yaşlar eşitedir. Sawbol, – dep, qonağını Quran bulan sallanğan qolundan da ne halda busa da tutup, Qazaq abzardan çıqdı.
Artına burulup qaramasa da, hali Ahmatxan doğada şo yerinde qazıqday qatıp turağannı, söyleme, artından qıçırma süyse de, awzun açmağa bolmay toqtağannı bile edi.
Botayurtğa Qazaq tüş namaz geçigip yetişdi.
– Wöw! Bu ne zamannı geliwüdür! – dep tamaşa boldu Canbike.
– WoLlah, şolay dağı. Tez qaytıp qaldım. Üyge de alğasay edim, – dedi Qazaq. Erin süyegen qatın gişini yüregi nazik zat. Üstden qarap, birew de bilip bolmayğan alışınıwnu da onu teren hisli qılları sezip qartıllama hap-hazir. Hali Canbike erine ne busa da bir zat bolğannı şo yürek qıllarını sesi bulan bildi. Tek yürekni güçü yañız bilmekde tügül, bilegenin bildirmey saqlamaqda da.
Bir zat da söylemey, Canbike qapnı alayım dep qırğa çıqdı. Doğada qap tabulmadı. Şo zamanda da erine bir zat da aytmay, bu talaw teşilmey amal yoq dep, pısıp turdu.
Yaxşı da etgen eken, birazdan eri özü:
– Ya qatın, satıwuñ-alıwuñ ne boldu, neçik boldu dep de soramaysan, – dedi.
– Ne eteyim sorap, sen menden, başğa, yaşırmayğannı bilemen. Tarıqlı busa özüñ aytarsan dep qoyğanman.
– Men yerleni satmadım.
– Urlatdıñmı? – dep qıçırıp yiberdi Canbike.
– Urlatma da urlatmadım.
– Borçğa berip gelgensen, dürmü?
– Hawayın berip geldim. Dağı etme amal yoq edi, – dep, Qazaq bolğan işni sabur-salamat küyde añlatdı.
– Sen ariw görgen soñ, men ne dep aytayım. Neçaqı da yaxşı etgensen, – dedi Canbike.